Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты
жүктеу/скачать 1.11 Mb.
|
Сөздің атасы мен анасы Қаздауысты Қазыбектің атағы шығып тұрған кезде аулына бір саудагер келіпті. Түстеніп болған соң Қазебекке:
Қазыбек ойланып қалады.
Қазыбек орнынан ұшып тұрып, іле-шала тысқа шықса, саудагер асығыс атқа мініп қалған екен.
Әркім азса, қатарымен азады Елкей хан бір жиылыста отырғанда ешкім сөз бастамапты. Елкей көпшілікке қарап:
Сонда көпшілік: «Тоқта, Абан би келсе, сол бастайды» депті. Би тез келе қоймапты. Абан келгенше әңгіме өрбімейді. Бір кезде кешігіңкіреп Абан келіпті. Абан аласа бойлы, ажарсыз қара кісі екен. Елкей бұрын Абанды көрмеген екен. Жұрт «Абан, Абан» дегенде Абанды қарны қабақтай, шекесі тоқпақтай, көзге толық, көрікті кісі шығар деп ойлаған екен. Абанды көрге соң оны қомсынып, хан былай дейді:
Елкей де онша көрнекі ірі кісі емес екен. Сонда Абан Елкейдің бетіне қарап былай дейді:
Елкей сөзден ұтылып, жауап таба алмай қалыпты. Абан шешен сөйлеген соң, әңгіме қыза бастапты. Бұл жиынағының көпшілігі төрт қараның билері екен. Абанды қорашсынып: «Абанша би, топтан торай шалдырмас табанша би» депті біреулер.
Төрт қараның билері ұтылып, сөз таба алмай қалыпты. Жарлының пірі жалтаң ата Бір ауысқан малын сұрап, мазалай берген біреуге Досбол былай депті: Жарлының пірі жалтаң ата, Ұрының пірі қалтаң ата. Іскердің пірі тепшім ата, Кәрінің пірі кекшіл ата. Көнбеске кемі деген, Сол кекшіл атаға Қол беріп жатырмын. Жаманмен жолдас болсаң, Жүрегіңді жара алады. Ұрымен жолдас болсаң, Көңіліңді қара алады. Жайды білген тамыр жай кетеді, Осы жолы тынышымды алмай-ақ, Шырағым, енді бір оралсаң нең кетеді?! ҮШ АРСЫЗ, ҮШ ҒАЙЫП, ҮШ ЖЕТІМ Ноғайлының ханы Әз Жәнібек халықты жиып: — Үш арсыз, үш ғайып, үш жетім болады, соны кім табады?— депті. Жиылған халық көп дағдарып: . Үш арсыз: ұйқы арсыз, күлкі арсыз, тамақ арсыз. Үш ғайып: қонақ ғайып, несібе ғайып, ажал ғайып,— деп шешіпті. Бірақ үш жетімді ешкім таба алмапты. Сонда Әз Жәнібек хан: — Елде келмеген кім қалды?— деп сұрапты. — Келмеген Қарабас шешен қалды,— депті халық. Әз Жәнібеқ Қарабасты шақыртып алып, әлгі сөздің шешуін сұрапты: Сонда Қарабас: — Жетім үшеу емес, бесеу еді ғой! Оты жоқ жер жетім, Басшысы жоқ ел жетім. Елінен ауған ер жетім, Тыңдаушысыз сөз жетім, Жоқтаушысыз қыз жетім,— дейді. Сонда Әз Жәнібек: — Сенің атыңды қоюшы адам ақылсыз екен. «Кара-бас» дегенше «Алтынбас» десе болмай ма?