Қазақстан археологиясы
Қарахан әулетінің мемлекеті (942-1210)
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қарақытайлар (1128-1213) мен наймандар мемлекеттері (1213-1219).
| Қарахан әулетінің мемлекеті (942-1210). Мемлекеттің қалыптасуында қарлұқ конфедерациясына кірген тайпалар маңызды рөл атқарды. Әулет атасы Сатұқ Боғра-хан 942 жылы өзін жоғарғы қағанмын деп жариялайды.
Х ғасыр соңына қарай Қарахандар саманидтердің Орта Азиядағы иеліктерін, астанасы Бұхарамен бірге жаулап алады. Қарахандар мен Қыпшақ хандығының шебі Тараз қаласына жуық өтетін. Ал солтүстік-шығыс бетте Қарахандар шекарасы Балқаш көлі мен Алакөл шетінен аспайтын. Шығыста олар ұйғырлармен шектелетін. ХІ-ХІІ ғасырларда Қараханидтер мемлекетінің иелігі батыста Мауреннахрдан шығыста Жетісу мен Қашқарға дейін созылатын. Карахандар мемлекеті, шекаралары тұрақты, толып жатқан еншіліктерге бөлінетін. Еншілік иелерінің құқықтары зор болатын, олар өз атымен теңгелер шығаруға дейін баратын. Осындай ірі иеліктердің бірі, тіпті тәуелсіз мемлекеттің бірі солтүстік-шығыс Жетісудағы, Жоңғар Алатауындағы Қарлұқ жабғысының мемлекеті болды. Оның орталығы Қойлық (Қаялық) қаласы болған еді. XI ғасырдың 30-шы жылдарының аяққы кезінде Қарахан әулетінің мемлекеті екіге бөлінеді. Батыс хандыққа Ходжентке дейінгі Мауераннахр кірді. Астанасы Бұхара қаласы болған еді. Шығыс хандық құрамына Тараз, Испиджаб, Шаш, Ферғана, Жетісу мен Қашғар кірді. Оның астанасы Баласағұн қаласы болған. Қарахан әулетінің хандары билікті орталықтандыруға ұмтылды, алайда бұл әрекеттері нәтижесіз болды, өйткені билеушілер жиі алмасып отырды. Соңынан қарахан әулетінің мемлекетін қарақытайлар толық күйретеді. Қарақытайлар (1128-1213) мен наймандар мемлекеттері (1213-1219). Қарақытайлардың құрылуы Қытайдың солтүстік жағында Маньчжурия мен Уссурий өлкесінің аумағын мекендеген б.з. IҮ ғасырынан бастап жазба деректерде моңғол тілді тайпалар ретінде аталатын Орталық Азияның қидан тайпаларымен тығыз байланысты. 924 жылы Алтайдан бастап, Тынық мұхитқа дейінгі аса кең жер Қидан мемлекетінің (Ляо империясы) қол астына өтеді. Қидандардың билеуші әулеттері Солтүстік Қытайды мекен етті. 1125 жылы Сунь Кытайы мен Чжурчжень мемлекетінің біріккен күші Ляо империясын құлатады. Қидандардың бір бөлігі (40 мың түтін) Елюй Дашы қолбасшымен бірге Еміл өзенінің бойына жетеді де, сол арадан қала салады. Жетісуда қидандарды қарақытайлар деп атайды. 1128 жылы Қарахандар әулетінен шыққан Баласағұн билеушісі өздеріне қысым жасап, тыныштық бермеген қаңлылар мен қарлұқтарға қарсы аттануга шақырады. Қарақытайлар көсемі Елюй Дашы Баласағұнды басып алып, Қарахандар әулетінің билеушісін тағынан тайдырып, Жетісуға өз мемлекетін орнатады. Сосын бірқатар жаулау жорықтарын жасап, мемлекет шекарасын Енисейден Таласқа дейін кеңейтеді. Содан кейін қарақытайлар қаңлыларды бағындырып, Шығыс Түркістанды қосып алады. 1137 жылы олар Ходжент жанында Мауераннахрдың иесі Махмұд-ханды талқандады, ал 1141 жылы салжық-қарахандар әскерін күйретеді. Сөйтіп, қарақытайлар Бұхараны және күллі орталық Мауераннахрды басып алады. Жетісу, Оңтүстіқ Қазақстан, Мауераннахр мен Шығыс Түркістан қарақытай мемлекетінің құрамына енеді. Қарақытай мемлекетінің басшысы гүрхан деп аталды. Баласағұн оның иеліктерінің орталығы болып қала береді. Қарахандар әулетін қарақытайлар өз вассалына күштеп айналдырады. Алайда Жетісудың (Іле аңғары) Іле өзенінен солтүстікке қарай жатқан бір бөлігі бұрынғысынша қарлұқ хандарына тиесілі болып қала берді, олардың арасында қарақытай билеушісінің өкілі өмір сүрді. 1208 жылы Жетісуға Моңғолиядан Шыңғысхан тықсырып қуып шыққан, Күшлік хан бастаған наймандар қашып келеді. Наймандар ұлысының да ұзын-сонар тарихы бар. Олар Орталық Азиядағы ірі мемлекеттік құрылым болды. Наймандардың шығу тегі мен ертедегі тарихы күрделі де, қиын мәселе. Ғылыми әдебиеттегі соңғы мәліметтер олар түрік тілдес болды дегенді нақты дәйектейді. Ғалымдар «найман» терминінің түпкі мәні моңғол тілі тұрғысынан алғанда ашылады, ол конфедерацияға енген тайпалар санына қарап, «сегіз» деген сөз деп болжам жасайды. Көне түрік жазуларында айтылатын «сегіз-оғыздарды» зерттеушілер наймандармен теңдестіреді. VIII ғасырда оғыз тайпаларының бірлестігі Орхон өзенінен бастап, жоғары Ертіске дейінгі жерді алып жатқан. Кейінірек наймандар да сол араны мекен еткен болатын. Сірә, оғыздарды осы наймандар ығыстырған болса керек. 1211 жылғы қарақытай мемлекетінде қалыптасқан жағдайды оңтайлы пайдаланған Күшлік-хан өз одақтастарымен бірге гүрханды тұтқындап, биліктен тайдырады. Сөйтіп, Қарақытай мемлекеті өмір сүруін тоқтатады. Жетісудағы билік наймандардың басшысы Күшлік-ханның қолына өтеді. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|