Материалдық емес активтердің амортизациясың есебі

Материалдық емес активтер объектілері бойынша амортизацицяны есептеудің әдістері мен ережелері Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен бухгалтерлік есептілікті жүргізу Ережесі бойынша белгіленген. Амортизация - бұл материалдық емес активтің пайдалы қызмет ету мерзіміндегі амортизацияланатын соманың жүйелік бөлінуі.

1. 
   Егерде интеллектуалдық меншік объектілері коммерциялық емес ұйымдарға жатса (Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен бухгалтерлік есептілікті жүргізу Ережесі п. 56).
   
2. 
   Егерде интеллектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықтар басқа ұйымдарға жатса, бірақ құқық иеленуші ерекше емес құқықтарды лицензиялық келісім, коммрциялық концессиялар келісімдері бойынша және тағы басқалар бойынша берілсе және баланстан тыс шоттарда ескерілетіндей етіп берудің нәтижесінде ұйыммен қолданылады.
   

1. 
   Амортизациялық аударымдар ұйым қызметінің нәтижесіне байланыссыз есептеледі және есептілікте көрсетіледі;
   
2. 
   Амортизациялық аударымдар олар жасалған есептілік кезеңнің (ай, тоқсан, жыл) бухгалтерлік есебінде көрсетледі;
   
3. 
   Амортизацияны есептеу ұйымның консервация жағдайынан басқа жағдайларда объектінің бүкіл пайдалы қолдану мерзімі ішінде тоқтатылмай жүргізіледі;
   
4. 
   Амортизация объект бухгалтерлік есепке қабылданған айдан кейінгі айдың бірінші жұлдызынан бастап материалдық емес активтердің құнының толық өтелуіне дейін немесе олардың шығып кетуіне дейін есептеледі;
   
5. 
   Материалдық емес активтер бойынша амортизация олардың құны толық өтелген айдан немесе есептен шығып кеткен айдан кейінгі айдың бірінші жұлдызынан бастап есептелмейді және есепте көрсетілмейді;
   
6. 
   Есептілік кезеңі ішінде осындай объектілер бойынша амортизациялық аударымдар жылдық соманың 1/12 бөлігі мөлшерінде ай сайын есептеледі;
   
7. 
   Мезгілдік, маусымдық өндірісте амортизациялық аударымдардың жылдық сомасын есептік жылда ұйым жұмысының уақыт мерзімі ішінде бірқалыпты есептейді;
   
8. 
   Ұйымның іскерлік белсенділігінің амортизациясы 10 жыл ішінде есептеледі (бірақ ұйым қызметінің мерзімінен көп емес);
   
9. 
   Ұйымдастыру шығындары бойынша амортизациялық аударымдар 10 жыл ішінде бастапқы құнның бірқалыпты азаю жолымен есепте көрсетіледі (бірақ ұйым қызметінің мерзімінен көп емес).
   

Кәсіпорындағы материалдық емес активтердің тиімділігін талдаудың негізгі міндеттері ретінде төмендегілерді қарастыратын боламыз:

Материалдық емес активтердің көлемі мен серпінін талдау*

(мың теңге.)

Көрсеткіштер	2021 жыл	2022 жыл	Абсолюттік ауытқу	Салыстырмалы түрдегі ауытқу, %
1. Материалдық емес активтер
барлығы	2952	1084	-1868	36,72
Соның ішінде түрлері бойынша:
а) өнертабыстар мен өзге де сол тәрізді зияткерлік меншік (өнеркәсіптік меншік) объектілеріне қатысты құқығы	1502	588	-914	39,15
б) табиғи және өзге түрдегі ресурстар мен мүлікті пайдалану құқығы	1361	423	-938	31,08
в) ұйымдастыру шығындары	89	73	-16	82,02
2
2.Материалдық емес активтердіңбаланс валютасын-дағы меншікті салмағы, %	0,16	0,06	-0,10	38,99

3-кестедегі мәліметтерден көріп отырғанымыздай, кәсіпорын өз қызметінде зияткерлік қызметтің нәтижелерін белсенді түрде қолдануда, мұнысы 2020 жылдың соңына қатысты 588 000 теңгені құрауда.
Материалдық емес активтер өзінің құрамы бойынша, оларды өндіріс барысында қолдану немесе пайдалану сипатына қарай, қаржылық жағдай мен шаруашылық қызметтің нәтижелеріне әсер ету дәрежесіне қарай бірдей болып келмейді. Сол себептен оларға баға беруде саралап жіктемелеу әдісін қолдану қажет. Ол үшін материалдық емес активтер түрлі белгілері бойынша жіктемеленіп және топтастырылады. Осылайша, материалдық емес активтердің құрылымына жіктемелеу бегілерінің берілген қимасында баға беру мүмкіндігі туындайды.
Материалдық емес активтердің құрылымын келіп түсу (сатып алу) көздері бойынша, түрлері бойынша, пайдалы қолдану мерзімдері бойынша, беделдік дәрежесі бойынша, өнімді өндіру мен өткізу ісінде қолданылу дәрежесі бойынша, шығып қалу бағыттары және т.б. бойынша талдау мен баға беру аса маңызды болып келеді.
«ТемірКаркас» ЖШС-дегі материалдық емес активтер құрылымындағы өзгерістерді талдап және соған баға берейік. Ол үшін кестені құрамыз (4-кесте).

