Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты

• 
  Ел десең — елміз, жау десең — жаумыз. Айдаладағы ағашқа атын байлап аулыңа жаяулап келетін бізді ұры деп тұрсың ба, не Әлімнің келіні деп тұрсың ба? Би, бізбенен дұрыстап сөйлес,— депті.
  

• 
  Өздерің нешеусіңдер?—депті Ақсуат даусын бәсең-
  

• 
  Он екі ағайындымыз,— депті Сырым мен Бөкен
  

• 
  Түсіріңдер, он екі ата Байұлы атқа мінген екен,— депті.
  

• 
  Би, жөн сұраса отырайық!— дейді.
  
• 
  Менің не жөнімді сұрайсың? Өз атым — Ақсуат, жерімнің аты — Бұйырған, Әлімнің қаққан, қазығынан, маған тірелмей іс кетпейді,— депті.
  

• 
  Би, жөн білсең, суатпын деп мақтанба! Су жаманы "суат, қасынан соқпақ кетпейді. Қазықпын деп мақтанба,
  

• 
  Ал, жігіттер, жайларыңа түсіндім, енді жұмыстарың-ды айта отырыңдар,— депті сонда Ақсуат би.
  

— Тірі малдың өзі қайтсын, Өлі адамның құны қайтсын. Өткен өрелі болсын, Қалған салауат болсын!—

• 
  Айтуыңыз рас, Байұлының бір кісісі бізден өлуі рас. Ердің құны мың қой, үлесе келсе үй басына бір қой, не қысырақ. Адамның құны 40 қысырақ, айыбы қалы кілем жапқан қара нар болсын,— депті. Байұлы осыған келісіп, бітісіп қайтыпты.
  

• 
  Батыр, бұрылып сәлем бергің келмейді, тасып жүрсің-ау!—депті.
  

• 
  Хан, тасып жүргенім жоқ, қара қазақ баласының басьш қоса алмай сасып жүрмін,— депті.
  

• 
  Бәлі аға, би де, басқарушы да, бастаушы да болам,— деп Бұланның алдына келіп отырыпты.
  

—Аға, кім болдыңыз!— деп сұрапты,

• 
  Тананың қайсысысың. Жеті үй — Жиембетпісің? Бес үй — Бессарымысың? Тышқан құлақ — Асанбысың? Төлеуден алған — Құнанбысың?— дегенде, Малайсары:
  
• 
  Шырағым, Тананың пәленімін деп неғылайын. Танысаң танырсың! Мен де сені танып тұрмын. Даттың аузына шайтан түкірген бір баласы желігіп атқа мінді деп естіп едім. Сен, сірә, сол бала боларсың!—депті.
  

• 
  Бәлі аға, сол бала боламын. Ауылдан шыққанда Сізді сөзден ұтсам, Тананың алжыған бір шалы ғой деп күлкі қылайын, ұтылсам, ат мінгізіп, шапан жауып, батаңызды алайын деп аттанып ем, ұтылдым, батаңызды беріңіз, атыңыз — мына астымдағы ат, шапаным мынау!— деп үстіндегі шапанын шешіп беріпті. Малайсары екеуін де алмай, былай депті:
  

• 
  Шырағым, үш сөз бар, соны ұмытпай жүрсең халқың соңыңнан қалмас, ұмытсаң артыңа ермес. Ол үш сөз: ұят, борыш, обал! Одан кейінгі бір ақылым: «Жақынды жаралама, Алысты қаралама!»
  

• 
  Уа, ағайындар, жол болсын! Билеріңде тыным жоқ, биелеріңде құлын жоқ, неткен жолаушыларсыңдар?— дейді Сырым.
  

• 
  Бір дауды шеше алмасаң, несіне хан болып отырсың, құлаққа құлақ тұяққа тұяқ емес пе?—дейді.
  

— Бұл қүда болғанмен дұшпаңдығын қоймайды екен,— деп Нұралы Сырымды тұтқынға алмақ болып, Оралдың губернаторьіна шақыртады. Сырымның Оралға кетуімен байланысты Нұралының баласы Сырымның қызына барып. қол ұстамақ болады, қыздың жеңгелері қазақ әдетін жасамақ болады. Сонда қыз: «Мен ол ханның баласына бармаймын, аулына қайтып жүре берсін»— дейді.

• 
  Маған қояр қандай кінәң бар, менсінбейсің бе, теңсінбейсің бе?— дейді.
  
• 
  Мен сенімен жолдас бола алмаспын. Қасқыр мен қойдың жолдас болғанын қайдан көрдің? Сенің әкең менің әкемнен артық емес, хандығы болмаса, ал сіз менен артық емессіз, еркектігіңіз болмаса. Сенің әкең менің әкемді, Оралдың. түрмесіне жабамын деп жүргенде, мен саған қандай пәнде болмақпын,— дейді қыз.
  

• 
  Құс көлге бара ма? Кел құсқа бара ма?
  

• 
  Әрине, құс көлге барады,— дейді елшілер.
  

• 
  Қонақ ордаға қеле ме? Орда қонаққа келе ме?
  