— деген екен. ҮЙСІНБАЙ ШЕШЕН МЕН ТӨРЕ Үйсінбай шешенді Қамбар тере сөз бастауға басшы қылып қасына ертіп жүріпті. Үйсінбайдың туысқандары оған мастанып, елге зорлық қылып, малдарын ұрлап жей беріпті. Қуғыншыға теңдік бермепті, Үйсінбайдың тілін алмапты. Балалардың ісі төреге мәлім болып, төре Үйсін-байды шақыртыпты. Үйсінбай екі рет шақырғанға келмей, үшінші рет шақырғанда келіпті. Төре бұған ашуланып: — Ей, сен шаңырақ көз ұры, шақырғанға келмей тасиын дедің бе? Екі рет шақырдым — келмедің,— деп қалш-калш етеді. Сонда Үйсінбай: Мен келмейін дедім бе? Есік алды ор болды. Үйдің арты жар болды, Бай бетке қонды, Керей шетке қонды, Етек-жеңім шолақ болды, Киюге тоным жоқ-ақ болды. Кір қолыммен сізге келе алмадым,— депті. Сонда төре: «Рас айтады-ау, жорғам!»— деп, ашуын басып, қолын алыпты. ЯПЫРМАЙ, МЫНА ТОҚТЫ ЕМБЕГЕН БЕ? Досбол бір үйге келіп отырса, үй иесі бір арық тоқты әкеліп, бата сұрайды. Сонда Досбол шешен: Япырмай, мына тоқты ембеген бе, Бой салып енесі оның имеген бе? Немесе көп қойдан шөп тимеген бе? Әйтпесе,, қатын сауып қақтаған ба, Болмаса қойшы оңдап бақпаған ба? Жаз бойы ажал алмай, арам өлмей, Досболға әдейі арнап сақтаған ба?— депті. Сонда үй иесі, арық тоқтыны қоя беріп, семіз ісек әкелуге мәжбүр болыпты. Өсіре гөр өрісін, Үзарта гөр желісін. Құдайыға айтқан қойыңның Алып қалма терісін. Көрдің бе көп жамиғат, Тоным шықпай жүр еді Мына құдай берісін!— депті Досбол сонда. БАҚЫТ ҚҰСЫ ҚАРА ШЫБЫНҒА АЙНАЛДЫ Бірі соқыр, бірі таз Байсын, Байжан дейтін екі би бір күні қартайып отырған Досбол биге барыпты. Амандасып қона-түстеніп отырып: — Уа, қарт! Заманыңызда аузыңызбен құс тістеген жүйрік едіңіз. Енді қарттық жеңді. Бұрынғыдай самғап ұшқан күніңіз жоқ. Кәрі қойдың жасьшдай жасыңыз қалды. Төріңізден көріңіз жақын. Бұл дүниеден «не көрдім» деп барасыз?— депті. Досбол ақылымен емес, малдың арқасымен атқа мінген әрі парақор Байсын мен Байжанды жек көреді екен. Оның үстіне өктемсіп, орынсыз сөйлеп, «төріңізден көріңіз жақын» деген сезі көңіліне ауыр тиіпті. — Е, шырақтарым, Байсын мен Байжан! Мен не деп барар дейсің? Баяғы аруақты ерлерге қонатын бақыт құсы енді бір қара шыбынға айналды. Ұшып таздың басына, соқырдың көзіне қонатын болды деп барам-дағы,— депті Досбол. Екі болыс үндей алмай үйден шыға жөнеліпті. Кедейліктен жаман жоқ Ормамбет би кеде екен, үйіне Абылай келіп, сырттан сөйлес қылғанда, би былай депті: Мына тұрға біздің үй Дауылда бір панасыз. Тоқсан үйрек қамасаң, Бірін ұстап тұрғысыз. Астыңа салар кілем жоқ, Текемет пен көрпеден Сілкіп түсер сілем жоқ. Хан Абылай келгенде Тоқты сойсам жетпейді, Енесін сойсам орны бітпейді. Кедейліктен жаман жоқ, Құтылуға амал жоқ, Жақсыларың келгенде Көрінеге заман жоқ. ЖОЛДАСТЫҢ МЫҢЫН АЛМА, БІРІН АЛ! Жәнібек батыр жас уағында білім аламын деп Қаракерей Соқыр Абыз деген кісіге іздеп баргап екен. Барса, Абыз жүз жиырма алты жасқа келіп, екі жағын жібек орамалмен таңып отыр екен. Абыз Жәнібекке: «Балам, қай ұлсың?»