Қазақстан республикасыныњ денсаулық сақтау министрлігі қараѓанды мемлекеттік медицина академиясы абдакаликов м. К., Зинин а. М., Джубаналиев е. З

Кіріспе

Ењ алғашқыда ипритті 1917 жылы Ипр µзенінде немістер, аѓылшын, француз армиясына қарсы қолданды, оныњ аты сол µзенніњ атымен аталуы сонан. Бірінші д‰ниеж‰зілік соѓыста Ипритпен 100 мыњ адам зақымданѓан. Оныњ 65% 40-60 тәулік бойы жатып емдеуді талап еткен, ал 35% әскери қатарѓа қайтып оралмаѓан. Дихлорэтилсульфид (иприт) ењ алғашқыда 1822 жылы Днепрде алынѓан, онан кейін осындай қосылыстарды 1854 жылы Рич деген ѓалым тапқан, оны 1860 ж. Гутри деген ѓалым Францияда да ашқан. Б±л қосылыстарды әрі қарай толықтыра т‰скен Ниман Германия да 1860 жылдары.

1885 ж. Н.Д.Зелински Германияда В.Мейердіњ зертханасында жања жолмен дихлорэтилсулфитті тауып аяѓы мен қолын зақымданѓан. Осыдан кейін дихлорэтилсульфидініњ улылық әсерін толық тексеруге тура келген.

Англияда б±л уды «қыша газы» деп атаѓан, ал Германияда сары крестпен белгіленген. ¤йткені б±л қосылысы сары крестпен белгіленген снарядтарда қолданылѓан, АҚШ-та ипритті Н, НД немесе Нt цифрмен белгіленген.

Иприт АҚШ және НАТО армиясыныњ қарулы к‰штерініњ табельді қаруы болып табылады, қазіргі кезде оларда оттектік иприттіде қолдануы м‰мкін. Оныњ улылыѓы дихлорэтил сульфидінен 2-3 рет артық. Иприт µте улы липоидотропты зат.
1 тарау. УЛАНУДЫЊ ПАТОГЕНЕЗІ
Теріні іріндетіп µліеттендіретін у/з липойдотропты болѓандықтан тері және шырышты қабық арқылы жақсы кіреді. Олар кірген (тамѓан) жерін іріњдетіп µліеттендіреді. Қанѓа сорылып барлық организмге тарап, жалпылай әсерін тигізеді. Организмге тиетін жалпылай әсері - организмге т‰скеннен кейін оныњ бµлшектенген заттарымен нерв-рефлекторлық қозѓалыстарға әкеледі.

Иприт пен трихлорэтиламинніњ (азоттық иприттіњ) биохимиялық механизмі осы уақытқа дейін аяѓына дейін зерттелмеген. Сондықтан да антидоттық емі жоқ.

Иприттіњ биохимиялық механизмін т‰сіндіретін осы уақытта біраз теориялар бар. Б±л теория бойынша организмде қысқаша уақытта ониівті қосылыстары пайда болады, ол нуклеопротеидтердіњ ядросымен қ±былысқа т‰сіп клеткалық ядросын б±зады, углеводородтардыњ ферменттерімен байланысып гликолиз қ±былысын б±зады. Олардыњ катиондарында µте б±зѓыш қасиеті бар, олар гидролиздіњ бастапқы шаѓында пайда болады. Ониівті катиондары азоттық пурин ядросыныњ нуклейн қышқылыныњ қ±рамына кіретін тізбектен ысырады. Осыныњ салдарынан нуклеин қышқылыныњ ж±мысы б±зылып, белоктардыњ жаратылуы тоқталады және тіндердіњ қайта жетілуі тежеледі. Дезоксирибонуклейн қышқылыњ зақымдануына байланысты, хромосом аппараты мен т±қымдылық кµрсеткіші б±зылады. Ониівті қосылыстары Н, ОН, НО иондарыныњ пайда болуына әкеп соқтырады. Олардыњ µте б±зѓыш қасиеті бар, клеткаларды сәулелендіреді.

Люизиттіњ әсері толық зерттелген деуге болады. Ол тиол уларына жатады. Организмде люизит тиол топтаѓы ферменттермен қосылысқа т‰сіп олардыњ белсенділігін б±зады. Олар екі Н тобынан т±рады. Люизиттіњ тиген жерінде тіндердіњ тіршілік айналысуы б±зылады. Олар µледі және µліеттеніп шыѓып жатады. Люизиттіњ сіњуіне байланысты организмніњ барлық тіндерінде әрт‰рлі µзгерістер болады.

Әсіресе кµмірсуларыныњ ж±мысына жауапты ферменттердіњ қызметі б±зылады, сонымен қатар углеводтарды керек ететін органдардыњ ж±мысы да б±зылады. Люизитпен уланѓанда қан тамырлары кењейеді, әсіресе капиллярлар мен олардыњ қабырѓасыныњ µткізгіштігі б±зылады. Осыныњ салдарынан тіндерде ісіну пайда болады.

Тиолферментін, ауыр металлдардыњ т±здары да инактивация жасайды. Осыѓан байланысты люизитке қарсы антидот алынған. Антидот ретінде, екі тиол тобы бар (сульфгидрилдік топ) зат ±сынылды. Б±ларѓа БАЛ (британантилюизит) және отандық антилюизит-унитиол жатады.

СН Н

2

СН Н

2 3

1мл. 10кг салмаққа. Бір емдеу баѓытына: 1-ші к‰ні 4-5рет, келесі екі к‰нге 3 реттен, онан кейінгі 2-3 к‰нге екі реттен.

Иприттіњ адам организміне тиетін әсерініњ µзгешелігі: иприттіњ тиген жерінде белгісіздігі, жасырын кезењі бар, клиникалық кµрінісініњ біртіндеп µсуі, аурудыњ ±заққа созылуы мен жазылуы: әрт‰рлі агенттерге (химиялық, механикалық, температуралық) ипритпен зақымданѓан органдар мен тіндердіњ кµтеріњкі реакциясы, қ±былысы мен жауап беруі, б±л У-мен зақымданѓандардыњ организмініњ сенсибилизациясы деп санайды.
2 тарау. ИПРИТПЕН ЗАҚЫМДАНЃАН ТЕРІНІЊ КЛИНИКАСЫ
Терініњ ипритпен зақымдануы - теріге және киімге б±л улы заттар с±йық к‰йінде тамшы болып тигенде немесе бу к‰йінде әсер еткен жаѓдайда болады. Тамшыныњ кµлеміне және адамныњ сезімталдыѓына байланысты зақымданудыњ ‰ш т‰рі болады: 1-2-3.

Зақымданудыњ 3 т‰рі 5 кезењмен ж‰реді: жасырын кезењі, эритема кезењі, везикула булезды кезењі, жара-µліеттену кезењі және жазылу кезењі. Иприттіњ әсері бірде білінбейді, жасырын кезењі болады, ол 2-4 саѓатқа дейін созылады. Б±л кезде ешқандай белгі болмайды, терініњ т‰р-т‰сі µзгермейді. Осыдан кейін эритема пайды болып, ол жер қышынып қызады.

12-20 саѓаттан кейін эритеманыњ шетінде кішкене кµпіршіктер пайда болады, олар везикулалар деп аталады, бірімен-бірі қосылып ‰лкен кµпіршікке айналады, оны булла дейді, оныњ іші сары суѓа толады, іріњдеп эритемамен қоршалады.

1-2 тәулектен кейін кµпіршік жарылып, жара пайда болады, ол 2-3 ай ішінде жазылып, тыртық болып бітеді.

Ипритпен адамныњ терісініњ ж±қа жерлері тез зақымданады: әсіресе тері бездері мен май бездері және фолликулалары бар жерлер: қолтық асты, шап, тақым асты, бақай мен саусақ аралары. Терініњ ипритпен ауыр зақымданѓан т‰рі жалпылай резорбтивтік т‰рімен де жалѓасады, ±йқышылдық, кµњіл-к‰йініњ тµмендеуі, әлсіреу, дене қызыуның кµтерілуі, тәбетініњ тµмендеуі, ж‰рек айнуы, кеуде қысуы, ішініњ µтуі, ж‰рек соѓысыныњ жеделдеуі, лейкоциттердіњ кµбейіп, оныњ азаюы мен алмасуы, қан азаюы (анемия), иприттік арықтау (кахексия).

