БАРЛЫҒЫ: 60 БАҚ (33 газет, 26 журнал және 1 ақпарат агенттігі)

Басылым аты	Таралымы (дана)
«Егемен Қазақстан» газеті	100480
«Ана тілі» газеті	21342
«Жас Алаш» газеті	67554
«Қазақ әдебиеті» газеті	14436
«Түркістан» газеті	10046
«Заң» газеті	18566
«Заман Қазақстан» газеті	10000
«Жас қазақ үні»газеті	15060
«Қазақ елі» газеті	7000
«Ақиқат» журналы	4188
«Жұлдыз» журналы	6098
«Жалын» журналы	12000
«Парасат» журналы	10077
«Зерде» журналы	3000
«Ара кз» журналы	10000

* * *

2006 жылдың 10 маусымына дейінгі мәліметке сүйенсек, Қазақстанда 2392 шетел ақпарат құралдары бар екен. Оның 2309-ы газет пен журнал, 83-і телерадио. Осы құралдардың 90 пайызы орыс тілінде, 5 пайызы ағылшын тілінде, қалған 5 пайызы басқа тілдерде. Бір ғажабы бұл ақпараттардың көпшілігі Қазақстан Республикасының бюджеті есебінен қаржыландырылады. Әйтсе де олар қазақ мәдениетін, әдебиетін, өнерін сөз етуден бойын аулақ ұстайды. Мемлекеттік тіл мүддесі төңірегіндегі мәселелерге аттап басқысы келмейді.

... Қазақстанда тіркелген 2571 отандық ақпарат құралының 472-сі ғана қазақ тілінде әрі олардың таралымы да мардымсыз.

* * *
Кеңес Одағы жас жазушыларының бүкілодақтық кеңесінде мен Семен Курилов деген юкагир жазушысымен танысып, кейіннен өзімен пікірлес, сырлас дос болдым. Сол кезде юкагир тілінде сөйлейтін 605 адам ғана қалған екен. Мәскеудің «Юность» қонақ үйінде ол маған өз тілінің жоғалып бара жатқанын, Кеңес Одағы ұсынып отырған саясаттан сескеніп, қандастарының бұл туралы дауыстап тіл қатуға да қорқатынын, мұны ата-бабаларының рухы мен аруағы ешқашан да кешірмейтінін айтып, жас баладай еңіреп тұрып жылағанда сай-сүйегім сырқырады.

* * *
… Шыңғысханның жорығынан кейін 1215 жылы өртеніп кеткен Пекинді 1264 жылы қытайлықтар астана етті. Астана етіп қана қойған жоқ, елді биліктегі шетелдіктерден тазартты, бірте-бірте халықтың басын қосты.

… Жапон халқы өз тарихында төрт астана алмастырды. Токио қаласы – ХVII ғасырдан ел астанасы. Киотадан Токиоға көшу жапондықтар үшін қытайлықтардың ықпалынан шығып, мәдениет саласында толықтай автономияға ие болу, сыртқы рухани үстемдіктен арылу, оқшаулану болды. Нәтижесінде қытай, вьетнам, корей өркениеттерінен өзгеше, ерекше, жапондық дәстүрдегі мәдениет қалыптасты.

… Заманында Ресей астанасының Санкт-Петербургке көшірілуінің астарында да орыс идеясы жатқандығы белгілі.

… Түркі әлемінде ұлттық идеяның негізінде астана таңдаған түріктер болды. Екінші дүниежүзілік соғыста жеңіліске ұшыраған Түркия елі бөліске түсе бастағанда, елді қорғау мақсатында ұлт-азаттық қозғалыс басталды. Елдегі ұсақ ұлттар – грек, күрд, армяндар, түрік байлары да оккупанттарды қолдады. Осы күрес барысында патриоттық күштер Анкарада Кемал Мұстафа төңірегіне топтасты, ал Ыстамбұл Осман империясының символы болып қала берді. Ұлт-азаттық қозғалыстың тірегі Анкараға ауысып, түрік тілі, мәдениеті негізінде жаңа ұлт, ұлттық кәсіпкерлік, экономика дамуына жол ашылды. Тәуелсіздікке дейін өнеркәсіп капиталының 50 пайызы гректер, 20 пайызы армян, 5 пайызы еврей, 10 пайызы шетелдіктердің үлесіне тисе, түріктердің қолында капиталдың 5-10 пайызы ғана болды.

… Совет өкіметі 1920 жылы қазақ кеңестік автономиясының орталығын Ресейдің құрамындағы Орынбор қаласында тағайындады. 1924 жылы астана Ақмешітке (Қызылордаға) көшті, ал 1929 жылы Алматы қаласына (кезінде Верный бекінісі болып, Верный қаласы атанған) көшірілді.

… Өз қалауымызбен, өз заңдарымызбен өмір сүретін ел болған тұста – Ақмола, кейін Астана деп атанған қаланы таңдадық… Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 1994 жылғы 6 шілдедегі астананы Ақмолаға көшіру туралы баяндамасын Жоғары Кеңестің депутаттары үнсіз қабылдады.

… Астананы көшірудің астарында этностық идея мен ұлттық қауіпсіздік мәселелері де жатыр. Алматы шын мәнінде қазақтардың символдық қана астанасы болды. Қаланың 5 тұрғынының бірі ғана қазақ еді. Ал Киевтің тұрғындарының 72,4 пайызы украиндықтар, Минскінің 72,1 пайызы – белорустар, Бакудің 66,0 пайызын (армяндарды ығыстырғанға дейін) әзірбайжандар, Ереванның 96,5 пайызы – армяндар, Мәскеудің 89,7 пайызы орыстар. Басқа да одақтық республикаларда байырғы ұлттардың үлесі жоғары болды. Ал Қазақстанның қалаларында елдегі еврейлердің 96 пайызы, корейлердің – 87 пайызы, орыстардың – 78 пайызы, татарлардың – 77 пайызы, белорустардың – 67,1 пайызы, немістердің 49 пайызы тұрады. Қалаларда қазақтар 1970 ж. – 17,20; 1979 ж. – 20,93; 1989 ж. – 27,10; 1999 ж. 43,16 пайызды құрады.

… Егер бүгінгі астаналықтардың ортақ бейнесін көз алдымызға елестетсек, ол жоғары білімді 30 жастағы азамат, мемлекеттік емес секторда жұмыс істейді, болмаса қатардағы мемлекеттік қызметші, оның орташа табысы 100-200 доллар, негізінен орыс тілді, қазақша да біледі. Бұл – бүгінгі социологиялық зерттеулердің түйіні.

… Соңғы есептер бойынша 2030 жылы Астанада 1 млн. 200 мың адам өмір сүрмекші. Бүгін астаналықтардың саны жарты миллионнан асты.

… 1970 жылы Целиноград тұрғындарының тек – 12,72; 1979 жылы – 14,15; 1989 жылы – 17,71; 1999 жылы 41,83 пайызы қазақтар болды. Астаналықтардың 47,4 пайызы қазақ тілін меңгерген, 14,15 пайызы шамалы білем деген, ал қазақтардың 95,8 пайызы қазақ тілін әр түрлі деңгейде біледі. Орыстардың 9,4 пайызы шамалы болса да түсінеміз, білеміз деген.

… Астанада 44 ұлттың өкілі тіркеліпті, әзірбайжан, балқар, башқұрт, татарлардың басым көпшілігі қазақ тілін біледі. Астана қаласы тұрғындарының орта жасы – 75,45, соның ішінде еркек тұрғындарының орта жасы - 65,72, әйелдердікі – 75,32. Қазақстан бойынша бұл көрсеткіштер: 65,83; 60,45 және 71,46.

… Көп мәселе Астана мектептерінің оқу үрдісіне байланысты. Бүгін 13 мектеп қазақ, 13 мектеп орыс, 1 мектеп украин тілінде білім береді. Барлық оқушылардың 21684-і немесе 37,1 пайызы қазақ тілінде білім алады. 17206 қазақ баласы орыс мектептерінде оқиды.

А.Айталы,

Мәжіліс депутаты.
Дэвид Кристал
Тіл ажалы
Автор туралы қысқаша түсінік. Д.Кристал 1987 жылы «Тілдердің Кембридж энциклопедиясын», 1995 жылы «Ағылшын тілінің Кембридж энциклопедиясын» шығарған. 1997 жылы «Ағылшын тілі – әлемдік тіл» деген еңбегі жарық көрді.

Д.Кристал – жазушы, журналист, лектор, профессор, Британияның Уэлс аймағының азаматы, оның төл тілі де жойылып бара жатқан тілдер санатына жатады.

Бұл – талмыш кітаптың «Ана тілі» газетінде (18.11.04) жарияланған нұсқасынан үзінді.

... Әлемде 6000-нан астам тіл болса, солардың 600-не ғана жойылу қаупі төнбейді екен (2700 – негізгі тіл, 4000-ға жуығы – сол тілдердің диалектісі). Кейбір болжамдар бойынша XXI ғасырдың аяғына таман үркердей топ – негізгі тілдер ғана қалып, қалғандары жойылып кетпек.

... Бірде-бір адам сөйлемейтін тіл өлген тіл болып саналады. 1990 жылдардың ортасында Камерун деген елдің Адамавия өлкесінде мынадай оқиға болды. Оны Англияның қатер төнген тілдер қорының мүшесі Брюс Кондель әңгімелеп берді. Оның айтуынша, 1995 жылы қарашаның 5-і күні Момбила ауданында касаба тілінде сөйлейтін ең соңғы Богон есімді азамат дүниеден өткен. Қарашаның 4-і күні касаба тілі тірі болса, қарашаның 5-і күні ол тіл өлді.

Қатер төнген тілдер қорының Англияның Единбург қаласында өткен II конференциясында (1998 жыл) Оле Стив Андерсен деген лингвист 1992 жылы қарашаның 8-інде Батыс Кавказдағы обух тілінде сөйлеген ең соңғы адам Тефлик Есенщ дүние салғанда, обух тілі де бірге өлгенін айтады. Тілші обух тілін жазып алуға 2-ақ сағат үлгермей қалыпты. Себебі, ол сол ауылға жеткенде Тефлик екі сағат бұрын дүниеден өтіп кеткен екен. Сонымен сіз өз тіліңіздің ең соңғы өкілі, яғни сөйлеушісі болсаңыз, онда тіліңіз өлді деп есептей беріңіз.

… 1980 жылғы есеп бойынша, тірі тілдердің саны 6000-мен 7000-ның аралығында. 1992 жылы шыққан халықаралық лингвистикалық энциклопедияның мәліметіне сенсек, 6300 тірі тіл бар деп жазылған. «Әлем тілдерінің жартысы өледі» деген тұжырым дұрыс болса, ол – 3000 тілдің ажалы деген сөз.

Тілді ажал аузында деп қай кезде айтуға болады? Сол тілде сөйлейтін жас ұрпақ одан безінген кезде. «Ал оны өлімнен сақтау үшін неше адам ол тілде сөйлеуі керек?» деген сауалға, тіпті 500 адам сөйлесе де, ол тілді ажал аузынан аман алып қалуға болады деп жауап берген болар едім.

«Қай тілде қанша адам сөйлейді?» деген кестеге назар салып көрелік.

Әлемде 100 миллионнан астам сөйлеушісі бар 8 ірі тіл бар. Олар – қытай, испан, ағылшын, бенгал, хинди, португал, орыс, жапон тілдері. Осы 8 тілде 2 миллиард 400 миллион адам сөйлейді. Алайда осы 8 тілдің қатарына 12 тілді қосып, 20 тілді «ірі тіл» деп атаса, сол 20 тілде бүгінде 3 миллиард 200 миллион адам сөйлейді екен. Яғни, жер бетіндегі халықтың жартысынан көбі.

Бүгінде жер бетіндегі «тірі тілдердің» 4 пайызында әлем халықтарының 96 пайызы сөйлейді екен. Сөйлеушілері 10000-нан аспайтын тілдердің саны 6000 болса, оның жартысының 1000-нан аспайтын ғана сөйлеушісі бар. Мәселен, 500 тілдің әрқайсысының небәрі 100 адамнан, 1500 тілдің сөйлеушісі 1000 адамнан аз. Сөйлеушісі 10000-ға жетпейтін тілдер – 3340 екен.

20000 сөйлеушісі ғана қалған тілдерді қатер төнген тілдер деп атасақ, дәл қазір әлемнің 4000 тіліне тікелей қара бұлт үйіріліп тұр. Соның ішіндегі 51 тілде тек бір-бір адам ғана сөйлейді.

Оның 28-і – Австралияда, 8-і – Америкада, 3-еуі – Оңтүстік Америкада, 3-еуі – Африкада, 6-уы – Азияда, 3-еуі Тынық мұхит аралдарында екен.

Лингвист Майкл Краустың пікірінше, адамзат тілінің 90%-ы өледі. Әлемде 600 тіл қалады. Ал осы ғасырда тілдердің 50%-ы ғана қалмақ. 3000 тіл өмір сүруін жалғастырады. Оның айтуынша, 100 жылда 1200 ай болса, әр айда 2 тіл өледі екен. Краус: «Солтүстік Америкада 187 жергілікті тіл бар. Сол 187 тілдің бәріне қазір ағылшын тілі қауіп төндіруде. Яғни олар жойылғалы тұр» дейді.

Жойылу қаупі төнген тілдерді Краус 5 санатқа бөледі. Біріншісі, қауіп төне бастаған тілдер. Олар әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан қажетсіз деп табылған, үлкен тілдердің қыспағына түскен тілдер. Басты белгісі – алдымен бұл тілдерде сөйлейтін жастар азая бастайды.

