Премьер-министрдің баспасөз қызметі

Премьер-министрдің баспасөз қызметі

… Үндістан тәуелсіздік алғаннан кейін елде тіл мәселесі бойынша құрылған арнайы комиссия 1948 жылы мынадай қорытынды шығарыпты: «использование английского делит людей на две нации, тех немногих, кто правит, и многих, которыми правят, кто не может говорит на чужом языке, и эти две нации не понимают друг-друга».

… Статистикалық деректер бойынша бүгінде 1 миллиардтан асатын сол үнділердің небәрі 25 миллионы ғана ағылшын тілін біледі.

Малайзиядағы жағдай да бір кездері осылайша өрбіген. 1975 жылы ағылшын отарлығы жойылғанда бұл елдің ұлттық элитасы да негізінен ағылшын тілінде сөйлеген. Елде малай тілінде бірде-бір университет болмаған, тіпті малай тілінің түсіндірме сөздігі жоқ еді. Дұрыс жолға қойылған тіл саясатының негізінде көп ұлтты құрамына қарамастан (малайлықтар – 65, қытайлар – 25, үндістер – 5 пайыз), бүгінде бұл елде малай тілін білмейтін малай, қытай, үнді ұлттарының ішінде бірде-бірі жоқ десе де болғандай.

Латын тілі Рим империясының дәуірлеп тұрған кезінде әлемдегі ең қуатты тіл болғандығы ешкім күмән келтірмейтін ақиқат. Әйгілі император Цезарь, сөз атасы Цицерон, Вергилий, Гораций, Овидийлер осы тілде сөйлеп, осы тілде өлмес туындылар қалдырған. Ол заманда латын тілінің болашағына … жаулары да күмән келтірмейтін еді. V ғасырда Рим империясы ыдырағаннан кейін латыннан да қауқар кете бастады, бірақ біржолата құрыған жоқ. Роман тілдер тобын құрайтын (рома – Рим деген сөз) итальян, испан, француз, португал тілдеріне өмір беріп, ... жоғарыда аталған төрт тіл оның бүгінгі күндегі жайқалған жапырағы сияқты.

Герман тілдерінің тарихы керісінше. Олар V-IX ғасырға дейін ертедегі англ, сакс, ют, скандинав тайпаларының диалектілері ретінде пайда болып, X-XV ғасырларда ағылшын, неміс, норвег, дат, швед, т.б. тілдерге айналды.

… XVIII ғасырға дейін әдебиетте француз тілінің басымдығы айқын еді, ал ғылымда неміс тілі үстемдік жүргізді. Алысқа бармай-ақ, Ресей тарихына үңіліп көрейікші. Пушкиннен бастап, …II Николайға дейінгі орыс аристократиясының тілі француз тілі болып келді …Ломоносов заманында орыс тілі шәркей сүйреткен шаруаның тілінен аса алмаған еді. Бұдан шығатын қорытынды: XIX ғасырға дейін әлемдегі үстем тіл әуелі латын, кейін француз тілі болып келді.

XX ғасырда … Англия бұрынғы отарларынан айырылып, ағылшын тілінің өрісі тарыла бастағанмен, Америка сияқты жас арыстанның айбыны асып, ағылшын тілінің мерейі қайта биіктей түсті. Франция Африка мен Араб елдеріндегі отарларынан айырылған сайын француз тілінің де қарымы қайта бастады. Неміс тілі бүгінде, негізінен, Германия мен Австрия, ішінара Бельгия, Люксембург, Лихтенштейн, Швейцария сияқты халқы шағын мемлекеттерде ғана қолданылатын тілге айналды. Тек қарқындап өсіп келе жатқан Латын Америкасының арқасында ғана испан және португал тілдерінің дәурені жүріп тұр. Міне, тілдер дамуындағы қым-қуыт процестердің нәтижесінде XX ғасырдың екінші жартысында ғана ағылшын тілі әлемдегі ең үстем тілге айнала бастады.

Дөңгеленген дүние бір орнында тұрмайды... Миллиардтан астам Үндістанда ағылшын тілін күн өткен сайын хинди ығыстырып шығаруда. Бір кездері біржолата ағылшындану жолына түскен Гонконг пен Сингапурде қытай тілі ағылшынды қолданыстан шығара бастады. Ол аз десеңіз, қытай тілі біртіндеп Филиппин, Индонезия, Тайланд сияқты Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріндегі екінші тілге айналып келеді.

Жалпы, біз қытай тілі деп ортақ атаумен атағанымызбен, бұл тіл өз ішінде мандарин, контон, ву, мин сияқты диалектілерге, шынтуайтқа келгенде, дербес тілдерге бөлінеді. Мамандардың айтуында мандарин тілін (материктегі қытайлар тілі) кантондықтар (Гонконг қытайларының тілі) түсіне бермейді. Сол сияқты ағылшын тілі де бастапқыда британиялық ағылшын, американдық ағылшын деп бөлінгенімен, бүгінде жергілікті тілдермен мидай араласып, нәтижесінде пиджин-инглиш атты қойыртпақ тіл пайда бола бастады. Бұл тілді Шекспирдің отанынан келген кез келген ағылшын түсіне бермесі кәдік.

… Қазақ тілі жарты әлемге билік жүргізген ежелгі ғұндар, бұлғарлар, оғыздар, хазарлар мен қыпшақтар тілінің мұрагері. Демек оның тарихы бүгінде біз бас ұрып жүрген роман, герман тілдерінен тым-тым әріде жатыр.

… Ағылшын, француз, неміс, испан тілдері әлі қалыптаса қоймаған кезде біздің бабаларымыз көне түркі тілінде Күлтегін, Тоныкөктей тамаша жазба ескерткіштерін алфавиттік жазумен тасқа қашап қалдырған.