Ауыр зақымданѓан т‰рінде 2-3 тәуліктен соњ организмніњ жалпылай улануынан, орталық нерв ж‰йесініњ ж±мысыныњ тоқтауынан немесе коллапстан уланған адам µледі.

Соѓыс кезінде тыныс жолдары, ауыз арқылы, микстік зақымдалу болуы м‰мкін. Оны біз семинарлық сабақта толық талдаймыз.

3 тарау. МЕДИЦИНАЛЫҚ К¤МЕКТІ ЗАҚЫМДАНЃАН ОШАҚТА ЖӘНЕ

МЕДИЦИНАЛЫҚ ТАСЫМАЛДАУ КЕЗЕЊІНДЕ ¦ЙЫМДАСТЫРУ

ЖӘНЕ ОНЫЊ МАЊЫЗЫ
1. Химиялық ошақта

Бірінші медициналық кµмек - УЗ-ыњ организмге т‰суін тоқтату. Газқағарды жылдам кидіру. Дененіњ ашық жерлері мен оларѓа киімніњ тиіп т±ратын жерлеріне жартылай санитарлық тазалаудан өткізу.

ИПП - пакеты жоқ болса қолдаѓы заттармен.

МПБ – дәрігерлік кµмекке дейінгі шаралар.

Егер керек болѓан жаѓдайда

- жартылай санитарлық тазалау.

- ауыз арқылы зақымданѓандарѓа сорбент беруді.

2. ПМП. Алғашқы дәрігерлік көмек.

Б±ѓан кіретіндер міндетті т‰рде жартылай санитарлық тазалаумен емдеу шаралары жатады. Емдеу шаралары зақымданудыњ т‰рі мен айырмашылыѓына байланысты. Тері арқылы зақымданѓанда - 2% хлорамин ертіндісімен эритеманы, кµпіршікті, жараны тањѓышпен байлайды. Кµпіршікті жаруѓа болмайды. Егер ‰лкен кµпіршік болса, оныњ ішіндегі с±йықты шприцпен сорып алып, 2% хлораминмен тањѓышты байлайды.

¤те ‰лкен эритема болып, қышыса оѓан 5% спиртке езілген ментол ертіндісін жаѓады, 1мл. 2% димедрол терініњ астына жібереді, немесе 0,05г. ішуге береді.

Егер люизитпен уланѓан болса, оѓан міндетті т‰рде 7-10мл. 5% унитиол б±лшық етке жібереді.

Егер жалпы резорбтивтік кµріністері болса 30% тиосульфат натрий, 20-25 мл глюкозамен күре тамырына жібереді. Ж‰рек дәрілерін кµрсеткішіне қарай береді. Егер кµзі зақымданса 2% биокарбонат ерінтісімен кµзді жуып, кµзге 5-10% синтомицин майын (немесе имульсиясын) салады.

Егер кµзге люизит тамса - унитиол тамызу керек, кµз ауырса 1% дионин немесе 1-2 тамшы дикаин тамызады, қара кµзілдірік кию керек.

Егер тыныс жолдары арқылы зақымданса, 2% биокарбонат натрий ертіндісімен ауызды, кµмейді, танауды шаю керек. Ж‰рек дәрілерін, гипосульфиты, глюкозаны кµрсеткішіне қарай.

Егер миксті зақымдану болса - жараларды 1-2% хлораминмен жуып тањѓышпен байлау керек (немесе унитиолмен - люзитпен зақымданса). Ауыз арқылы зақымданса ішек-қарынды 2% биокарбонат ертіндісімен немесе КМНО ертіндісімен жуып адсорбент беру керек (активированный уголь 20 г).

Кезек к‰ттірмейтін шаралар :

- Киімін айырбастап толық тазалау ж‰ргізу керек (егер ПМП жасамаса)

- Коньюктивиттіњ жењіл және орташа т‰рін емдеу керек (мезгіл - мезгіл кµзді 2% гидрокарбонат натрий ертіндісімен жуу керек, арасында вазелин майын қолдану керек).

- Қышымаѓа қарсы қолданылатын дәілерді пайдалану.

- Жарақатты дегазациялап оѓан бірінші хирургиялық өндеуді өткізу, осының алдында жарақаттыњ айналасын тазалап, жарақатты 5% хлорамин ертіндісімен жуу керек.

- Унитиол жіберу керек етке. (Егер б±ѓан дейін ПМП-де берілмесе).

- Ж‰рек дәрілерін беру керек.

- Жалпы резорбтивтік кµріністерін болдармауѓа қарсы к‰ресу керек.

4. Кейінгіге қалдыратын шаралар

- Толық санитарлық тазалауды, егер ПМП-де жартылай тазалау ж‰ргізілген болса.

- Антибиотиктерді беруді қоя т±ру керек, егер тыныс жолдары зақымдалмаған болса.

5. Медициналық сұрыптау және тасымалдаудың сипаттамасы

Медициналық с±рыптау:

Химиялық ошақта зақымданѓандарды екі топқа бµледі. Бірінші кезекте тасымалдауѓа жататындар: (ауыр зақымданѓандар) кµзі зақымданѓандар және УЗ-дың іш арқылы т‰сіп зақымалғандар.

Екінші кезекте: тасымалдауѓа жататындар, терілері онша ‰лкен мµлшерде зақымданбаѓандар.

- Дәрігерлік кµмекке дейінгі кµмекті керек ететіндерге.

- Дәрігерлік кµмекке дейінгі кµмекті керек етпейтіндерге.

ПМП-де мынадай топтарѓа бµледі

- Санитарлық тазалауды керек ететіндер:

- Бірінші дәрігерлік кµмекті керек ететіндер: (оның ішінде жедел кµмекті керек ететіндерді бөледі).

- Бірінші дәрігерлік кµмекті керек етпейтіндер.

Кµмек кµрсетіліп болѓаннан кейін барлық зақымданѓандар олардыњ тасымалдау жаѓдайына байланысты тµмендегідей болып бµлінеді.

- Бірінші кезекте тасымалдауѓа жататындар:

- Екінші кезекте тасымалдауѓа жататындар:

- ПМП-де байқауда немесе қысқа уақытта емдеуге қалатындар.

- Толық санитарлық тазалау керек ететіндерге.

- Мамандандырылѓан кµмек керек ететіндерге (оныњ ішінде жедел кµмек керек ететіндерді бµледі)

- Мамандандырылѓан кµмек керек етпейтіндерге

- ¤лейін деп жатқандарға

Жедел кµмек пен мамандандырылѓан кµмек кµрсетіліп болѓан соњ, олар мына жақтарѓа жіберіледі:

- Госпитальдық бµлімге.

- Операция жасау мен тањѓыш бµліміне.

Барлық зақымданѓандарды мамандандырылѓан кµмек кµрсеткеннен кейін 3 топқа бµледі:

- Госпитальдық базаѓа жіберілетін ауыр зақымданѓандарды

- ЖмедБ, ЖМО-ѓа қалдырылатындарѓа.

- ¤з бµлімшелеріне қайтарылатындарѓа.

ЖмедБ-нан зақымданѓандарды кµрсеткіштеріне қарай керекті емдеу бµлімдеріне тасымалдайды.
Қ орытынды

Тері арқылы іріњдетіп µліеттендіретін УЗ µте улы, олар тек тері арқылы ѓана емес жалпы организмге сіњу арқылы әсер етеді. Олардыњ жазылуы (ипритпен) µте баяу ж‰реді. Ипритпен уланѓандарѓа антидот жоқ. Б±лар қатардаѓы қаруѓа жатады.

Жалпылай әсер ететін улы заттарѓа синил қышқылы мен хлорциан жатады. Синил қышқылыныњ улылыѓы адам баласына ертеден белгілі. Синил қышқылын ењ бірінші рет 1782 ж. швед ѓалымы Шелле синтездік жолмен алѓан, ол 4 жылдан кейін µз зертханасында уланып µлген.

