Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігі

басқармасының төрайымы.

* * *
… Терминдерді қазақшалаудың мынадай талаптары болуы керек:

1. 
   салаға аса қажетті терминді ғана қазақшаға аудару (бұл тілдің шұбарлануына жол бермейді);
   
2. 
   терминді аудару жөнінде нақты тапсырыстың болуы және оған сала мамандарының бастан-аяқ қатысуы (айталық, Әділет министрлігі, прокуратура, Парламент аппараты, т.б.);
   
3. 
   қазақшаға аударылған терминдер жобасының арнайы басылым беттерінде жария етілуі (мәселен, бұған «Ана тілі» немесе «Терминологиялық жаршы» газеті (дұрысы «Терминологиялық хабаршы» бюллетені болар – Д.Д.) таңдалынуы мүмкін);
   

5) әрбір ұсынылған балама сөздің авторы, баламаның қазақ тілінің заңдылығына сәйкестігі мен терминнің баламасы болуға жарайтындығына қажетті дәйектің болуы;

6) балама сөздердің көпшілік ортада жан-жақты талқылануы;

7) Терминкомның ең жарамды деген нұсқаны тапсырыс жасаушының құптауымен сынақ мерзіміне (3 ай) жөнелтуі;

8) сынақ мерзімінде айтарлықтай дәлелді қарсылық жоқ болған жағдайда баламаны тапсырыс жасаушымен бірге бекіту;

9) бекітілген баламаны арнайы терминологиялық сөздікке енгізу.

* * *
Знание казахского языка дает мне огромные привилегии, открывает передо мной все двери. Я разговариваю на равных со всеми, это – настоящее богатство.

* * *
... Түбі бәріміз қазақша сөйлейміз.

* * *
Адамның ниеті болса, тілді үйрену қиын емес. Сондықтан тіл мәселесін бұл жерде проблемаға айналдырудың қажеті жоқ. Біз қайта елде жетекші ұлтқа айналып отырған қазақ халқына рахмет айтуымыз қажет.

… Қазақстандағы барлық ұлт қазақша сөйлеуі керек дегенді мен үнемі айтып жүремін. Қазақстанға келетін болғандықтан, орыс тілін емес, қазақ тілін үйрендім. Мен неге бір елге келіп, басқа елдің тілін үйренуге тиіспін? Олай болмайды ғой.

Жалпы, дамыған елдерде білім беру жүйесі үшке бөлінеді: қажетті, пайдалы және ұнамды. Соның ішінде ұлттық білім жас балаларға қажетті білім ретінде алғашқы баспалдақта қалануы тиіс. Жапония, Қытай, Индонезия қатарлы шығыстың дамыған елдерінде де осы үрдіспен оқытылады.

Жапонияда тілге қойылатын талап күшті болғандықтан, балалардың 3-4 жасынан, яғни балабақшадан ана тіліне икемдей бастайды. Индонезия 1996 жылдан мемлекеттік тілге жаппай көшіру саясатын ұстанып келеді.

… ТМД мемлекеттеріне назар аударсақ, Балтық бойындағы мемлекеттерде «Тіл полициясы» жұмыс істейді, тіл тазалығын қадағалайды.

Ресейде «англо-америкалық тіл империализміне» алаңдап: «… Комитет министров рекомендовал обучать по крайней мере одному современному языку всех учеников начиная с 11-го возраста»(Педагогика, 07.2000 г.) деп жазады. Қарап отырсақ, өркениетке осы елдердің ешқайсысы өз тілін өгейсітіп жетпеген, керісінше, ана тіліне баса назар аударып отырған.

Екіншіден, біздің көтеріп отырған мәселеміз бүгінгі күні ғана туындап отырған жоқ.

XVI-XVII ғасырларда чех педагогы Ян Амос Коменскийдің:

1. 
   Туғаннан 6 жасқа дейін «Ана мектебі»;
   
2. 
   6-12 жас аралығы «Ана тілі мектебі»;
   
3. 
   12-18 жас аралығы Латын гимназиясы;
   
4. 
   18-24 жас аралығы Академия сатылары осының тағы бір дәлелі.
   

Араб тілі – ең ежелгі, өте бай тілдердің бірі. Қасиетті Құран-кәрімнің араб тілінде түскенін ұмытпаған жөн. Ол, сондай-ақ БҰҰ мен оның бүкіл құрылымындағы ресми тілдердің бірі. Араб тілін білу Сауд Арабиясы Корольдігінің барлық азаматтарына міндетті. Мемлекеттік қызметке орналасу үшін араб тілін үздік меңгерген болу қажет.

