Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты

• 
  Уа, бала, аң басы жуық! Соғып алған олжаң қайырлы болсын! Қанжығаңа неге байлап тұрсың? Бұрынғы ата-бабаның жолы бар, аты жеткен соғатын, жасы үлкен байланатын, ол жолды қайда тастайсьщ?—дейді.
  
• 
  Алғашқы тьфнақ алдым еді, олай десеңіздер, тө-решіге бармай түлкі бермеймін,— дейді Ізбасты. Сонда үлкендер тұрып:
  

• 
  Бала! Ата-ананың жолынан шығып, олжаңды үл-кендерге байламағаның қалай?— дейді. Сонда Ізбасты бала:
  

—Аты озған алады,

• 
  Түлкіні мен қырдан қуып келіп індетіп едім,— дейді.
  
• 
  Бұл кісінің зерлеп қуып келгені өтірік, менің жерімдегі түлкі,—дейді екінші қісі.
  

• 
  Бұның билігін Төле берсін,— деп баласына жібереді. Даугерлер Төлеге келсе, бір шыбықты ат, бір шыбықты қамшы етіп, үй ішінде «айтшулеп» ойнап жүр екен. Даугерлер өзді-өзі кеңесіп:
  

• 
  Олай болса, айтыңыздар,—дейді. Екеуі арасындағы түлкі дауларын айтып болған соң бала астындағы атын айдап, «айтшу!» деп жүріп кетіп тоқтап, былайша билік айтады: ,
  

• 
  Түлкі еркек болса сенікі дейді, алғашқы «қырдан қуып келіп індеттім» дегенге; «ұрғашы болса сенікі» дейді, «менің жерімдегі түлкі» дегенге. Бұл сөзге екі даугер түсінбей:
  
• 
  Бұл қалай, әкесі мазақ қылып жіберіп еді, баласы
  да мазақ қылғаны ма?— деп Әлібек биге келіп, естіген
  сөздерін айтады.
  
• 
  Төлеге сөзімізді айтып едік, еркек болса сенікі, ұрғашы болса сенікі,— деді.
  
• 
  Төлем төресін түзу берген екен, түлкінің ұланы түз сақтайды, үрғашысы ін сақтайды. Егер еркек түлкі болса қырдан ізімен қуып келіп індеткені рас, түлкі саған тиісті, егер ұрғашы түлкі болса — жер иесі саған тиісті,— депті Әлібек.
  

• 
  Уа, неге төмен қарадыңдар? «Қатын ерге, ер жерге қарайды» дегендей, мен сендерді дауға жіберіп едім ғой,— дейді Абылай. Сонда екі би:
  

• 
  Барушы да өзің, сөйлеуші де өзің көрінесің, енді өзің айтшы,— дейді.
  
• 
  Дауды көп сөйлескеміз жоқ, ол жақтан билікке шыққан адам қолымен біраз ишара көрсетті, еоны мен өзім^-ше ұққанымды айтайьш деп ишара қылған түрін айтты да былай деді: «Бірінші — алақанын ашқаны: «алысуға да жараймын» дегені-еді. Екінші — қолын жұмғаны: «ашсаң аяңда, жүмсаң жұмырыңда, тату-тәтті тұрайық» дегенЬ Үщінші — қолын созғаны: «атса, шапса, қылыш, мылтық сенде де бар, менде де бар, жанжалды қоялық» дегені. Төртінші — бір қолын екінші қолынық үстіне салып түйіс-тіргені: «құшақтап көрісейік» дегені. Бесінші — саусағын көрсеткені: «сегіз күнде ханның алдына тарту-таралғымен барамыз» дегені. Сонда Абылай:
  

• 
  Кіші жүздегі бір адамда бір ер бар. Мұндай ерді үш жүздің баласында ешкім мінген жоқ. Мен ол ерге сонша қызыққаныммен ер иесінің байлығы мен мырзалығы менен кем емес, дүние, пұлға қызықпайды. Сұрағаныма бермейді. Сіздің тіршілігіңізде осы ерді алып, бір ерттеніп мінсем деген ойым бар, биеке!—депті. Төле оған:
  
• 
  Мен тірі тұрғанда ол тілегіңе де жетерсің. Кіші жүз өзінің асына шақырып отыр, Осы асқа сол мырзаң да келіп қалар. Сонда ретін тап та, жүгініске түсетін қамыңды қарастыр. Оған билікті мен айтпағанда, кім айтар дейсің?— дептіі.
  