Синил қышқылы және оныњ т±здары ауыл шаруашылыѓында ењ алѓашқы рет жеміс аѓашыныњ қ±рттарына қарсы к‰рес ‰шін (1886ж) және µнер кәсіпте алтын мен к‰міс алу ‰шін қолданылѓан.

Наполеонныњ кезінде синил қышқылын артиллерия снарядтарына толтырып қолдануды ойлаѓан.

Ењ алғашқы рет қару-жарақ ретінде 1916 ж. Француз армиясы немістерге қарсы Сомме µзенініњ бойында қолданды. Синил қышқылы ауадан ауыр болу ‰шін ауыр қосылыстарды пайдаланѓан (винсенит деген атпен). 50% синил қышқылы, 30% мышьяк, 15% тµрт хлорды қалайы, 45% хлороформ. Бірақ ойлаѓандары шықпады, 400 т. улы зат жауѓа ешқандай зиян келтірмей ±шып кетті.

Екінші д‰ниеж‰зілік соѓыс кезінде фашистер синил қышқылын газды камерада, адамдарды қыру ‰шін “циклон” деген атпен цианқумырсқасы қышқылыныњ эфирін қолданды.

Қазіргі кезде синил қышқылын қолданудыњ жања жолдары кµбейді. Синил қышқылы қарсы елдердіњ армиясында, екінші кезекте қолданылатын қару ретінде т±р.
1 тарау. СИНИЛ ҚЫШҚЫЛЫНЫЊ ФИЗИКАЛЫҚ-ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТІ.

Т‡СУ ЖОЛДАРЫ МЕН УЛЫЛЫЃЫ

Синил қышқылы сутегініњ карбонитриді, циандық немесе синорродистік сутегі, жалпылай әсер ететін улы заттардыњ қатарына жатады. Химиялық зат есебінде екі таутомер т‰рінде кездеседі. М±нда кµміртегі екі немесе тµрт валентті болады.

H - C = N < - - - - H - N = C

- - - - >

Біріншісі циан қышқылы деп аталады, ол негізгі бµлігінен т±рады (99,5%), екіншісі изоциан қышқылы деп аталады, кейбір деректерге қараѓанда улылыѓы циан қышқылынан басым болып келеді.

Синил қышқылыныњ қайнау Т⁰ + 26⁰, т±рақсыз улы зат болып табылады. Синил қышқылы т‰ссіз, тез ±шатын қасиеті бар зат. Оныњ ауаѓа ±шу жылдамдыѓы сондай тез, с±йық тамшысы ауада қатып қалады.

Буы ауадан жењіл, аз ерітінді кµлемініњ иісі ащы миндаль сияқты, ал кµп мµлшерде болса жаман иісі бар, бірақ алѓашқыда тез арада дем алѓаннан кейін иісі білінбей кетеді. ¤йткені адамныњ сезім м‰шелерініњ сезімталдыѓы жойылады немесе ‰йреніп кетеді.

Синил қышқылы суда жақсы ериді. Бірақ суда диссоциациялануы µте тµмен. Сондықтан да оныњ қышқылдық қасиеті сірке қышқылына қараѓанда 10000 реттей тµмен. Синил қышқылымен дем алѓан кезде, ауа арқылы зақымдануѓа болады. Тері арқылы - тек қана синил қышқылы с±йық – тамшы т‰рінде тамѓанда немесе сонымен қатар, оныњ буы ауада ‰лкен кµлемде (концентрациясы) болѓан кезде зақымдануы м‰мкін.