Иврит тілін білу Израильдің барлық азаматтарына бірдей міндетті емес. Ол қызметі немесе қызметіне қарай міндеттері иврит тілін қолданумен тікелей байланысты азаматтарға ғана міндеттеледі. Азаматтық алу кезінде иврит тілін меңгеруін қадағалау елге оралу жөніндегі заңға қатысы жоқ адамдар үшін ғана ескеріледі.

Мен Павлодарға келгенде, «анау» деп, «мынау» деп кежегесі кейін тартқандар болды. Оларға айттым: «Бір бала қазақша оқимын десе, жағдай жасаңдар. «Қазақша оқимын» деген талабы үшін бүкіл оқытушы оның айналасында жүгіруіміз керек. Бұл – намысы бар, жүрегі бар, тілге сенімі бар бала деген сөз. Егер қазақ тобына қиянат жасасаңдар, сол күні жұмыстан қуамын» деп. Құдайға шүкір, бұл мәселе бізде реттелген.

… Біз, қазақ, тірі тілімізді өзге түгіл, өз қазағымызға үйрете алмай келеміз. Ал еврейлер ше? Бұдан 1000 жыл бұрын өліп қалған тілін олар Израильде тұратын (еврейі бар, еврей емесі бар) барлық халыққа үйретіп отыр. Қалай? Израильде министрлік болсын, басқа болсын, барлық мекеме қызметкерлері 6 сағат жұмыстан кейін (және біздегідей басқа тілде емес, өз мемлекеттік тілінде жұмыс істегеннен кейін) сол отырған орындарында, орындарынан тұрмай, мемлекеттік тілді тағы да 6 сағат оқиды екен.

... Әркімнің өз дерті өзіне батады... Өз ауруымызды өзіміз емдемесек, оның ешкімге де керегі жоқ және оны «неге емдейсің» деуге де ешкімнің құқы жоқ.

Қазақ тілінің тек Қазақстан Республикасында ғана өмір сүретіндігін ұрпақ санасына сіңірудің еш артықшылығы жоқ.

Мен ойлаушы едім, Франция Еуропалық одаққа кіргеннен кейін француз тілі қолданыстан қалған шығар деп. Қайдағы, барлығы тек французша сөйлеседі. Содан кейін ақшаны қайда шашады, дүние жүзіне француз тілін тарату үшін.

… Тілімізге қауіп төніп тұрғанын бар жән-тәнімізбен сезінетін шаққа жеттік. Оның үстіне «бұрынғы күнім күн екен, ендігі күнім мұң болуы» мүмкін – аяушылық білмейтін «аждаһа» ағылшын тілі күн санап төрімізге озып келеді. Тіл үшін күресте қорғана-қорғана шаршадық, шабуылға шығатын сәт бүгін. Бұған дейін кешеуіл – өліммен тең!

Халықтың 35 пайыз ауқатты тобын құрайтын қытай қоғамын ортақ құндылықтар үшін қызмет етуге шақырған. Сөйтіп ол әлемнің 52 елінде мемлекеттік мәртебеге ие болып отырған ағылшын тілінен өз елін қызғыштай қорыған.

... Мемлекеттің айбыны болып табылатын әскери орта да ағылшын тілін оқуға ден қойып отыр. Ұлыбритания Қорғаныс министрлігі біздің әскери мамандарымызды онсыз да дүние жүзін жаулап алған ағылшын тіліне оқытуды қолға алуда.

... Қазақстан әскерилері неге ағылшын тілін меңгеруге сонша құмар болып қалды? Олар дипломатиялық салада қызмет атқармайды ғой. Меніңше, британдықтарға тілдік орта қажет. Оның стратегиялық маңызы бар. Өз мүддесін әріден ойлайтын ағылшындардың лоббистік саясаты болашақта біз арқылы бүкіл Орта Азияға бақылау орнату болмақ.

... Кезінде Ливия революциясының көсемі М.Каддафи өз еліне ойда жоқта АҚШ әскери шабуыл жасай қалса, қиындыққа ұшырасын деп, өз әскерилеріне ағылшын тілін білуге қатаң тыйым салған көрінеді. Ал әскерде тіл алу, байланыс орнату деген өте маңызды.

... 1920 жылдары 30-ға жуық ұлттың әскери оқу орындарында талапкерлер дәрісті ана тілінде тыңдаған екен. Әскери Жарғы, көмекші құрал, нұсқаулар, бұйрықтар ұлт тілдеріне аударылыпты. Ұлттық жасақтардың басшылығы өзге ұлт өкілдеріне ол тілді біліп, оқуды өмірдің өзі мәжбүр еткен.

Тіпті сол кездегі әлеуметтік ортаға байланысты Түркістан майданының қолбасшысы М.Фрунзе саяси қызметкерлер мен командирлердің бәріне: «өздерің қызмет етіп жүрген жерлердегі жергілікті ұлттың тілін үйренуге міндеттісіңдер» деп бұйрық берген. Міне, мәжбүрлеу деген осы.
Ермек Жұмахметұлы,

Алматы.
Дөп сөз
Ұяттың ең үлкені – өз тіліңді білмеу
Біз халықтың саны жағынан әлемдегі үлкен елміз ғой. Соған қарамастан, тұтастай өз тілімізде сөйлейміз. Қытай елінде әуелі өз ана тіліңді жетік меңгермей, өзге тілге ұмтылу мүмкін емес. Бұл – ұлттық заңымыз. Ұяттың ең үлкені - өз тіліңді білмегенің.

Қытайда өз тіліңді білгенің - әке-шешеңді құрметтегенің деген қағида бар. Яғни, ұлттық тіл – ұлттығыңның айнасы.
Ли Лэтень,

«Ақтөбемұнайгаз» ААҚ үкімет және қоғамдық байланыстар

бөлімінің бастығы («Ана тілі», 07.03.02).
Білуге тиіссің!
Мемлекеттік тіл – мәртебелі тіл
«Қазақстанская правда» газетінің тілшісі Гүлнәр Нұрпейісова 2004 жылы жергілікті жерлердегі мемелекеттік тілдің мәртебесін зерделеу мақсатында Украина, Беларуссия, Литва, Латвия, Эстония елдерінде болып қайтқан еді. Гүлнәрдің әкесі – қазақ, шешесі – орыс. Төменде сол сапардан келгенде «Ана тілі» газетіне берген сұхбатынан қысқаша үзінді.

... Балтық жағалауындағы елдердің мемлекеттік тілі – олардың құндылығында. «Мәртебелі тіл» деген түсінік бар ол жақта. Халық сол мәртебелі тілде сөйлейді. Ол - өздерінің ана тілі. Басқа ұлттарда тұрып жатқан елінің тілін білмеуден артық сұмдық жоқ. «Мемлекеттік тілді білесіз бе?» деген сұрақ қойылса: «Мен неге білмеуім керек» деп өзіңізге сауал тастайды. «Мен Эстонияда тұрамын, мемлекеттік тілді білуге міндеттімін!» деп таңданыспен қарайды олар мұндай сұрақ қойғандарға.

Литвада беделді «Еңбек» деген партия бар. Партия басшысы – орыс. Литва тілін өте жақсы меңгерген. Өзі Парламентте қызмет етеді. Оны литвалықтар да, басқа ұлттар да ұлтына қарамастан, қадірлейді. Тілін білгені үшін, тілді қастерлегені үшін.

... Литвада «Мемлекеттік тілді білу, білмеу» деген әңгіме жоқ. Меңгерген тіліңнің сапасына назар аударылады. Өте жақсы білуге тиіссің. Литва тілінде дұрыс сөйлеу қадағаланады. Айыппұл салу жүйесі тіл мәселесінің басын ашып берді деуге де болады. Себебі, инспектор бір тексерер, айыппұл салар. Келесі жолы бұл тағы қайталанса, жұмыссыз қаласыз. Кейбіреулер бізді тіл үйренуге мәжбүрлеуде деп даурығады. Мұндай жағдайда былайғы тағдырыңды таңдауың керек. Не үйде отырасың, не тілді үйреніп қызмет істейсің.

... Эстонияда азаматтық алу үшін мемлекеттік тілді білуің шарт. Бұны қысым деп те атады Ресей. Бірақ «өз елдеріңе қайтыңдар!» деген бір ауыз сөз айтылмады ғой. Елде тұрыңыз, жұмыс істеңіз, тек тілін біліңіз – деген ғана талап қойылды.
Гүлнәр Нұрпейісова,

«Казахстанская правданың» тілшісі

(«Ана тілі», 12.08.04).
* * *
… Маған бір ой келеді. Тіл білмейтін министрлерді орындарынан алып тастаса қайтеді? Тіпті, бір-екі министрді алып тастаса да жетіп жатыр. Сонда бәрі қазақша үйренер еді. Тілге шын жанымыз ашыса, сөйткен дұрыс!