Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қалалық тұрғын үй мен демографиялық сауалдар.
| Бекініс құрылыстары. Өңірдегі ерте ортағасырлық қалалардың қорғаныс құрылыстары әзірге аз зертелген, бірақ қазір оларда бекініс кеңінен пайдаланылғанын қорытындылауға болады. Қала бекінісі құрамына цитадель мен мұнаралы қорғаныс қабырғалары (дуалдары) кірді.
Ерте орта ғасырлардағы қала қабырғаларының ішкі жағынан ататын галереялар мен соғысатын орындары жоқ монолитті сазбалшық құрылыстары болды, оны қабырға үстіндегі тісті жақтаумен жабылған алаңқай алмастырды. Құйрықтөбе цитаделіндегі бекініс қабарғасында жүргізілген зерттеулер іргетасқа қаланған қабырға пахса блоктарынан қаланып, табанындағы ені 2,7 м болғандығын көрсетті. Оның бұрыштарына ішкі жағында шағын орындары бар жартылай дөңгелендіріліп мұнаралар салынды. Талас алабындағы Тараз қаласы биіктігі 15-20 метрге жететін күшті дуалмен қоршалған еді. Оның қабырғасы малтатас қабатымен кезекпен өрілген пахса блоктарынан тұрғызылды. Қаланы айналдыра қоршап тұрған ұзын дуалдар ленталы техникамен қам кірпішті, малта тас пен ұсақ тас қабаттарын пайдаланылып салынғаны қиынды түсірген кезде белгілі болды. Дуал параметрі әр-қилы - ені 2-ден 5 метрге дейін, ал сақталған биіктігі 5 метрге дейін жетеді. Қалалық тұрғын үй мен демографиялық сауалдар. Алғаш рет кең ауқымдағы қазба жұмыстары нәтижесінде Оңтүстік Қазақстанның ерте ортағасырлық қалалық тұрғын үйлері жөнінде түсінік алынды. VІ-VІІ ғасырдың бірінші жартысына үйлердің екі үлгісі тән. Бірінші үлгідегі үй – бір бөлмелі, тік бұрышты жоспармен салынған. Осындай көлемі 43 шаршы метр болатын үйлердің бірінде ұзындығы 4 метрлік иілген дәліз бар. Кіреберісі тамбур пішіндес. Батыс және солтүстік қабырғаларын бойлай ортасына қарай шығыңқы келген сөрелі сәкілер орнатылған. Сәкілердің ені 1 м, шығыңқы жері – 1,2 м, биіктігі 40-45 см. Кіреберістің қарсы алдынан ортаға ернеулері балшықпен сыланған көлемі 1х1,5 м болатын тік бұрышты жерошақ қазылған. Кіреберістің қарсы алдынан ортаға ернеулері балшықпен сыланған көлемі 1х1,5 болатын тік бұрышты жерошақ қазалған. Кіреберістің қарсы алдынан ортаға ернеулері балшықпен сыланған көлемі 0,2х0,2 м болатын екі камин (қабырғадағы ошақ) орналасқан. Оңтүстік-шығыс бұрышы саз қалқаман бөлінген, бұл шаруашылық бөлімі, өзінше бір алаң. Жайдың еденінен тік бұрышты төрт шұңқыр – тіреуіш бағаналардың орны тазартылды. Төбесінен, сірә, жарық түсетін әрі түтін шығатын тесік жасалған болса керек. Сонымен бірге түтін есіктен де шыққан, сондықтан да ошақ пен каминдер есікке жақын тұр. Үйлерде диірмендерге арналған тумба тәрізді тұғырлар бар. Хумдар, азық-түліктің өнімдерін сақтауға арналған ыдыстар бұрышта, сыпада орналасады. Күйдірілген саз балшақтан жасалынған бөшке тәрізді және астау секілді ыдыстар да дақылдарды сақтау үшін пайдаланылды. Жекелеген үйлердің аумағы өзгеріп отырды. Ең үлкен үйлер – 35-45 шаршы м, ал аса үлкен еместер – 12-20 шаршы м аралығында. Үлкен үйлерде шатыр төрт жерінен тірелді, ал орташа деңгейдегі үйлерде бір ағашқа немесе қиюластырылған екі бөрене бір бағана-тіреуге бекітілді. Шағын үйлердің шатырлары тек қана қабырғаға бекітіліп тұрды. Екінші үлгідегі үйлерге екі бөлмелі үйлер жатады. Екінші бөлме – қойма – бастапқы бөлмеден мықты қабырға арқылы бөлінген. Оңтүстік-Батыс Жетісудың ерте ортағасырлық қала үйлері жеткілікті дәрежеде зерттелмеген. Ол туралы Қызылөзен, Луговое, т.б. ескерткіштерде қала сыртындағы ҮІІ-ҮІІІ ғасырларға жататын жұмыстар түсінік бере алады. Замоктардың тұрғын бөлмелері ашық үлгідегі ошақтармен жылытылды. Сондай-ақ, қабырғалық және сына шетіндегі ошақтар да кездеседі. Орта Азия мен Қазақстанның ежелгі және орта ғасырлардағы тұрғындар санының өсуін анықтау нақты сандық мәліметтер жоқтығынан едәуір қиындықтар туғызады. Жазба дерек көздеріндегі тұрғындар саны өте мардымсыз, мұндай мағлұмат бола қалғанның өзінде көбіне ақиқатқа қайшы келеді. Сәл де болса нақты ақпараттар археологиялық мағлұматтарға негізделеді. Демографиялық ахуалды анықтау әдісі әлі де жетіле қойған жоқ, бірақ демографиялық қаламалар ескерткіш алаңын толығымен тазалауы ұлғайғанда, оның махаллалық құрылыстары мен баспаналар сипатына қарап есептегенде сәл де болса шындыққа жақындай түседі. Орталық төбе сыртындағы тұрғындарды есептегенде Көкмарданда 1625-1950 адам өмір сүргендігі айқындалған. Бір гектар жердегі халық тығыздығы 560-650 адамды құрады. Салыстыра айта кетсек, ортағасырлық Пенджикентте 230 адам тұрды. Мұндай жағдайды тек қаладағы тұрмыс-тіршілік салтымен түсіндіруге болады. Қала тұрғындары жаздыгүні қала сыртына, бау-бақшаға, жайылымға көшті. Оңтүстік Қазақстан қалаларына тән бұл өзгешелік соңғы уақыттарға дейін сақталды. Баспана мен демографиялық қаламалар сипатына қатысты жүргізілген археологиялық зерттеулер, жекелей алғанда бір гектардағы құрылыстардың тығыздығы Оңтүстік Қазақстан халқында аталған тұрмыс-тіршілік салты кем дегенде ҮІ ғасырдан бастап таралғандығын айғақтайды. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|