Организмге олар шырышты қабықтары арқылы да т‰седі. Синил қышқылы µте улы зат. Ол 0,2-0,5 мг/л ауада - уландырады, ал 0,4-0,7 мл/л 2-5 мин ішінде µлімге әкеліп соқтырады.
2 тарау. УЛАНУДЫЊ МЕХАНИЗМІ МЕН ПАТОГЕНЕЗІ

Синил қышқылымен уланудыњ негізіне - тіндердіњ аѓып келген қандардан оттегін алып, оны µзініњ метаболизміне жарата алмауы болып табылады. Оттегініњ жандануы оныњ ақырѓы кезењінде оѓан цитохромоксидазаныњ электроныњ беруі болып табылады. Цитохромоксидаза қ±рамындаѓы темірі бар гемин ферменті, тіндердіњ дем алысын қамтамасыз ететін, темірдіњ закистік т‰рінен (екі валентті т‰рінен) тотыққан т‰ріне (‰ш валентті т‰ріне) µтетіндік қасиетініњ арқасында болады. Биохимиялық зерттеулер арқасында синил қышқылыныњ гемині бар ферменттердіњ, әсері цитохромоксидазаныњ тотыққан т‰рімен байланысқа кіріп, ондаѓы темірмен комплекстік байланыс жасайды, сµйтіп цитохромоксидазаны µзініњ цитохром "С"-ты аэробтік тотықтырѓыш каталіздік функциясынан айырады немесе толықтырылѓан цитохром С-тен электронды оттегіне апарады. Синил қышқылыныњ цитохромоксидазаѓа (тосқаул) жасауынан, тіндердіњ тыныс алуы 90% - ѓа дейін жойылады. Тіндер б±л уақытта 5-7% оттегіні қабылдап дем алады, аэробтық дегидразаныњ ж±мыс істеу кµмегімен, олар тотықтанатын органикалық заттардыњ сутегіне оттегін апарып, цитохромоксидазасыз-ақ тіндер тыныс алады. Сонымен жалпы улы заттармен зақымдану оттегініњ жетіспеуімен гистотоксикалық гипоксияѓа әкеледі, б±л уақытта µкпеге келетін қанда оттегі азаймайды және тіндерге келетін қанда да оттегі жеткілікті болады, тек тіндердіњ оттегін қабылдауы б±зылады.

Синил қышқылымен уланѓан кезде, тіндердіњ оттегін қабылдай алмаѓанынан барлық органдардыњ ж±мысы б±зылады. Ењ алѓашқы б±зылыс бас миыныњ ж±мысыныњ б±зылуынан басталады, µйткені ол оттегініњ жетіспеушілігін тез сезінеді, тіптен ж‰рек пен тыныс алу µкпе жолдарыныњ µзіне тең µзгеруі жоқ болѓан кездіњ µзінде де, бас миыныњ жай қысқаша қозуынан басталады. Қозу - орталық ж‰йке ж‰йесіне тарайды. Б±л патологиялық µзгерістіњ негізіне, тек қана бас миыныњ оттегі алмасуыныњ жетіспеушілігінен ѓана емес, сонымен қатар тіндердіњ алмасуыныњ µзгеруінен пайда болѓан кµп интрорецепторлық импульстер де жатады. Синил қышқылымен уланѓан кезде, нерв ж‰йесінде миѓа келген қанныњ химиялық газдық қ±рамыныњ µзгеруі де әсерін тигізеді. Бас миында шеттен т‰скен кµптеген импульстер де жатады. Бас миында шеттен т‰скен кµптеген импульстердіњ салдарынан, алѓашқыда қозу пайда болады, одан кейін тежеледі, ол µмірге керекті орталықтардыњ параличіне (сал ауруына) әкеп соѓады.

3 тарау. УЛАНУДЫЊ КЛИНИКАЛЫҚ К¤РІНІСТЕРІ
Синил қышқылымен улану екі т‰рде болады.

1. Аполексиялық (найзаѓай т‰рінде) кµзге ілеспес т‰рінде, уланудыњ кµріністері µте тез білініп, адам µліп кетеді.

2. Созылмалы улану болады, б±л т‰рінде уланудыњ кµріністері ақырындап біліне бастайды. Б±л уланудыњ т‰рін 4 сатыѓа бµлуге болады: алѓашқы кµрініс, тыныс тарылу, тырысқақ сатысы, (паралич) сал сатысы.

Алѓашқы кµрініс сатысында ауыз бен кµз симптомдары болады, ауыз, кµз шырышты қабықтары қызарады. Ауызда темір дәмі келіп, тілі ±йып ештењені сезбейді, егер тісті шпательмен ақырын т‰рткілесе µз-µзінен шайнау б±лтық еттері тартылады. Кµзі қызарып экзофтальм, эндофтальмен ауысады, кµзі шыѓып кетежаздайды. Б±л сатыда ж‰регі ауырып, ж‰рек соѓысы ақырындайды, ептеп қан қысымы кµтеріледі, дем алысы жылдамдайды. Ал диспноэлық сатысында, тынысы тездеп терењдейді, шайнау еттері қатып қалады. Бет аузы µте қызарып кетеді, ол қызыл т‰сті болады. Тырысу сатысы тоникалық және клоникалық тырысумен ж‰реді (басы шалқасынан қатып қалады), опистотонус болады, одан кейін жалпы паралич болып тынысы тоқталады.

¤лім мен µмір арасы кезеніњде тырысу бірнеше рет қайталануы м‰мкін.

4 тарау. АНТИДОТТЫҚ ЖӘНЕ СИМПТОМАТИКАЛЫҚ ЕМДЕУ

Синил қышқылымен уланѓандарды емдеу ењ негізгі кешендік (комплекстік) емдеу болып табылады. Оларды мынаѓан бµледі:

1. Цитохромоксидазаныњ реактивациясын метгеммоглобин жасайтын заттармен жандандыру (антициан).

2. Синил қышқылын сутегі акцепторларыныњ кµмегімен тотықтыру. (метилинен кµгі, тиосульфат Nа, унитиол).

3. Синил қышқылын глюкозаныњ кµмегімен бейтараптандру.

¤ткен ѓасырдыњ аяѓында синил қышқылы метгеммоглобинмен жақсы байланысқа т‰сетіні белгілі болѓан. Әрі қарай тексеру ж‰ргізудіњ арқасында, метгеммоглобиніњ қ±рамында ‰ш валентті темір бар екендігі дәлелденген, ол синил қышқылыныњ қ±рамымен бірдей, сондықтан цитохромоксидозадан да жоѓары болады.

Қанда метгеммоглобинді қ±ру ‰шін нитриттер қолданылады. Егер кесертке µзін сақтап қалу ‰шін қ±йрыѓынан айырылса, адамдарда цианидтармен уланѓанда, µзін µлімнен сақтау ‰шін нитраты пайдаланып геммоглобинніњ жартысынан айырылады.

Метгеммоглобин циантопты нейтрализацияламайды, тіндердіњ дем алысын т‰зеу ‰шін, цитохромаксидазадан оларды бµліп алады. Б±л жаѓдайда цианметгеммоглобин пайда болады, ол қанда жайлап диссоциацияланады. Б±л диссоциация жайлап ж‰ргендіктен организмге зияны жоқ. Бірақ та ‰лкен мµлшермен уланѓанда және нитриттермен әрі қарай емдегенде - уланудыњ қайталауы м‰мкін. Сондықтан бос синил қышқылын жойып немесе бейтараптандыру керек. Б±л ‰шін тотықтырѓыш заттар, сутектік акцепторлар донаторы (тиосульфат, унитиол) қолданылады.

Кµкметилин с±йықтыѓы бос диссоциацияланѓан с‰т қышқылыныњ ионынан сутегіні бµліп алып, ақ т‰ске боялып және белсенді оттегін босатып синил қышқылын тотықтандыруѓа кетеді. Тәжірибе т‰рінде дәлеледенген кµкметил с±йықтыѓы 5 мг/кг мµлшерінде 15 минут ішінде метгеммоглобинніњ кµлемін (концентрациясын) 2 рет тµмендетеді. Метгеммоглобинніњ кµлемін мерзімінен б±рын тµмендетуге болмайды, ол организмге жаѓымсыз, тіптен керек емес болып табылады. Метгеммоглобин жалѓыз µзі ѓана цитохромаксидазаны жандандыратын зат болып табылады, сондықтан б±л жандандыру толық болуы керек. Сондықтан нитриттерді бергеннен кейін біраз уақыт тосу керек.