— дейді. Жәнібек: «Қошқар ұлымын»— дейді. «Қошқардың адам иісті бір ұлы бар деп еді, сол боларсың ба?»— дейді. «Болсақ болармыз»— дейді Жәнібек. Абыз: «Балам, қай жаққа барасың?»— дейді. «Осы жақта бір қарт атамыз бар дегенге, бір-екі ауыз ақыл-білім алайын деп келдім»— дейді Жәнібек. Сонда Соқыр Абыз аз ойланып отырып: А, балам, болсаң боларсың! Қол бастап жау алайын деген ұл екенсің. Алдыңа келсе әділдігінді аяма,— Аймағың кетпес алдыңнан. Олжа түссе олжаңды аяма,— Жолдасың кетпес жаныңнан. — Жолдастың мыңын алма, бірін ал, Мың кісіге бір кісі олжа салады.- Жас күніңде қалың бер де қатын ал, Жігіттің хан болатын кезі, Қыздың ханым болатын кезі сол болады. Қару жисаң мылтық жи, Жаяу жүрсең таяғың, Қарның ашса тамағың,— депті. Жәнібек осыны олжа қылып, Абыздың батасын алып қайтқан екен. БІЛГЕНДЕРДЕН ҒИБРАТ АЛ Керей Жалайыр Абыз жүз жиырма жасқа келіп, қартайып отырған кезінде, Әсет би келіп, амандасып болған соң: — Е, Абыз, жасыңыз келіп қалды, Абыз айтушы еді деп айтып отыратын бір сөз айтыңызшы,— депті. Сонда Жалайыр Абыз былай дейді: Ата-ананың қадірін Балалы болғанда білерсің. Ағайьшның қадірін Жалалы болғанда білерсің. Балалықтың қадірін Саналы болғанда білерсің. Асыл менен жасықты Бағалы болғанда білерсің. Бостандықтың қадірін Жабылғанда білерсің. Қалтаңдағы ақшаңды Қағылғанда білерсің. Денсаулықтың қадірін Ауырғанда білерсің. Ақ бетіңнің қадірін Қан кеткенде білерсің. Ақ білектің қадірін Әл кеткенде білерсің. Жиырма бестің қадірін Жас кеткенде білерсің. Қара көздің қадірін Нұр кеткенде білерсің. Татулықтьщ қадірін Дос кеткенде білерсің. Жақсы әйелдің қадірін Өлгенінде білерсің. Жақсы туыс қадірін Көмгенінде білерсің. Аяқ-қолдың қадірін Ақсағанда- білерсің. Отыз тістің қадірін Қақсағанда білерсің. Қызыл тілдің қадірін Тоқтағанда білерсің. Білгеніңді сөйлеп қал, Білгендерден ғибрат ал! АҚТАЙЛАҚ ПЕН ҚАНАЙ ШЕШЕН Ақтайлақ шешен Қанай шешеннен: — Ер басында бақыт нешеу? Кемдік нешеу? Құлазу нешеу?— деп сұрайды. Сонда Қарауыл Қанай шешен былай деп жауап береді: — Ер басында бақыт — бесеу, кемдік — үшеу, құла-зу — төртеу. Атың жүрдек болса, Әкең — асқар тау, Жалғанның пырағы. Шешең — қайнар бұлак, Алғаның жақсы болса, Балаң жақсы болса, Үй мен қонақтың тұрағы. Екі көздің шамшырағы. Міне, бес бақыт осы. — Атың шабан болса, Жалғанның азабы. Алғаның жаман болса, Дүниенің тозағы. Балаң жаман болса, Көрінгеннің мазағы. Міне, үш кемдік осы. — Қалың ел көшсе, Көл құлазиды. Қаптаған мал кетсе, Бел құлазиды. Нарқын танымаған Сөз құлазиды, Қатарынан айрылған Шал құлазиды. Міне, төрт құлазу осы. ҚАТЫН АЛМА ҚАЙЫН АЛ Құдандалы болғанша, Құл сыбаға құрасын. Құдандалы болған соң, Құл да болса сыйларсың, * * * Қанша жуан болса да, Жалғыз ағаш үй болмас. Қанша жақсы болса да, Жалғыз адам би болмас. «ЖАР БАСЫНА ҮЙ ТІКПЕ!» АЙТҚОЖА ШЕШЕН АЙТТЫ ДЕГЕН СӨЗДЕР Жар басына үй тікпе, Жар құласа — үй кетер. Ала болса ағайын, Рулы елден күй кетер. Ағайын ала болғанда, Ауыздағы ас кетер. Аңдыған дұшпан күшейіп, Жау қолында бас кетер... Құлақтыға сөз айтсаң,— Құлағының астында. Құлақсызға сөз айтсаң, Құла қырдың астында. Айтса болар ұққанға. Айтып-айтпай немене, Екі құлағын тас қылып, Мақта менен тыққанға. МЕН КЕДЕЙЛІКТЕН ӨШІМДІ АЛДЫМ Мен кедейліктен өшімді алдым: Жаяу жүргенім жоқ, Қатарымнан қалғаным жоқ, Аш-жалаңаш болғаным жоқ. Кедейлік те менен өшін алды: Көсілтіп сауын сауғызбады, Жақсы қонақасы бергізбеді, Бүгілтіп ат мінгізбеді, Таңдап киім кигізбеді, Сұлу таңдап сүйгізбеді. ЖҮЙРІКТІҢ БІР МІНІ БАР Ақ сүйектің баласы Төренің бір міні бар, Қарашасын тегіс көрмейді. Дәулет біткен басына Байлардың бір міні бар, Ғаріп пенен нашарға Қайыр, ехсан бермейді. Жүйріктің бір міні бар, Жорғамен қатар жүрмейді. Табан тіреп желмейді. Жорғаның бір міні бар, Бәйгеге қосса келмейді. * * * Тау белгісі тас болар, Бай белгісі ас болар. Азған елдің белгісі Бұралқысы бас болар. ҚАС ЖАҚСЫНЫҢ БЕЛГІСІ Қас жақсынның белгісі — Әрі мырза, әрі құл. Қас жаманның белгісі — Өз үйінде өзі пұл. * * * * * * Өз басыңа жау келсе, Батыр болсаң, бай болсаң, ерлігің зая. Падишамен басың тең. Өз басыңа дау келсе, Кедей болып сөз қусаң, Билігің зая. Келемежден несі кем? * * * ІІІөлде жүрген дуадақ, Көл қадірін білмейді. Көлде жүзген қоңыр қаз Шөл қадірін білмейді. Тауды жайлап, таста өскен, Ағайыннан басқа өскен Ел қадірін білмейді. «АҚ САУЫТТЫҢ БЕЛГІСІ» АҚТАЙЛЫҚ БИ АЙТТЫ ДЕЙТІН СӨЗ Ақ сауыттың белгісі — Атса мылтық өтпесе. Шын жүйріктің белгісі — Шапса тұлпар жетпесе, Шьш жақсынньщ белгісі — Құрама жиып ел қылып, Құрастырып септесе, Шын жомарттың белгісі — Күні-түні белдеуден Мейманның аты кетпесе. Шын қайраттың белгісі — Қасындағы жолдасын Жауға тастап кетпесе. Адамзатқа санама, Жасқа жеткен кәрісін, Қадір біліп күтпесе. «СУАЛМАЙТЫН СУАТ ЖОҚ» ҚАРАЖІГІТ ШЕШЕН АЙТТЫ ДЕЙТІН СӨЗ Суалмайтын суат жоқ, Тоқтаусыз аққан бұлақ жоқ. Құйрығы суда болса да, Уақытысы жеткенде Қурамайтын құрақ жоқ. Дүние деген фани бұл, Баласы жоқта бұтақ жоқ. Бәрінен қиын сол екен Артында жанған шырақ.