4-кесте

Материалдық емес активтердің құрылымындағы өзгерістерді талдау*

Көрсеткіштер	2021 жыл		2022 жыл		ауытқулар
	Сомасы	Жиынына қатысты%	Сомасы	Жиынына қатысты %	Сомасы	Жиынына қатысты %
1. Материалдық емес активтер
Барлығы	2952,00	100,00	1084,00	100,00	-1868,00	-46,28
Соның ішінде түрлері бойынша:
а) өнертабыстар мен өзге де сол тәрізді зияткерлік (өнеркәсіптік) меншік объектілеріне қатысты құқығы	1502,00	50,88	588,00	54,24	-914,00	3,36
б) табиғи және өзге түрдегі ресурстар мен мүлікті пайдалану құқығы	1361,00	46,2700	423,00	39,02	-938,00	-7,08
в) ұйымдастыру шығындары	89,00	3,01	73,00	6,73	-16,00	3,72

4-кестедегі мәліметтерден көріп отырғанымыздай, материалдық емес активтердің құрылымында аса жоғары меншікті салмаққа өнеркәсіптік меншік объектілеріне қатысты құқықтар ие болуда (50%-дан артық). Осы түрдегі активтің есептік кезеңдегі үлесінің артуын жағымды деп бағалауға болады, себебі бұл салымдар өндіріс пен өнімнің сапалық параметрлерін жетілдіруге бағытталған. Бұдан әрі қарай өнеркәсіптік меншік объектілеріне салымдардың құрылымын талдап, солардың құрамында барынша тиімді түрлерін бөліп кету қажет.
Осыған ұқсас сұлба бойынша (4/кест. пішіні бойынша) материалдық емес активтердің құрылымына өзге топтастыру белгілері бойынша талдау мен баға беру жүргізіледі. Материалдық емес активтердің құрылымына келіп түсу көздері бойынша талдау жүргізу кезінде объектілердің төмендегідей топтарын бөлеміз:
материалдық емес активтер - барлығы, мың теңге,
соның ішінде:
а) құрылтайшылар енгізген;
б) ақшаға сатып алынған немесе өзге бір мүлікке ауыстырып алынған;
в) заңды және жеке тұлғалардан тегін алынған;
г) мемлекеттік органдардың демеуқаржылары.
«ТемірКаркас» ЖШС-нің материалдық емес активтерінің құрылымын пайдалы қолдану мерзімдері бойынша талдау үшін кесте құрастырайық (6-кесте).
ҚОРЫТЫНДЫ


Кәсіпорынның нарықтық қатынастарға көшу жағдайларында бухгалтерлік есептің кәсіпорын мүлкі мен оның міндеттемелері туралы толық және шүбәсіз ақпарат алу және сол мәліметтерді пайдаланушыларға дейін дер кезінде жеткізудің аса маңызды құралы ретіндегі рөлі артуда.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, материалдық емес активтерді кәсіпорында қолдану қажет. Сол себептен менің еңбегімде мүліктің осы түрін сатып алу, амортизациясын есептеу және шығып қалу жөніндегі негізгі мәселелер қарастырылған. Кәсіпорынның бухгалтерлік есепке алуды орнату мен жүргізу саласындағы құқықтарының кеңеюіне орай бухгалтерлік қызметтердің алдында түрлі объектілердің: негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің, өндіріс және өткізу процестерінің, есеп айырысулардың, капиталдық және қаржылық салымдардың есебін оңтайлы ұйымдастыру мәселесі туындайды.
Материалдық емес активтердің есепке алынуының аудитін жүргізу ісіне келесідегідей операциялар кіреді:

1. 
   материалдық емес активтердің келіп түсуі мен құрылу операцияларын тексеру;
   
2. 
   материалдық емес активтердің амортизациясының есепке алынуын тексеру;
   
3. 
   материалдық емес активтердің шығып қалуының есепке алынуын тексеру;
   
4. 
   материалдық емес активтермен жүргізілетін операцияларда салық салуды тексеру;
   
5. 
   материалдық емес активтердің шығып қалуы кезіндегі ҚҚС-ны есептеу;
   
6. 
   есептіліктегі материалдық емес активтер бойынша мәліметтерді тексеру.
   