К‰кірттіњ донаторлары синил қышқылын, роденаза ферментініњ кµмегімен улылыѓы жоқ роданистік қышқылѓа айналдырады.

Глюкоза - синил қышқылын бейтараптандырып, улылыѓы аз циангидрит т‰сіреді. М±нымен қоса глюкозаныњ әсерінен тыныс алу, ж‰рек тамыр ж±мысыныњ жақсаруы, кіші дәреттіњ шыѓуы жоѓарлайды. Кобальттыњ т±здарын қолданѓанда, олар цианидтермен қосылып диссоциация жасалынбайтын цианкобальт қосылысын т‰зеп, антидоттық әсерін кµрсетеді.

Антидоттардыњ әсерін - организмге оттегі беру арқылы к‰шейтуге болады.

Алѓашқы медициналық кµмек кµрсетуді ±йымдастырѓанда, зақымданѓандарѓа газқаѓар кигізу және амилнитритті сындырып газқаѓар маскасыныњ астына салу керек.

Егер тыныс алуы тоқтап қалса, қолдан жасанды дем алдырамыз. Зақымданѓан ауданнан шыѓару керек. Ошақта ауыр зақымданѓандарды бµліп, оларды бірінші кезекте тасымалдайды.

БМП-де зақымданып т‰скендерді екі топқа бµледі:

- бірінші дәрігерлік кµмекке дейін кµмекті қажет ететіндерге

- бірінші дәрігерлік кµмекке дейін кµмекті қажет етпейтіндерге.

Қайтадан амилнитрит беріледі, антициан етке салады (в/м), тынысы тоқтап қалса жасанды дем алыс жасап, оттегі беріледі, кордиамин, кофеин тері астына (п/к).

Кезек к‰ттірмейтін бірінші дәрігерлік шараларѓа мыналар кіреді:

- антидоттық емдеу күре тамырына в/в 20-50 мл хромосмон, 30%- тиосульфаттар,

- жасанды дем алдырып, оттегі беру,

- тыныстық аналептиктер, ж‰рек дәрілерін беру жатады.

- тамыр соѓысы аз болѓанда (брадикардия) атропин жіберу, глюконат кальций немесе хлор кальций жіберу.

ПМП т‰скендерді мынаѓан бµледі:

- бірінші дәрігерлік кµмекті керек ететіндерге,

- бірінші дәрігерлік кµмекті керек етпейтіндерге

Ењ бірінші кезекте ауыр зақымданѓандарды тасымалдайды.

Алѓашқы дәрігерлік кµмек кµрсеткеннен кейін уланѓандардыњ улану симптомдары жойылып, жалпы олардыњ жаѓдайлары жақсарѓаннан кейін µз бµлімшелеріне қайтарылады.

Кезек к‰ттірмейтін мамандандырылѓан дәрігерлік кµмекке жататындар:

- антидоттарды қайталап жіберу, тыныстық аналептиктерді және ж‰рек ауру дәрілерін жіберу жатады:

- реанимациялық (жандандыру) шаралары жатады.

Кейінге қалдыра т±ратын шаралар:

- антибиотиктерді беру, десенсибилизациялық дәрілер, витамин және күре тамырына қ±ятын с±йықтықтар.

№ 5 Д Ә Р І С

Антидоттық емдеуі жоқ болѓандықтан және бірдей клиникалық кµріністері бар болѓандықтан т±ншықтырѓыш улы заттарды, зымырандық отындармен уланѓандарды бір қатарѓа қояды және оны тексеру µте керекті болып табылады. Т±ншықтырѓыш улы заттарѓа мынадай химиялық қосылыстарды жатқызуѓа болады, олар организмге ауамен тыныс жолдары арқылы кіріп, µкпе тіндеріне әсер етіп, деструкциялық µзгерістер жасайды. Соныњ салдарынан µкпеніњ ісініп қабынуы пайда болады. Ол кейін газ айналысын б±зып, оттегініњ түспеушілігіне әкеп соѓады. Осыныњ салдарынан әрт‰рлі ми ж±мысыныњ б±зылуы болады және ж‰рек пен эндокриндік ж‰йеніњ де ж±мысы б±зылады.