жоқ. ЖІГІТ ЕДІМ, МҰНДАЙ БОЛДЫМ ҚАРАМОЛДА АЙТТЫ ДЕЙТШ СӨЗ Жігіт едім, мұндай болдым. Етім қашып, қындай болдым. Қатын менен балаға Сатып алған құлдай болдым. Елу келдің еңкейтіп, Кәрілікті теңкейтіп. Алпыс келдің ақырып, Кәрілікті шақырып. Жетпіс келдің төтелеп, Кәрілікті жетелеп. Сексен келдің бүйірден, Айдап шықтың үйірден. Тоқсан келді есіліп, Екі аяғын көсіліп. Алпыс екі тамырдың Бәрі бірдей шешіліп. СУДА СУАТ ЖАМАН ЕКЕН Суда суат жаман екен, Үстінен соқпақ кетпейтін. Ағашта қазық жаман екен, Басынан тоқпақ кетпейтін. Жылқыда жорға жаман екен, Арқасының тері кеппейтін. Адамда ерке жаман екен, Көзінің жасы кеппейтін. Құрдаста сырлас жаман екен, Басынан өсек -кетпейтін. * * * Қатының жаман болса сата алмассың, Еліңе жақсы жігіт атанбассың. Үйіңе бір құрбыңды ертіп келіп: «Әй, қатын, ас қазан»— деп айта алмассың. * * * Ер жігіттің ағайыны күнініл болады, Қайын жұрты міншіл болады. Нағашы жұрты күндемейді де, үндемейді де, Ең жақсы елі сол, әрі сыншы болады. *' * * Жылға-сай батпақ болса ете алмайсың, Жастан шыққан жүйрікке жете алмайсың. Дүниенің жүзінде осы қиын — Жаман деп ағайыннан кете алмайсың. «АТЫҢ ЖАМАН БОЛСА...» ТАЙМАС ШЕШЕН АЙТТЫ ДЕЙТІН СӨЗ Атың жаман болса, Қамшылай-қамшылай, Дәрменің кетер. Балаң жаман болса, Айқайлай-айқайлай Қадірің кетер,. Қатының жаман болса, Кедейлік жуық болар, Шайың суық болар, Наның күйік болар, Көңіліңе қайғы толар. Үйіңнен мейман кетер, Кедейлік қуып жетер. * * * Кір көйлек, қисық өкше түпке жетер, Көргенсіз бір жатқанын міндет етер. Көп беріп көргендінің қызын алсаң, Үйіңе мейман келсе құрмет етер. БІРЕУДЕН АЛСАҢ АМАНАТ Атқа айылдың батқанын Иесі білмес, ат білер. Ер жігіттің қадірін Ағайын білмес, жат білер. * * * Біреуден алсаң аманат Берсең жақсы — саламат. Жанжал қылсаң бақ кетер, Ақыры қалар жаманат. ТОСЫЛМАС ЖҮЙРІК БОЛМАС Тосылмас жүйрік болмас, Шошынбас жүрек болмас. Қисық ағаш тезден мұқайды, Дау-жанжал сөзден мұқайды. Жақыннан шыққан дұшпан жаман Болат темір өзден мұқайды. ТАМАМ ЖАРЛЫ ЖИЫЛСА... ТӨЛЕ ШЕШЕН АЙТТЫ ДЕЙТІН СӨЗ Тамам жарлы жиылса, Қонған жері көң болмас. Тамам сұлтан жиылса, Сөйлеген сөзі жөн болмас. Ұры-қары жиылып, . Ұйытқылы ел болмас. Есекті қанша баптасаң, Бәйгеден келер кер болмас. Сайды қанша мақтасаң, Ел жайлайтын жер болмас. Жаманды қанша мақтасаң, Жайды білер ер болмас. Құмды қанша мақтасаң, Лақаттап қояр көр болмас. жүктеу/скачать 1.11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|