Және соңғы бір айта кететін нәрсе, материалдық емес активтер есепке алу объектілері ретінде жеткілікті дәрежеде зерттелмеген және тиісті түрде реттелмеген. Осыған орай мұндай объектілердің есебін жүргізу тәртібі бойынша келіспеушіліктер орын алуы мүмкін (әсіресе салық органдарымен). Ұйымдар бұл жағдайда осындай мәселелерді шешу жолдарын іздестіруі тиіс (сонымен қатар сарапшы-мамандардың көмегімен).
Барлық кәсіпорындар материалдық емес активтерді есепке алу кезінде тиісті заңнамалық және нормативтік құжаттарға сілтеме жасап отыруы тиіс.
Қазіргі кезде есепке алуда материалдық емес активтерді көрсету мәселесіне өте көп көңіл бөлінуде. Алайда одан мәселелер мен проблемалар азаяр емес. Сондықтан материалдық емес активтерді есепке алу жүйесін жетілдіру қажет.
Кәсіпорынға салықтық есептілікті бухгалтерлік есеп тіркелімдерін қолданумен немесе өзгертумен жүргізіп отыруды ұсынуға болады. Бұл ретте ұйымға төмендегілерді анықтап алу қажет:
-амортизацияланатын активтердің есебіндегі айырмашылықтарды азайтатын әдістер;
-салықтық есепте қолданылатын бухгалтерлік есеп тіркелімдері;
-аналитикалық салықтық есеп тіркелімдерінде есепке алуға арналған операциялар мен объектілер;
-айырмашылықтарды барынша аз ететін әдістерге төмендегілерді өзгертіге қатысты болып келетін шаралар жатуы мүмкін:

1. 
   бастапқы есепке алу құжаттарының үлгілік нысандарын;
   
2. 
   осы активтердің бухгалтерлік есебін жүргізу жөніндегі есептік саясаттың ережелерін.
   

Жоғарыда келтірілген айырмашылықтарға негізделумен ұйым бастапқы есепке алу құжаттарының үлгілік нысандарында келесідегідей қосымша көрсеткіштерді ескеруі мүмкін:
- объектілердің құрамы бойынша – салықтық есепте амортизацияланатын мүліктің құрамына қабылданатын және қабылданбайтын объектілерге жатқызылу кодтарын анықтау. Бұл амортизацияланатын мүліктің құрамына тұрғын үй қорының объектілерін енгізу мен тегін алынған объектілерді: іскерлік беделі мен ұйымдастыру шығындарын енгізбеуге қатысты болып келеді;
- пайдалануға енгізіліп отырған объектілердің құнын екі түрге бөлу
бухгалтерлік есепке алуға арнап – бастапқы құны;
салықтық есепке алуға арнап – амортизацияланатын құны (салық салу кезінде қабылданбайтын шығындардың жиынына азайтылған бастапқы құн).
Осылайша, амортизацияланатын объектілердің бухгалтерлік және салықтық есебін жүргізу мәліметтері заңмен бекітілген тәртіп бойынша жасалған бастапқы есепке алу құжаттарының бірдей пішіндеріндегі көрсеткіштерге негізлеумен қалыптастырылатын болады. Материалдық емес активтерді қабылдау- өткізу актісі қолданылады. (№ МЕА-1 п.). Операцияның сипаты мен нормативтік актілердің талабының сипатына қарай бастапқы құжаттарға қосымша деректемелер енгізілуі мүмкін.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есепке алу жөніндегі есептік саясатына айырмашылықтарды аз ету мақсатында өзгертулер енгізу ұсынылады.
Объектілерді есепке алу мен оларға баға берудің жекелеген әдістерін біріздендіру үшін материалдық емес активтер бөлімінде мынаны ескеру қажет: бухгалтерлік есебін жүргізуде материалдық емес активтердің құрамына «ноу-хау»-ды иелену құқығы, қойнауларды пайдалану құқығына арналған лицензиялар, фирмалық атауы енгізіледі.
«ТемірКаркас» ЖШС кәсіпорнында жүргізілген талдау барысында мынау анықталған болатын:
- материалдық емес активтердің есептік кезеңдегі қолданылу тиімділігінің көрсеткіштері алдыңғы кезеңдегілермен салыстырғанда жақсарды;

• 
  сатудан түскен табыстың артуының арқасында материалдық емес активтердің айналымдылығы артты;
  
• 
  алдыңғы кезеңнің шығындары материалдық емес активтердің табыстылығының азаюы мен сату оңтайлылығының азаюына әкелді.
  

Бұл мынаны көрсетуде, кәсіпорындағы материалдық емес активтерді қолданудан болып отырған әсер өнімді өткізу көлемінің артуынан, пайданың артуынан, төлеу қабілетінің артуы мен тұрақты қаржылық жағдайынан байқалуда.

жүктеу/скачать 91.24 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: