Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
Етістіктің шартты райының жіктелу үлгісі
жүктеу/скачать 3.22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- –да, -де шылауына мағыналас, оның орнына әкең де ауырып жатыр деуге болады. 127 – жаттығу. Мына сөйлемдерді көшіріп, -са, -се
| Етістіктің шартты райының жіктелу үлгісі
жақ жекеше көпше І ІІ ІІІ бар+са+м, кел+се+м бар+са+ң, кел+се+ң бар+са+ңыз, кел+се+ңіз бар+са , кел+се бар+са+қ, кел+се+к бар+са+ңдар, кел+се+ңдер бар+са+ңыздар кел+се+ңіздер бар+са, кел+се. Шартты райдың жіктік жалғау қосымшасынан соң кейде –шы,- ші жұрнағы жалғанып та айтылады. Мысалы: барсам-шы, келсем-ші, барсаң-шы, келсең-ші , барса-шы, келсе-ші. Бұл жұрнақтар жалғанғанда, етістікте шартты рай мағынасы негізінде сақталады да, оған қосымша кейбір мағыналық өң, рең пайда болады. І жақта ІІІ жақта шарттық мағынаға қосымша етістікке өкініштік мағына пайда болады. Мысалы: Кеше кинроға мен де барсамшы. Ол мұнда кеше келсеші. ІІ жақтағы шартты райлы етістікте -шы, -ші жұрнағы жалғанғанда, бұйрықөтініш ұғымы пайда болады. Мысалы: Тезірек барсаңшы, шырағым. Келсеңші енді. -са, -се жұрнағы жалғанған сөздің барлығы бірдей үнемі шарттық ұғым бере бермейді. Мысалы: Бұл хабарды арыстан естісе керек. Әкең болса ауырып жатыр деген сөйлемдер мен сөз тіркестеріндегі естісе, болса деген етістіктерге жалғанып тұрған –са, -се сол сөздерге шарттық ұғым беріп тұрған жоқ. Бұлардың әрқайсысы әр түрлі ұғым беріп тұр: естісе деген етістік керек сөзімен тіркесіп естіген болар деген болжалдық ұғымды білдіреді. Әкең болса деген тіркесте болса сөзі қимылды білдіруден гөрі күшейткіш –да, -де шылауына мағыналас, оның орнына әкең де ауырып жатыр деуге болады. 127 – жаттығу. Мына сөйлемдерді көшіріп, -са, -се жұрнағы жалғанған етістіктерді тауып, шартты райдың астын сызып, қай жақта екенін айтыңдар. 1. Төстік елсізбен келе жатса, алдынан бір адам көрінеді. ( Қ.Е.) 2. Саққұлақ тыңдап көрсе, адам баспас деген жерге қонып жатқан хабар естіледі. (Қ. Е.) 3. Ондаған көшелерді аралап шықсақ та, қала халқынан бір адам кездестірген жоқпыз. (Ғ . Мүсір.) 4. Бір мезгілде мектепке тағы барсақ,оның тірі гүлдер қойған бөлмесінде отряд бастықтарының мәжілісі боп жатыр екен. (С. М. ) 5. Совет әскерлері Днепрден өте қалғандай болса, қарсы шабулға дайындалған неміс танк колоналарының тізбегі ыдырай бастады. (С. Б: ) 6. Саптағы жауынгерлер болса, полковник пен комиссардың даусын естіп қатар түзеп, біркелкі нық басуға тырысқан сияқты. ( Б. М-ұ. ) 7. Аспазшы бір нәрсе айтса керек, желкесінен солдаттардың күлкісі естілді. ( Т. А. ) 8.Алыстан қарасаң, қанаты зор бір алып құс па дерсің. ( Ғ. Сл..) 9. Самолеті сау болғанмен, өзі жараланған болса, қаны тамар еді, талықсыған болса, самалетін бүркей алмас еді. (Ә. Ә. ) 10. Тәкежан болса кешегі аға сұлтан Құнанбайдың баласы, «әмір – құдірет тек өзімде болсын, оны сынаушы да болмасын, таласып, тартып алам деуші де шықпасын. Ал енді қалай жесем де, ара түсуші болмасын », - дейді. (М. Ә.) 11. Біреу осы қуанышты таразының екі басына салып жіберсе, бәріңдікін бір менікі басып кетер еді. ( Ғ. М. ) жүктеу/скачать 3.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|