Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис

жүктеу/скачать 3.22 Mb.

Pdf көрінісі

бет	199/337
Дата	26.09.2023
өлшемі	3.22 Mb.
	#478549
түрі	Оқулық

1 ... 195 196 197 198 199 200 201 202 ... 337

аза тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис

§ 90. Қалау рай

Іс, қимыл, амалды істеуге істі істеуші адамның ынтасын, жігерін,
тілегін білдіріп, қалау мағынасында айтылған етістіктің түрі қ а л а у р
а й деп аталады.
Қалау райлы етістіктер мағыналық түсінігіне және тұлғалық ерекшелігіне
қарай екі түрлі болады: 1) ерікті қалау рай, 2) тілекті қалау рай.
1) Ерікті қалау рай. Қалау райдың бұл түрі істі істеуші адамның іс,
қимыл,амалды істеуге ниеттенгендігін, ынталанғандығын білдіреді.
Ерікті қалау рай жасау үшін етістіктің түбіріне -қы, -кі, -ғы, -гі жұрнақтары
жалғанып, одан кейін тәуелдік жалғауының бір жағы жалғану арқылы негізгі
етістік жасалады да, көмекші етістік ретінде кел етістігінің үшінші жағы
қолданылады.
Мысалы: барғым келеді, айтқың келеді, көргісі келеді; барғым келеді,
айтқың келеді, көргісі келеді т.б.
2) Тілекті қалау рай. Қалау райдың бұл түрі бір істің, қимыл амалдың
істелуін, орындалуын тілейтіндікті білдіреді.
Бұл мына сияқты екі жолмен жасалады:
а) Етістіктің түбіріне –қай, -кей, -ғай, -гей жұрнақтары жалғанып, одан кейін
І, ІІ жақтық жіктік жалғау қосымшасы жалғану арқылы жасалады немесе е
көмекші етістігінің жедел өткен шағы тіркесіп айтылу арқылы жасалады.
Мысалы: барғаймын (барғай едім), барғайсың (барғай едің), барғай еді.

223
128 –жаттығу.

Өлеңді оқып шығып, қалау райлы етістікті тауып, қалау райдың қай
түрі және қай жақта екенін айтыңдар.
Екі саулық, бір қозы Қарамандай құрдасқа,
Берер едім қырқарға. Жылы бірге жылдасқа,
Дүниедегі адамзат Жауы бірге мұңдасқа,
Жан тоя ма іңкәрға. Аттың күні толмай тұр,
Жұмсады ма сіздерді Зор салмасын жолбарысқа.
Мінемін көшке Мінемін көшке көк қасқа,
Үйде бурыл тұлпарға. Саламын қамшы жамбасқа,
Дұғай сәлем дегейсің Бәрі де қастық қылмайды
Тұлпарына жұмсаған, Жанындағы жолдасқа.
Жұрт иесі сұңқарға. ( Қ. Е. )
Және де сәлем дегейсің

жүктеу/скачать 3.22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 195 196 197 198 199 200 201 202 ... 337