• 
  Үш жүздің баласы аста бас қосқанда, ерге құмартқан бай үш-төрт жылпың жігіттерін дайындап алыгі, өзі білетін ерді іздепть Асқа ер иесі де келген екен, түсіп атын байлатып қойғанда, әлгі жылпьщ жігіттер:
  
• 
  Мынау көк арғымақтың иесі кім, үстіндегі ерін танып тұрмыз. Бұл ермен жесірге бергісіз атымыз бірге жоғалып еді,— деп, айт-ұйт жоқ атты ер-мерімен алып кетіпті. Мұндай нақақ-қорлыққа жаны күйген ат иесі Төле биге келіп жайын айтса, ұлы жүз адамдарыңа қарап:
  
• 
  Таныған еріңді ал да, атын өзіне қайтарыңдар, екі арыс елдің арасында бір тай әрі де, бері де жүрмей ме, жоғалған атыңды кумай-ақ қой!— депті..
  

• 
  Ара ағайын Келдібектің Сарысы бұған не айтады екен?— деп Қазыбекке кісі жіберіпті. Қазыбек тарауға бет алған елді тоқтатып, ұлы жүз бен кіші жүзді екі жаққа отырғызып, ерді ортаға қойғызыпты. Содан кейін екі жаққа да ештеме деместен сабаумен ерді нұқып тұрып:
  

• 
  Қазыбек не деп кетті?— деп Төле биден сұрапты. Сонда Төле би:
  
• 
  He деп кетуші еді. Келдібектің Сарысы айтпайды, айтса сол айтқанынан қайтпайды. Орта жүз бен кіші жүз жабылып кетсе, бізден не қалады, ерді орнына апарып тастаңдар!— депті.і
  

— Әй, Тәбітей, бай кім, батыр кім, би кім?—депті. Сонда Тәбітей айтыпты:

• 
  Сен оның біреуі де емессің. Қас батырдың елін жау араламас болар; Батыр болсаң менің жігітім барып малынды алмас. еді. Әділ бидің елін дау араламас болар. Би болсаң ордаңды тастап бес байталдың соңынан ел-жұртың-ды тастап келмес едің. Бай да емессің, бай бөлсаң өзіңнің Ақша атаңның баласы Ертіс бойында, Омбы қаласында неге жұмыс іздеп жүр? Оны неге жиып алмайсың?— депті.
  

• 
  Әй, момынның баласы-ай! Жүйрікпен ел еруде тезек тасып, көшкенде арба сүйретіп, арқасын жауыр, құйрығын шолақ қылып ұстайсыңдар-ау!— дейді. Біраз бөгеліп отырып Тәбітей:
  
• 
  Бәйгеден өзі келетін жүйрікті баптап не қылсын!—
  депті сонда.
  

• 
  Ол менің кедейлігімді айтып отыр. Мен арсыздықпен жауап бердім. Сендердің кигізген киімдерің мен мінгізген аттарыңды айтайын ба?— депті Тәбітей оларға.
  

• 
  Уа, кімсің?—дейді.
  
• 
  Кереймін,— дейді Нұрбай.
  
• 
  Керей болсаң атың кім?
  
• 
  Атым Нұрбай.
  
• 
  Нұрбай қарақшы сен бе едің?
  
• 
  Сіздің ел қандай кісіні қарақшы дейтінін қайдан білейін, біздің ел қотанның шетінде жалғыз тұрғанды қарақшы дейтін еді!—дейді Нұрбай батыр.
  

• 
  Он бес шамалы жылқы алдырып, соны іздеп жүрмін.
  
• 
  Сенің атың Нұрбай болса, бүгін алдырған жылқың он бес болса, ертең отыз болар,— дейді Шоң.
  

• 
  Қалжыңға түсінбейсің бе?— дейді Шоң. Сонда Нұрбай тұрып:
  
• 
  «Ұлы би қалжың болмас, әділ би мылжың болмас» деген сөз бар. Би еместігіңді мойныңа ал, би болсаң малымды бер,— депті. Сол арада Шоң сөзден алдырып, Нұрбайға мал төлеп қайырыпты.
  