… Бүгінгі қазақ тілімен түрік, өзбек, әзірбайжан, түркімен, қырғыз, татар, башқұрт, ұйғыр тілдерінің арасындағы айырым қытай тілдерінің арасындағы алшақтықтан әлдеқайда жақын. Қытай тілдерін ұстап тұрған иероглифтің ортақтығы. Бізді ажыратып тұрған алфавиттің әрнұсқалығы.

… Қазір түркі тілдер тобына кіретін халықтар саны 200 миллионға жуықтап қалды. Бұл жер бетіндегі француз, неміс тілінде сөйлейтіндерден әлдеқайда көп, славян, араб тілдерінде сөйлейтіндерге жетеқабыл. Қазақ тілінде еркін сөйлейтін адам өзге түркі тілдік ортаға ары кетсе бір ай ішінде үйренісіп кете алады.

… Түркіні былай қойғанда, 15 миллион қазақтың ана тілі болып табылатын қазақ тілінің өзі де ешкімнен осал емес. Кешегі Кеңес одағы құрамындағы халқының саны 6 миллионнан аспайтын латыш, литван, эстон, молдаван, армян, грузин, тәжік тілдерін былай қойғанда, Еуропа төрінде отырған норвег, швед, дат, венгр, чех, словак, фин тілінде сөйлеушілердің саны 5-11 миллионның ар жақ-бер жағында. Тіпті алақандай аралда отырған исландиялықтар да халқының саны 300 мыңға жетер-жетпес болса да исланд тілінен айырылғысы жоқ.

Жерімізге бес Франция немесе он Ұлыбритания, ол аз десеңіз, алпыс бес Швейцария еркін сыятын апайтөс алып мемлекетпіз. Қазақ халқының 100 пайызға жуығы жаппай сауатты, білім жағынан Еуропаның ең дамыған елдерімен білек сынасуға әзірміз. Батыс пен шығысты қатар емген, дамыған мәдениетіміз және бар. Экономикамыз да қарқындап өсіп келеді, күн өткен сайын еліміздің де айбыны аса түсуде. Ендеше Қазақстанның болашағы неде? «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде».

…Ресейде орыс тілін оқып-үйренуге арналған 20 телерадио, ал Виноградов атындағы орыс тілі институты қасында БАҚ-тарда орыс тілінің қолданылуын тұрақты қарап отыратын комиссия бар.

… Ел боламын дейтін ел өзінің ұлттық дәстүрін дамытуы керек. Біздің ұлы адамдарымыздың бәрі қазақша оқыған.

… Шет елдерде оқытатын балалар санын биылдан бастап 3 мыңға көтердік.

… Кімді жіберу керек? Бір ауыз қазақша білмейтін, ұлттық дәстүрден жұрдай адамды жіберуге болмайды! Болмайды! Мың жерден оның білімі жақсы болса да! Бұдан кейін ол бала қазақтың тілін, мәдениетін, басқасын үйренеді дегенді есіңізден шығарыңыз.

Р.Бердібаев,

* * *
Оқушыларды бақылау мақсатында берілген «Тәрбие тал бесіктен басталады» деп аталатын сауалнама ұйымдастырғанбыз. Ондағы сұрақтар төмендегіше болды:

Жауаптарға талдау жасаған кездегі нәтижесі: 153 оқушының 13-і үйде ата-анасымен қазақша, 14-і орысша, 66-сы аралас тілде сөйлесетіндігі белгілі болды. Ал достарымен 26 оқушы қазақ тілінде, 57 оқушы орыс тілінде, 70 оқушы аралас тілде сөйлейтіндерін айтты. Бұдан байқалатыны, оқушылардың басым бөлігі орыс тілінде сөйлесетіндігі. Яғни қазақ балаларының дені өзге тілге бейім тұрады екен.

... Сондықтан, әдет бойынша, ешбір мемлекет өзінің тұрғындарына мемлекет тілін үйрен деп не жалынбайды, не зорламайды, не ынталандыру үшін қосымша ақша төлеп, ерекше жағдай жасамайды. Жоғарыдағыдай қойылатын талаптар өзі-ақ бәрін реттеп отырады.

... Қай елде өмір сүрсең, сол мемлекеттің тілін сыйлау жалпыға ортақ дәстүр. Өз тіліңді өгейсітпей жүріп-ақ, сол мемлекеттің тілінде қарым-қатынас жасау – бүкіл әлемде қалыптасқан ортақ жағдай.

Ал басқа тілдерді игеруге ұмтылуы - әркімнің өзіне деген қажеттілігінен туындайтын мәселе.

… Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие қазақ тілін үйренуге деген ынта-ықылас та жақсы. Мемлекеттік тіл – мемлекеттің абырой биігі, баршаның құрметтеуге тиіс қарым-қатынас құралы. Қолымызда бар соңғы деректерге жүгінсек, жалпы республикамызда тұратын 6 млн. 968 мың этностық өкілдердің 1,5 миллионы мемлекеттік тілді еркін меңгеріп, сөйлей алады. Қазір қазақстандықтардың 65 пайызы қазақ тіліне жетік, 18 этнос өкілдерінің 60-80 пайызы қазақ тілін жақсы біледі. 45 этностың өкілі қазақ тілін өз тіліне қарағанда жақсы біледі. Мұны, мысалы, этнос өкілдеріне қаратып айтар болсақ, болгарлардың 29 пайызы, корейлердің 28,8 пайызы және еврейлердің 17,6 пайызы қазақ тілінде сөйлей алады. Біз жоғарыда тіл саясатын қамтамасыз етуде ұлттық БАҚ-тың атқаратын қызметін және біздегі ерекшелігін бір ауыз сөзбен атап өткен едік. Тұтастай алғанда, Қазақстанда 5 республикалық және 15 өңірлік ұлт тіліндегі газеттер бар… Мемлекеттік тапсырыс бойынша жыл сайын аз ұлттардың тілінде 30 атаумен жалпы таралымы 80000 дана болатын кітаптар шығарылады. Республикамыздағы кәсіби 49 театрдың 15-і орыс театры. Сондай-ақ ұйғыр, неміс, өзбек, корей театр ұжымдары жұмыс істейді.

Латвийская республика поддерживает изучение и исследование латышского языка в иностранных государствах.

Одновременно государство заботится об уважительном отношении ко всем употребляемым в Латвийской республике языкам и диалектам.

Статус государственного языка, установленный для латышского языка, не затрагивает конституционного права жителей других национальностей пользоваться своим родным языком или другими языками.

На открытых мероприятиях их организаторы должны обеспечить перевод на государственный язык.

Это условие не распространяется на мероприятия национально-культурных обществ и религиозных конфессий.
Мемлекеттік тіл мәселесі бойынша әкімшілік заң бұзушылық

туралы Латвияның кодексіне толықтырулар енгізу жөнінде

Латвия республикасының заңы
... 27-бап – ашық жиналыстарда Мемлекеттік тілді аударумен қамтамасыз ету.

Ашық жиындарда (ұлттық-мәдени қоғамдар мен діни конфессиялардан басқа) шараны ұйымдастырушыларға мемлекеттік тілге аударуды қамтамасыз етпегені үшін 5 мың латқа дейін айыппұл салынады. Осылайша заңның қосымша бекітілген 14 бабында Мемлекеттік тілге байланысты заң бұзушылық кесімді айыппұлмен заң жүзінде жазаланады.

Екінші бір маңызды құжат:
Мемлекеттік тілді білу жөнінде аттестациялық комиссияның

ЕРЕЖЕСІ
1-саты.

Тілді біршама түсініп, сөйлей білу жұмыс барысында жұртпен жиі араласатын (мысалы, халыққа қызмет көрсететін адамдарға, көпшілікке арналған көлік жүргізушілерге, күзетшілерге, киім қабылдаушыларға) қызметкерлерге арналады.

Осы саты бойынша аттестациядан өтетіндер:

1) айтқанды түсініп, жауап бере білуі керек;

2) Қарапайым мәтіндерді (хабарландыру және басқа осы сияқты мәтіндерді) түсінуі керек.

Бұл саты бойынша сынақтан өтетіндер мынаны білуі керек:

1) өзінің мамандығы бойынша тақырыпқа сөйлесе білуі;

2) мамандығы бойынша берілген мәтінді түсіне білуі;

3) мамандығына байланысты міндеттеріне арналған құжаттарды толтырып, жаза білуі керек.

3-саты.

Сөйлей және жаза білу мекеме басшыларына немесе тұрғындармен жан-жақты араласатын мамандық иелеріне, сонымен бірге халықтың денсаулығы мен тұрмыс жағдайына тікелей жауап беретін адамдарға міндет (мысалы, халық депутаттарына, мекеме басшыларына, олардың орынбасарлары мен хатшыларына, мемлекет басшылығы мен мемлекет басқармаларының басшыларына, мәдениет және ғылым мекемелерінің қызметкерлеріне, дәрігерлерге, заңгерлерге, судьяларға).

Мемлекеттік тілді білмейтін жеке кәсіпкерлер, сондай-ақ қоғамдық және басқа ұйымдардың жетекшілері мемлекеттік тілді білу жөніндегі талапты орындау үшін аудармашыларды пайдалана алады.

Бұл саты бойынша сынақ тапсыратындар:

1) еркін сөйлей білуі;

2) өзі таңдаған мәтінді түсіне білуі;

3) қызмет бабына байланысты міндетке қатысты мәтінді жаза білуі керек;

Жаңа міндет Украинаның барлық аймақтарына ортақ. Тіпті орыс тіліне аймақтық тіл мәртебесі берілген облыстардың өзі бұл міндеттен қашып құтыла алмайды...

Қазіргі кезде парсы тілінің тазалығын арнайы түрде бақылап отырған Парсы академиясы деген ресми мекеме, әсіресе, батыстан келіп жатқан кірме сөздердің екі мыңға жуығының баламасын жасап, ұсынған.

... Брунейде ұлт тілі болып бахаса малай тілі 1959 жылы қабылданып, Ата заңына жазылған. Жалпы малай тілінде Малайзия, Индонезия, Сингапур, Филиппин, Оңтүстік Тайланд және сол елдердің маңайындағы көптеген аралдардың тұрғындары сөйлейді.

... Брунейде барлық ресми және діни органдар малай тілін пайдаланады, барлық этникалық топтар өзара малай тілінде сөйлейді.

Малайзия. Малайзияның негізгі аймағы Батыс Малайзия халқының құрамында малайлардың үлесі – 55,25 пайыз, қытайлар – 33,9 пайыз, үнділер – 10,2 пайыз, бірақ Шығыс Малайзияда қытайлардың саны малайлардан асып тұр. Тек малайлардан басқа ол аймақта малайларға жақын дайактар мен кадазандар, тағы да басқа тайпалар тұрады. Сол тайпалардың барлығын малайлармен қоса «бумипутра» (туған жердің түлегі – Д.Д.) деп атайды... Сол туған жердің түлектері тайпалары кем дегенде сексен тілде сөйлейді.

Білім беру... ұлт, мемлекет тілі болып жарияланған малай тілінде жүреді. Оның үстіне барлық бумипутра өзара тек осы тіл арқылы араласады. Малайзия халқы (бумипутраға қоса қытай, үнділер де) өзара малай тілінде араласатын болды. Малайзияда қытайлар мен үнділер бір-бірімен малай тілінде сөйлеседі. Қытайлар өзара қытайша, үнділер тамил және басқа үнді тілдері арқылы араласады.

Егемендік алған жылы (1957 ж.) қабылданған Ата заңында (қытай, тамил тілінде сөйлейтін азаматтардың саны 45 пайыздай бола тұрса да бумипутралар сексен шақты тілде сөйлеп жатса да) малай тілі мемлекет тілі болып жарияланды.

Қытай Халық Республикасында 56 халық тұрады. Соның ішінде ханьдар 1,3 миллиард, КХР халқының 93 пайызын құрайды. Ханьдар мен тағы да екі этникалық топ қытай тілінде сөйлейді. Қалған этникалық топтарда өз тілдері бар. Олардың 29-ы қытай-тибет топтарына жатады, 17 алтай тілдер тобына, 3-і Австралия-Азия тобына, 2-і үнді-еуропа тобына, 1-і индонезия тобына, енді бір тілдің тобы анықталмаған, яғни қытай халқын құрастыратын этникалық топтар 54 тілде сөйлейді. Қытай тілінің өзі жеті үлкен диалектілерге бөлінеді. 1956 жылы Қытай үкіметі мемлекеттік жалғыз ұлт тілін пайдалану керек деген үкім шығарды. Ол тіл – цутунхуа («барлығына түсінікті» деген мағына береді) – ресми сипаттама бойынша бұл барлық қытайлықтарға ортақ тіл болып табылады. Ол солтүстік диалектілерге негізделген, оның айтылуы – Пекиннің айтылуы. Грамматикасы осы замандағы бейхуа әдеби туындылары болып табылады. Үкіметтің шешімі бойынша путунхуа міндетті түрде мектепте, әскерде және ірі өнеркәсіп орындарында қолданылуы керек.

Қытай үкіметінің жеті үлкен диалектілерінде сөйлейтін қытайларды міндетті түрде ортақ бір диалектті үйренуге тартуы ҚХР-дің негізін құрап тұрған 93 пайызын бір қытай тілінде сөйлеуге шақырды. Сондағы мақсат – қалай да болса, бүкіл қытай халқының басын біріктіру.

... Осы әлемге белгілі қағиданы жетік білетін қытай басшылары, барлық халық қытай тілінің Пекин диалектін білуге тиіс деген талапты өзінің Ата заңына да кіргізіп қойды.

Индонезияның тіл мәселелері көп жұртқа мәлім емес. Ол мәселелер, көбінесе, Индонезияның этно-жағрафиялық ерекшеліктеріне байланысты. Жер көлемі 1,904 миллион шаршы километр. Бірақ бұл аумақ қазақтың жеріндей тұтас емес. Индонезия аумағын мыңдаған арал құрайды. Жалпы, бұл елді «үш мың аралды ел» деп атайды. Шынында, ол елде үш мыңнан аса арал бар. Сондықтан бұл елдің солтүстігі мен оңтүстік арасы екі мыңға жуық километр, шығысынан батысына – бес мың километрден артық. Осындай арасы алшақ аралдарда алты жүз елуден аса тілдер мен диалектілер пайда болған.

Индонезия 1945 жылы 17 тамызда бостандық алғанда саяси-экономикалық даму мәселелерімен қатар ел тұтастығын қамтамасыз ету, оны сақтап қалу мәселелері туды. Өйткені Индонезияда жүз елуден үш жүзге дейін халық бар делінеді. Мыңдаған аралдарда қанша халық, этникалық топтар тұратынын анықтау оңай емес. Ең үлкен халықтар елдің тұрғындарының 83 пайызын құрайды. Ал, кейбір деректерге сүйенсек, жалпы Индонезия тұрғындары 650-ден 1000-ға дейін тіл мен диалектілерде сөйлейді екен.

Сол тілдердің ішінде джауан тілінде елдің 42 пайызы сөйлейді, сунды тілінде 15 пайызы. Осындай жағдайларға қарамай, Индонезия егемендік алысымен ел басшылары мемлекеттік жалғыз ұлт тілі ретінде малай тілінің Индонезия түрін – «бахаса-Индонезияны» жариялады. Ол кезде индонезиялық малай тілінде халықтың 5-ақ пайыздайы сөйлейтұғын. Бірақ қалған Индонезия тілдері бәрі болмаса да малай тіліне жақын тілдер.

Малай тілін Индонезияның мемлекеттік жалғыз тілі ретінде жариялау терең тамырлы және алыс болашақты болжаған саяси шешім еді. 1928 жылы өткен Индонезия жастар конгресі жариялаған бүкіл ұлттық ұран ескерілді. Ол ұран Индонезия бірлігін құрайтын және сақтап қалатын жолдарын атап еді: «бәріміздің отанымыз біреу – ол Индонезия, бәріміз бір халықпыз, бәріміздің тіліміз біреу», яғни: «бір халық, бір отан, бір тіл».

... Италия үкіметі сол заманда (біріккен корольдік кезінде – Д.Д.) күллі мектептерде ортақ әдеби итальян тілін оқытуға мәжбүрлеп, міндеттеді.

... Қазіргі заманда Италия азаматтарының көпшілігі ортақ тілді пайдаланады. Бірақ күнделікті өзара қарым-қатынастарын әлі жоғалып кетпеген диалекттерде жүргізеді.

Испания халқының негізін құрайтын испандардың саны 70 пайызға дейінгісі кастиль диалектінде, 17 пайызға дейінгісі каталон, 7 пайызы галиция, 2 пайыз баск диалекттерінде сөйлейді. Мемлекет тілі ретінде кастиль диалекті испан тілі ретінде жарияланған. Испанияның барлық азаматтары бір тілдің маңайында топтасу, бірігу үшін мемлекет оларды түгелімен өз тілдерімен (диалекттерімен) қатар испан тілін (кастиль диалекттісін) білуді міндеттеді. Испания Конституциясының 3-ші бабы тікелей жариялағаны:

1. Испан (Кастиль) тілі – мемлекеттік ресми тіл. Барлық испандар ол тілді білуі міндетті және оны пайдалануға құқығы бар.

2. Испанияның басқа тілдері әр автономияның, қоғамдардың жағдайына қарай ресми тіл болып саналады.

3. Испанияның неше түрлі тілдерінің байлығы еліміздің мәдени құндылығы болып саналады. Ол құндылықтар аса зор сый мен құрметке ие болады және қорғалады.

... Мемлекеттік қызметке орналасқысы келген адам қазақ тілінде кемінде 600 сөз білуі керек.

Ежірей деген ұлың болады.

Ақыл айтсаң ауырып қалатын,

Кежірей деген қызың болады.

Алдыңнан кес-кестеп өтетін,

Кекірей деген келінің болады.

Ішкенің жаман су болады,

Итке берсең ішпейді,

Бірақ адамдар оған құмар болады.

Домалақ-домалақ түймедей дәрің болады,

Жастары тілін алмайтын кәрің болады,

Жағаңнан ала түсетін інің болады,

Ала-шұбар тілің болады,

Дүдамалдау дінің болады.

* * *
Қайран тіл, қайран сөз –

Наданға қадірсіз.

Былжырап орысшалап жырқылдаған.

Ұмытып ана тілін, салт-санасын,

Не қалды тілімізде жыртылмаған.

Отбасы түсініксіз жатқан былдыр,

Газетте қазақ сөзі аз, шылдыр-мылдыр.

Оқысаң алып кітап шым-шытырық,

Опырмау, сандырақ па, бұл не былжыр.

Кім отыр, сөз құрылысын қынап-сынап,

«Мамасы» мен «папасы» шүршіт болып,

Күйдірді-ау, шүршітшілеп бала жылап.

Грант иелерінің аты-жөндеріне қараңызшы: Енлик, Асель, Жульдыз, Айгерим, Анель, Гульназ, Жасулан, Назгуль, Айнур, Гульнара, Айсауле, Гульден, Гульжайна, Асем, Нургуль, Бауржан, Гульшат, Бақытгуль, Мирамгуль...

Осы да жетер. Тоқтайық. Ойланайық...

Осындай аты-жөндері қате толтырылған балалар биыл мектеп бітірді. Аттестат алды. Төлқұжат алды. Оқуға түсті. Студент болды. Ертең диплом алады. Маман болады. Адам болады. Балалы-шағалы болады...

Бір кеткен қате осылай өріп кете береді...

... Қазақтың қазақ екені қайдан білінеді? Әрине, төлқұжатынан. Төлқұжаттың негізі – түпқұжат...

Мәселенің бәрі – Қазақстан азаматтарының туу туралы куәлігін қалай толтыруда болып отыр. Біз өз мемлекетімізді, оның Конституциясын сыйлайтын болсақ, ең алдымен осы түпқұжат толтыруды МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДЕ жүргізуіміз керек! Ағылшын тіліндегі нұсқасы қатар болса, жақын және жырақ шетелдерге шығуда қиындық тумайды...
Нұртөре Жүсіп,

(«Егемен Қазақстан», 19.08.05).
Қауіп қайдан деме...
Ойлаудың өзі қорқынышты
Әлемдегі тілдердің даму процесін қадағалап отыратын Халықаралық тілдер институты үстіміздегі ғасырда дүние жүзіндегі тілдердің 90 проценті бақилық болады деп болжам жасапты. Деректерінде дүние жүзі бойынша бүгінде 6 мың тілдің тағдыры қалт-құлт етіп тұрса, жыл сайын 10 тілдің өлі тілге айналуы дәстүрге ұласыпты.

Жағрафиялық жағдайына байланысты жіктеп айтатын болсақ, Еуропаның өзінде 123 тілдің 9-ына құрып кету қаупі төнсе, 26-сы шалажансар, 38-і мешел күйде болса, Оңтүстік Азияда 700 тілдің 40-ы ғана аман-сау қалу мүмкіндігіне ие. Ал Солтүстік Шығыс Азияда 47 тілдің тек 6-ы орыс тілінің қыспағына төтеп берер халде болса, 20-сы жаназасын күтіп отыр. Қалған 21-і айықпас дерт үстінде. Ал Орта Азияның, оның ішінде өз ана тіліміздің хал-жағдайының мәз еместігі өзімізге аян.

Мұндай кеселдің, негізінен, отарлау саясатының салдарынан туындайтындығы белгілі. Тарих бетін парақтасақ, XVIII ғасырдан бері Австралия құрлығында 250 тілдің 20-сы ғана қалған. XVI ғасырда Бразилияны Португалия жаулап алғалы 540 тіл жойылып кеткен...

Ағылшын тілі компьютерлік, электрондық байланыс жүйесі дамыған уақытында әлемге кең қанат жайып, алыс-беріс, қарым-қатынас ұлғайған заманда еңсесін көтермек болған тілдерге қиындық туғызуда. Тіпті Интернет жүйесінде қолданылмайтын тілдерді өлі тілдер қатарына қосып та қойған.

Сонымен бірге тіл саясатын мәжбүрліктен немесе қабілетсіздіктен дұрыс жүргізе алмау салдарынан бірнеше тілдер өзара бәсеке кезінде өзге бір тілдің жергілікті тілдерге үстемдік жасауы екінші немесе үшінші тілдердің жойылып кетуіне себепкер болады. Мысалы, 1600 туыс тілдер өкілдері тұрған Үндістанда мемлекеттік тіл хинди мен ағылшын тілдері. Егер кезінде Үндістандағы туыс тілдер өзара талас-тартысқа түспей, араб елдері секілді бірігіп, тіл саясатын дұрыс қолға алған болса, бүгінгідей ағылшын тіліне үстемдік болмас еді. Ағылшын тілінің есіктен ұрлана кіріп, төрден орын алуына кіші-гшірім тілдер ғана емес, таралымы жағынан тынысы кең тілдердің өзі алаңдаушылық танытуда. Францияның өзі араб елдері секілді француз тілінде сөйлейтін 50-дей елді біріктіріп, осы тілде сөйлеушілердің санын 500 миллионға жеткізгенімен әлемдегі деңгейін әрең-әрең ұстап отыр.

«Бөлініп, бөріге жем болмайық» деген ниетпен 1992 жылы түркі тілдес елдердің түркі тілдерін қоғау ассамблеясы өтті. Бұл басқосу жалпы түрік елдерінің мүддесін қорғағанымен, жекелеген тілдердің мүддесін қорғай алмайды. Осыған орай дүйім түркі халқына ортақ тіл ойлап шығарайық деген ұсыныстар да болыпты. Әрине, бұл – жүзеге аспайтын ұсыныс. Демес, өз тілімізді аман-есен алып қалу өзіміздің ғана қолымызда.

Қазақта «Көш жүре түзеледі» деген сөз бар. Егер біз отаршыл тілдер үстемдігіне төтеп беріп, интернет жүйесіне тілімізді қосып, заман ағымына, заман көшіне қосыла алсақ, көшпен бірге жүріп, бәлкім, түзеліп те кетер едік. Әзірге асықпаған арбамен қоян қуып жететін заман емес екендігін ескеріп, тіл саясатын нақты қолға алып, жүрісімізді жылдамдатпасақ, әліптің арты неге айналатындығын ойлаудың өзі қорқынышты.
(«ЮНЕСКО жаршысы» журналынан).
Дат!
Мұхтар ШАХАНОВ,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты:

Менің осы тұжырымдамамды қазіргі орыс әдебиетінің 92-ге келген патриархы С.Михалковтан, әлемге әйгілі тұлғалар Е.Евтушенкодан, Ш.Айтматовтан, Ф.Хитцерден бастап, Түркия, Румыния, Украина, Тәжікстан парламенттерінің мүшелері, белгілі ғалымдар, саясаткерлер, барлығы 20-ға тарта елдердің алдыңғы қатарлы гуманистері қолдады. Өз мемлекеттерінің атынан Жапония, Египет, Палестина елшілері қол қойды. Өйткені қай елде болса да, ана тілін сыйламау – туған анасының жүрегінен тебумен бірдей. Бұл теріс бағыттың рухани сатқындыққа бастайтын мұңлы жолы және аяққа басылған ата-баба сенімі мен рухының киесі де болатыны ешкімге құпия сыр емес.

Нағыз орыс адамы немесе кез келген өз халқын шын жүрегімен сүйетін басқа ұлт өкілі біздің бұл мазасыз халімізді түсінеді. Мұнда ешқандай ұлтшылдық жоқ. Себебі, өз ұлтының тілін, рухани байлығын қадірлейтін адам ғана басқа ұлттың тіліне, салт-санасына болысуға әзір тұрады. Өз басым Қазақстан парламентінде Сергей Жалыбин, Вера Сухарукова секілді жақтастар, тілектестер тапқаныма қуаныштымын. Біз Қазақстандағы барлық ұлттар мен ұлыс өкілдері тілдерінің дамуын, орыс тілінің де кең қанат жаюын құптаймыз. Ағылшын тіліне де ешкім қарсы емес. Бірақ мұның бәрі қазақ ұлтының тілін, яғни мемлекеттік тілді шеттетудің, мойындамаудың есебінен болмауы керек.

«Тілді ажал аузында деп қай кезде айтуға болады? Сол тілде сөйлейтін жас ұрпақ одан безінген кезде» дейді атақты ағылшын ғалымы Дэвид Кристал. Ендеше бізде нақ осыған ұқсас жағдай қалыптасып отыр. Қазақ халқының үлкен бөлігі өз ана тілінде ойлай, сөйлей алмауы былай тұрсын, олардың билік басындағы кейбір өкілдері ашықтан-ашық мемлекеттік тілді менсінбейтін мінез көрсетуде. Бұл – бүгінгі таңдағы қазақ ұлтының сөзбен айтып жеткізе алмайтын жаңа қасіреті. Әрине, тіл білмеген адам үйренеді. Бұдан «өз ана тіліне сылбыр жоғарғы қызметте жүрген адамдарды қызметінен алып тастау керек» деген сыңаржақ ұғым тумауы тиіс. Қайта мемлекеттік тілді үйренуге құлшыныс білдіргендерді қолдап, қуаттап, бауырымызға тартуымыз керек.

Үлкен билік басында жүргендердің 85-90 пайызы өз перзенттерін, немерелерін ана тілінде тәрбиелей алмағандар және көпшілігі оны қажет деп есептемейтіндер. Мынадай сұрақ туады: Егер осы азаматтар ұлты қазақ болмаса, Қазақстан Республикасында биік лауазымды қызметтерге қол жеткізе алар ма еді? Әрине, жоқ. Әйтпесе, неге олардың кейбіреулері бүкіл бітім-болмысымен ұлттық рухқа, парламент қабылдап, президент бекіткен мемлекеттік тілге қарсы шығады? Бір қызығы, бәрі де қазақ ұлтының есебінен өсіп, жоғарылайды. Бірақ тіл үйренуге алтын уақытын шығын еткісі келмейді. Ондай нигилистерге «өз ұлтыңның тілін, рухын мойындамайсың ба, ендеше сол ұлттың есебінен билік тұғырына көтерілуге де хақың жоқ» деп қатаң талап қояр кезең әлдеқашан жеткен сияқты. Қайта әлгіндейлердің орнын қазақ халқының тілін, мәдениетін терең сыйлайтын басқа ұлт өкілдерінің басқаны тиімді. Елімізге келіп жұмыс істеп жатқан қытай фирмалары Қазақстан билігі төріндегілердің мемлекеттік тілге деген алдамшы саясатын сезбеген болса, олар қызметте тек қытай тілін білетін адамдарды ғана аламыз деп, ашықтан-ашық басынғанғандық мінез байқатып, газеттерге хабарландырулар бермеген болар еді!

... Ана тілін болашақта жойылудан сақтау төңірегіндегі біздің күресімізге өз ұлтын шын сүйетін басқа ұлт өкілдері қарсы шықпайды. Енді мына бір парадоксқа қараңыз. Қазақстандағы орыстілді басылымдардың көпшілігіне өз ана тілінде «Сәлеметсіз бе?» деген сөзді зорға айтатын, қазаққа ұқсайтын түрінен басқа түгі жоқ космополит қазақтар орналасып алған. Мемлекеттік тілге қарсы мақалаларды үсті-үстіне ұйымдастырып, өтірікті шындай, шынды Құдай ұрғандай етіп жазып жатқан да солар. Олар, өкінішке қарай, орыстілді басылымдардың қазақ оқырмандары арасындағы беделін түсіруде.

Айналайын, рухтас өзге ұлт өкілдері, осы қарапайым қағида негізінде құдайшылықтарыңызды айтыңыздаршы! Ұлты қазақ азаматының өз тілін мойындамауын, менсінбеуін, сол арқылы өз елінің күллі рухани мәдениетін мансұқ етуін масқара жағдай емес деп айта аласыздар ма? Меніңше, мұндай астамшылыққа, рухсыздыққа қарсы бірлесе күрес ашуымыз отандас ретінде біздің әділдік, шындық жолындағы ортақ қимылымызды маңыздандыра, мазмұндандыра түсер еді. Әйтсе де осы проблеманың заңды да пәрменді механизмін бірлесіп іздемесек, үлкен ұтылысқа түсеріміз хақ.

Биылғы жылдың 9 ақпанында тіл жанашырларының үлкен тобы, ішінде Халық қаһарманы Қ.Қайсенов, халық жазушылары Ә.Нұршайықов, С.Шәймерденов, М.Әлімбаев және бірнеше мәжіліс депутаты бар 36 адам қол қойған хат республикамыздың басты-басты ақпарат құралдарында жарияланды. Онда үкіметтің өзі қабылдаған шешімдерін өзінің орындамауы қатал сынға алынған және үкіметке осы негізде бірнеше талап қойылған. Содан бері екі айға жуық уақыт өтті. Үкімет әлі күнге бұл хатқа жауап беруді қажет деп таппай отыр. Сондықтан осы бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселеге ерекше назар аударуды республикамыздың премьер-министрі Даниал Ахметов жеке өз қолына алар деп сенеміз. Әйтпесе, бұл немқұрайдылық елімізді аса күрделі қиын жағдайға алып келуі мүмкін.

«Электрондық үкіметтің» мемлекеттік тілдегі нұсқасы екі аяғынан тең басып тұрып кетуі үшін мына төмендегі шаралар іске асуы қажет:

1. Мәселен, орыс тіліндегі әріп түрлері 3 мыңнан асады екен. Ал қазақ тілінде олардың ұзын саны 30-40-қа зорға жетеді. Күні бүгінге дейін бұған мән беріп отырған ешкім жоқ.

2. Қазіргі компьютер ғасырының шығанға шарықтаған шағында орыс тілінен ағылшын және басқа тілдерге автоматты түрде аударатын бағдарламалар кең құлаш жаюда. Ресейде бұл шарамен үлкен институт, жан-жақты даярлығы бар ғалымдар армиясы жұмыс істейді. Ал біздегілер «осы шаралар мемлекеттік тілге қажет пе, жоқ па» деген ойдың ұшығына шыға алмай жүрген секілді.

3. Электрондық үкіметтің қазақша нұсқасына аса қажетті орыс, ағылшын тіліндегі бағдарламалардың көбісі мемлекеттік тілге аударылмаған. Оның үстіне ана тіліміздегі электрондық сөздіктер, түсіндірмелі сөздіктер, орфографиялық қатесіз жазуды тексеретін бағдарламалар, т.б. тетіктер мүлдем қарастырылмаған. Мұның өзі қыруар қаржыны талап етеді.

4. Мемлекеттік тілді интернет арқылы үйрететін электрондық оқулықтар, мультимедиалық бағдарламалар да жоқтың қасы. Жалпы, бұл салада әлі күнге дейін шешімін таппай тұрған мәселелер ұшан-теңіз. Міне, осы шаралардың бәріне Ақпараттандыру және байланыс агенттігі ғана емес, Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті де бел шеше араласуы керек.