• 
  Әрине, қонақ ордаға келеді.
  

• 
  Ендеше— дейді Сырым.— Халық — көл, хан —- құс. Ел — орда, хан — қонақ.
  

• 
  Аттың торысы көп пе, төбелі көп пе?~ дейді Сырым.
  
• 
  Әрине, торысы көп,— дейді Нұралы.
  
• 
  Зордан да зор бола ма?— дейді хан.
  
• 
  Зордан да зор шығады.
  

— Япырмай, мына сарттың тасуын қара, қазақты аяғына басуын қара! Құдай тағала 6666 аяғы, 114 басы бар бір мақұлық жаратты, сен соны білемісің? Үш күннщ ішінде осы сөздің мағынасын тап, егер таппасаң басыңды аламын,— депті де, дойырын табалдырықтан шұбатып, үйден шыға жөнеліпті.

— Япырмай, мына сарттың тасуын қара, қазақты аяғына басуын қара! Құдай тағала 6666 аяғы, 114 басы бар бір мақұлық жаратты, сен соны білемісің? Үш күннщ ішінде осы сөздің мағынасын тап, егер таппасаң басыңды аламын,— депті де, дойырын табалдырықтан шұбатып, үйден шыға жөнеліпть

— Нұралы ханды шабамын деуің дұрыс. Ол халықтың қас дұшпаны екені рас. Оны шабу үшін тайың құнан шықсын, құнаның дөнен шықсын,— депті Алдар би. Онысы бір-екі жыл әзірлену керек дегені екен. Күш жиып, ханды шабу үшін ру басы адамдарының аттарын атайды. «Солар арқылы қол, қару-жарақ жйнап аттанғайсың?»—дейді қарт. Аталған ру басыларының ішінде Беріштің Жонбай себегі Саржала бар екен. Оны атағанда Сырым Саржаламен көңілдері қоңырқай болып жүргенін айтыпты. Оның мәнісі былай болса керек, Сырым батыр әкесі Дат қайтыс болған соң, оның сүйегін Беріштің бір атақты қорымына қояды. Басына биік етіп мола соғады. Даттың моласы алыстан көрінеді, қорым Даттың атымен атала бастайды. Мұны естіген Беріштің биі Саржала 40 адаммен барып, Даттың моласын құлатып, тасын ұсатып айнала шашады да, Беріштің моласын сылап-сипап қалпына келтіріп қайтады.

• 
  Әділ болуға шартпен тұрған ханды өлтірсе құны не болады?—деп сұрайды. Сонда хаңның қазысы айтады:
  
• 
  Әділ болуға шартпен тұрған ханды өлтірсе, оңың құнын төлеуге дүние жетпейді,— дейді. Сонда Сырым айтады:
  
• 
  Егерде сол шартпен тұрған хан шартынан айнып, екі заңға бірдей қарсылық етсе, оның құны не болады?— дейді. Сонда қазы айтыптьі:
  
• 
  Екі заңға бірдей қарсы болып, шартын бұзған ханды өлтірсе, оның құны жоқ,— депті.
  

• 
  Өтірік пен шындық арасы қандай?—деп сұрадты,
  
• 
  Өтірік пен шындық арасы төрт-ақ елі. Құлақ естіген өтірік, көз көрген рас,— дейді Сырым.
  
• 
  Жазғытұры жер бетінде 60 түрлі қурай шығады, қайсысы асыл болады?—депті хан.
  

• 
  Тым сөзің көп екен,— депті хан.
  
• 
  Сөзі көпті айыптасаң 220 қағазы, 440 беті бар құранды айыпта. Менің сөзім құранның сөзінен көп емес, кем де емес,— депті сонда Сырым батыр.
  

• 
  Әй, қазақ, сен батаны жеңіңмен жасағаның қалай?— дейді.
  
• 
  Менің жеңімнен бата өтпей қалса, сендердің оқыған намаздарың мешіттен өтпей қалады ғой— дейді Сырым.
  

• 
  Әй, қазақ ағайын, сіздің елдің тілдері қалай? Жалғама сөздер көп болады екен. Мысалы жігіт-мігіт, ас-мас, қыстау-мыстау дейді. Ол не сөз?—дейді.
  

— Қарадан хан болдың,

• 
  Қарадан хан болсам,
  

• 
  Сөз анасы не?
  

• 
  Сөз анасы құлақ,
  

• 
  Дау мұрады не?
  

• 
  Дау мұрады — біту,
  

• 
  Намазда жан-жағыңызға қарай береді екенсіз, оныңыз не?—деп сұрайды.
  

• 
  Жан-жағыңызға сіз қарамасаңыз, менің қарағанымды қалай көрдіңіз?— дейді.
  

— Сізді екі аяқты, бір тілді адам баласы жеңді ме?—

• 
  Сырымның айтқанын тыңдамай, өз сөзін соға берген адам Сырымды күнде жеңеді,—дейді.
  

• 
  «Қонақ аз отырып, көп сынайды» деген, сіз қонақсыз, өз елінізге барғанда біздің халықты қандай ел көрдім деп барасыз?— дейді.