Екіншісі, қауіп-қатер төнген тілдер. Бұл халықтың жас ұрпағы өз тілінде сөйлегісі келмесе, онда оған қатер төнді деп есептей беріңіз.

Үшіншісі, қатер тым төнген тілдер. Бұл тілде жақсы сөйлейтіндер – жасы елуден асқандар.

Төртіншісі, өле бастаған тілдер. Бұл тілде тек қартайған адамдар сөйлейді.

Бесіншісі, жойылған тілдер. Бұл сол тілде сөйлейтін бірде-бір адам қалмаған тіл.

…Әлемдегі 5 мың тірі тілдің ай сайын 2-еуі өледі.
* * *
Считается, что в английском языке примерно 240 тысяч корневых слов. Словарь Даля, над которым он трудился 53 года, вместил 200 тысяч слов, великое множество поговорок, толкований. В 34-х российских выпусках «Словаря говоров» более 300 тысяч слов… Картотека казахских слов (ее начало с 1937 года) в 1972 году состояла из 2-ух миллионов 550 тысяч слов…
В.Владимиров

(«Мысль», №2, 2003 г.).
* * *
Ағылшын тілінде шамамен 240 мың сөз бар деп есептеледі.

Шекспирдің сөздік қорында 15 мың сөз бар.

Байронда – 15 мың.

Маяковскийде де – сол шама.

Пушкин 21197 сөз қолданыпты.

Науаи – 26 мың.

Ленин – 31 мың.

Мұхтар Әуезов «Абай жолында» 16983 сөз қолданған.

… Сун Ят Сеннің айтуынша, жүз тайпаға бөлінетін әрі бірінің тілін бірі мүлде түсінбейтін қазіргі 1 млрд-тан астам қытай халқын рухани жағынан тас түйіндей біріктіріп, ұршықша үйіріп отырған күш – олардың ғасырлар бойы үзіліссіз келе жатқан жазу таңбасында жатыр екен. Осылар сияқты ондаған тайпаларға бөлініп, 49 ұлысқа айналған түркі халықтары бір жақсысы бір-бірімен сөйлессе, бірін-бірі ұғынып, түсіне береді. Оларды да рухани жағынан біріктіріп, тұтастыққа алып келген шешуші кілт – яғни ортақ емледегі жазу таңбасы болған.

… Тақырыптық тұрғыдан саралағанда, олардың 1007-сі ақпараттық, 308-і қоғамдық-саяси, 191-і жарнамалық, 174-і ғылыми, 29-ы әйелдер, 41-і жастар, 41-і балалар, 37-сі діни бағытта.

…Қазақ тілінде шығатын БАҚ-тың үлесі – 18%-ды құрайды. Өткен жылдың бірінші тоқсанымен салыстырғанда қазақ тілінде хабар тарататын БАҚ-тың үлесі 6%, орыс тілінде 12%, қазақ және орыс тілдерінде – 11%, қазақ, орыс және басқа тілдерде хабар тарататын БАҚ үлесі 22%-ға артып отыр.

…Бұлардан басқа мемлекеттік тілде 4 электронды БАҚ эфирге шығады, ол қазіргі таңда жұмыс істеп жатқан қазақ тілді БАҚ-тың 1%-ын ғана құрайды.

… Қазақ тілді БАҚ-тың анағұрлым көп бөлігі Алматы қаласында (35%), Оңтүстік Қазақстан (22%), Қызылорда облыстарында (13%) орналасқан.

… Бүгінгі күні мерзімді баспасөздің 17 пайызы қазақ тілінде, 33 пайызы орыс, 36 пайызы қазақ және орыс тілдерінде, 14 пайызы өзге тілдерде шығарылады.

… Қазір жалпы білім беретін мектептерде қазақ тілінде оқитындар – 46,4 пайыз.

… 2000-2001 оқу жылында қазақ бөлімінде 441 мың студент оқыса, 2003-2004 оқу жылында бұл көрсеткіш 658 мыңға жеткен, яғни 49,3 пайызға өскен.

… Қазақстанның білім саласындағы бұл қара шаңырағында (Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ – Д.Д.) … шет тілдерін оқытатын 4 кафедра бар екен. Ал қазақ тілінде бір ғана кафедра қалыпты. … 1990 жылдан бастап орыс аудиториясында қазақ тілі төрт семестр оқытылса, 2002 жылдан бастап үш, одан екіге кеміп, енді бір-ақ семестр оқытылатын жағдайға жетіпті... Магистратурада қазақ тілі толығымен алынып тасталыпты.