Егер жоғарыда айтылған мәселелер шешімін таппаса, яғни оған қаржы көзі қарастырылмаса, онда электрондық үкіметтің мемлекеттік тілдегі нұсқасы қып-қызыл көзбояушылық болып шығары хақ...
* * *
Қайран қазақтың қазынасы ортаймас, өрнекті тілін-ай!

Қор болудан қашан көз ашар екенсің?!

Сені тілдің академигі де бұрмалайды, елдің дәндүрісі де жұлмалайды.

Қазақ тілін жанжүрек қалауымен зерттеп, зерделеп үйренгендей қандай таза қатесіз сөйлейді. Мәселен, Асылы Османова, Герольд Бельгер...

Жарықтық ата-бабаларымыз мына бізге, келер ұрпағына баға жетпес қазына – нағыз ұлттық мақтаныш болар асыл мұра етіп әрі шұрайлы, әрі сұлу шырайлы, тұңғиығына көз жетпес терең мағыналы қазақ тілін қалдырып кеткен. Міне осындай алуан бояуымен құлпырып, құбылып тұратын таңғажайып тіліміздің қазіргі қасіретті халіне жаны ашыған зиялы қауымның жанайқайына қарамастан, ол тәуелсіздік алған жаңа заманда да өз биігіне көтеріле алмай, өз үйінің босағасынан алыс аттай алмай отыр. Бұл ахуал қазақтың ұлттық бірлігіне де нұқсан келтіруде. Сондықтан да біз халықтардың ғаламдық әңгіме-сұхбатына әрі дербес, әрі күш-қуатты ұлт есебінде қатыса алар ма екенбіз, шынайы ұлттық бейнемізді көрсете алар ма екенбіз деген күдігіміз әлі де басым.

* * *
… Қатаң, қатал шаралар қолданылмаса, қазақ тілі өледі, қазақ ұлты құриды, ұрпақ азады. Сенің әдебиетің де, мәдениетің де ешкімге керексіз қоқысқа айналады. Ана тілінен айырылған соң, өрлеген экономикаң кімге керек?

Тіл – бәрінің негізі. Сондықтан қазақтарға айтар бар тілегім – ана тілдеріңді сақтаңдар! Өркендетіңдер! Ары қарай байытыңдар!

... Біз, қыпшақтар, тілімізден айырылдық, бұл – адам баласының басына түсетін үлкен кесел. Халық, ұлт тілінен айырылса, ол оның өлгенімен бірдей. Осы кесел қазақтың басына төнбесе екен. Жыл асқан сайын Қазақстан қазақтарымен қазақша сөйлеу қиындап барады.
Иштван Қоңыр Мандоки,

1992 жыл.
* * *
Тито (Иосип Броз Тито – Югославия Коммунистік партиясының бас хатшысы болған – Д.Д.) өзінің естелігінде Исекең (Иса Жақсынбаев – Титоның колшакшылардан далаға қашып, диірменінде жалданып жұмыс істеген ауқатты қазақ – Д.Д.) үйінде жасырынып жүргенде: «Киргиз халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрін зерттедім. Тілін үйрендім» дегенді жазады. Ал Жилас деген қандыкөйлек жолдасы «Тито – досым» атты естелік кітабында оның партиялық анкета толтырғанда ондағы: «Қандай шетел тілдерін білесің?» деген сұраққа үнемі: «Орыс және киргиз (қазақ) тілдерін» деп жауап қататынын айтады.
Қалмұқан Исабай

жазушы.
* * *
Атасы басқа базбір әкім сөз басын: «Кхадырли кхаум» деп бастаса, қазақтар соған мәз болып, ду қол шапалақтап, «әй, мынауың қазақшаға судай ғой, ағып тұр ғой, төбесі тесік екен ғой» деп көтермелеп, мақтап қояды.
* * *
Қазақ тілі кейінгі кезде бірқатар қоғамдық-әлеуметтік себептерге байланысты көрер көзге кедейленіп, жұпыныланып, қарабайырланып, неше түрлі кірме сөздердің ықпалына түсіп, кезіндегі әдемілігінен, әсем кейпінен, бейнелігінен, халықтық шынайы құрметтен әжептәуір алшақтап қалды. Сондықтан да қазір оған қарапайым тілдесу құралы ретінде ғана қарайтындар көп.
Герольд Бельгер,

жазушы.
* * *
Ұлттық мәдениет өкілдерімен кездесуде «Құдайшылықтарыңызды айтыңыздаршы, сіздің жас ұрпақ қай тілде сөйлейді?» дегенімде, олар орыстанып бара жатқанын мойындады.

... Бүгінде ұлттық тіл мен мәдениетінің мүддесін ойламайтындар көбейді. Әсіресе, билікте.

Ашуы келген Ш.Айтматов мінбеге шығып, орыс мемлекетінің астанасы Мәскеуде өтіп жатқан бұл жиында орыс сөзінің естілмей жатқанына қатты өкініш білдіре сөйледі.

Мен тұңғыш рет орыс тілінің дәл осындай мүсәпір жағдайға түскенін көріп, оған тұңғыш рет жаным ашыды. Орыс тіліне жаным аши отырып, 10 миллион қазағым туралы ойладым, жан-жақты қыспаққа түсіп тұрған оның ана тілінің ертеңгі болашағы не болар екен деп тұңғиық ойға шомдым...
Дулат Исабеков,

жазушы

(«Егемен Қазақстан», 28.06.00).
* * *
Егер мемлекеттік жауапты қызметте отырған адам 12 жыл бойына 12 сөз үйренбеген болса, оған өзінен басқа ешкім де кінәлі емес.
Төлен Әбдіков,

жазушы.