• 
  Жігіт, бұл шақшаны мен кісіге босқа бермеймін, жақындыққа жарайтын болсаң ал. Мен қолқа салғанда осы алғандағыдан да жомарт болсаң аласың,—дейді Hay. Сонда жігіт:
  

• 
  Тұтамдай сиырдың қу мүйізіне қолқа сұрап ат арықтатып, осыншама жерге келер ме? Қайырып-ақ берер едім, балалар қайда тастағанын білмеймін, қарап таппадым,— деп маңайына жуытпайды.
  

• 
  Еи, бір мүйіз шақша даулап үш кісі келіп отыр деп еді, сен сол емессің бе? Шіркін, малдың тәттісін-ай, жігітім-ақ екенсің-ау!— дейді. Сонда Hay:
  

• 
  Қыстың қатты боларын лақ білер,
  

• 
  Рас, қыстың қатты боларын тоқты білер,
  

• 
  Қандай шақша алғаныңды мен қайдан білемін, мынау азамат шақшасының сыпатын түгел айтты, шақшасын орнына сал,— дейді. Сонда би алдыңда жеңілген жігіт Науға:
  
• 
  Әлгі айтқаныңызға шашым жететін емес, өзіңіз би, өзіңіз хан болып төрелігін де өзіңіз айтыңыз!—депті.
  

—- Жігітім! Өзің ғой биге бастап келген. Қайыр енді, көп сөздің керегі жоқ. Бітейін, бітейін де кетейін. Мына екі кісіге екі ат мінгіз, екі шапан киғіз, Өзіме ат бастаған қасқа тоғыз байла. Қайыр, өзіме салдың, өзгесі салауат, сенде-ақ қалсын!—деген екен.

— Рас, мұның байталы ту еді

— Олай болса мұның ешкісі сенің байталыңмен бара-бар екен,— деп хан екеуін бітістірген екен.

— Сіз осыған нанасыз ба? Көшіп-қонып жүрген дала-дағы қазақта мұнша ақша бола ма? Бұл өтірік, қазақ елінің арасында даужанжал бола береді, соның кегін алам деп жала жауып отыр,— депті!

• 
  Уа, сыртыңнан атыңа қаның, жүзіңе танық едім, сен, шырағым, Абай баласың ба?— Ел-жұртың аман ба? .Кешегі Кеңгірбайдың-ұрпағы еді, Базаралы аман ба?— депті. Базаралы сол жылы ғйна сотталған екен.
  

• 
  Уа, Абай шырағым, бұрынғының мынадай бір сөзі бар еді: «Бір бала атадан асып туады, бір бала атамен тең туады, бір бала көптен кейін туады» деген, сені жұрт көтеріп мақтайды, сен осы үшеуінің қайсысысың?— депті. »
  

• 
  Саған не болды? Біз сізді әдейді арнап алып келіп едік, Найманның бір шалына жауап бермедің?—депті. Сонда Абай айтыпты:
  

• 
  Жалтақ-жалтақ қарайсың,
  

• 
  Жалғыз десең құдайға тілің тиеді,
  

• 
  Бұл кімнің ауылы?— дейді жолаушылар.
  
• 
  Мезгілбайдың ауылы,— дейді бала.
  
• 
  Бұл ауыл қонған қонаққа не тамақ береді?
  
• 
  Еті бар үйге кездессең етін береді, еті жоқ үйге кездессең, бары мен ниетін береді,— дейді бала.
  
• 
  Мұнан әрі ел бар ма?
  
• 
  Әттегененің ауылы бар.
  
• 
  Онан әрі кім бар? ,
  
• 
  Түнқатардың ауылы бар.
  
• 
  Онан әрі ше?
  
• 
  Таңатардың ауылы бар.
  

• 
  Қайдан келесіңдер?— дейді.
  
• 
  Арқаның елшісімін,— дейді бала.
  
• 
  Еліңнің кең қарын кемеңгері, үлкен ақсақалы қайда?— дейді Датқа.
  

• 
  
  жүктеу/скачать 1.11 Mb.
  
  Достарыңызбен бөлісу: