Азярбайъан дювлят няшриййаты


АИЛЯНИН, ХЦСУСИ МЦЛКИЙЙЯТИН ВЯ ДЮВЛЯТИН МЯНШЯЙИ



бет13/40
Дата07.07.2016
өлшемі4.29 Mb.
#183078
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   40

АИЛЯНИН, ХЦСУСИ МЦЛКИЙЙЯТИН ВЯ ДЮВЛЯТИН МЯНШЯЙИ

ЛЙУИС Щ.МОРГАНЫН ТЯДГИГАТЛАРЫ ИЛЯ ЯЛАГЯДАР ОЛАРАГ36


I

МЯДЯНИЙЙЯТИН ТАРИХДЯН ЯВВЯЛКИ ПИЛЛЯЛЯРИ

Морган ишя бяляд бир адам кими бяшяриййятин тарихдян яввялки дюврцня мцяййян бир систем эятирмяйя чалышан илк шяхс иди вя материалын хейли эенишлянмяси дяйишикликляр етмяк мяъбуриййяти доьурмайынъа, онун тяклиф етдийи дюврляр бюлэцсц, шцбщясиз, гцввядя галаъагдыр.

Цч башлыъа дюврдян–вящшилик, барбарлыг вя сивилизасмйа дюврляриндян–ону, юзлцйцндя айдын олдуьу кими, йалныз биринчн икиси вя цчцнъцсцня кечид марагландырыр. Бу ики дюврдян щяр бирини о, йашайыш васитяляри истещсалындакы тяряггийя уйьун олараг ашаьы, орта вя йцксяк пилляляря бюлцр, чцнки, дейя о эюстярир:

«инсанын тябият цзяриндя цстунлцк вя щюкмранлыг дяряъяси цчцн бу истещсалдакы мящарятин щялледиъи ящямиййяти вардыр: бцтцн ъанлы мювъудатдан йалныз инсан ярзаг истещсалы цзяриндя, демяк олар, щядсиз щюкмранлыьа наил ола билмишдир. Бяшяр тяряггисинин бцтцн бюйцк дюврляри йашайыш мянбяляринин эенишлянмяси дюврляриня аз вя йа чох дяряъядя билаваситя уйьун эялир» (Щямчинин бах: «Маркс вя Енэелсин архиви». IX ъилд, сящ. 4. Ред.).

Бунунла йанашы аиля инкишаф едир, лакин онун инкишафы дюврляри щцдудлашдырмаг цчцн бу ъцр сяъиййяви яламятляр вермир.

1. ВЯЩШИЛИК

1. Ашаьы пилля. Бяшяр няслинин ушаглыьы. Инсанлар щяля юз илкин йерляриндя, тропик вя йа субтропик мешялярдя идиляр. Онлар, щяр щалда гисмян, аьаъларда йашайырдылар; онларын ири йыртыъы щейванлар арасында йашамасыны йалныз бунунла изащ етмяк олар. Онлар мейвя, гоз, кюк йейирдиляр; будюврцн башлыъа наилиййяти сящищ нитгинмейдана эялмясидир. Тарихи дюврдя мя'лум олмуш бцтцн халглардан артыг щеч бири бу ибтидаи щалда дейилди. Бу щал бялкя бир чох мин илляр давам етмиш олса да, биз онун мювъуд олдуьуну билаваситя дялилляр ясасында сцбут едя билмирик; лакин инсанын щейванлар аляминдян ямяля эялдийини гябул етдикдя, беля бир кечид щалы олдуьуну фярз етмяк лазымдыр.

2. Орта пилля. Балыг йемякдян (биз бурайа хяръянэ, илбиз вя башга су щейванларыны да дахил едирик) вя од ишлятмякдян башланыр. Бунларын щяр икиси бир-бири иля баьлыдыр, чцнри балыг йемякляри йалныз од сайясиндя йемяйя тамамиля йарарлы олур. Лакин бу йени йемяк мейдана эялмяси нятиъясиндя инсанлар даща иглимдян вя йердян асылы олмадылар; онлар чайларын ахары вя дяниз сащилляри иля эедяряк, щятта вящши щалда да йер цзцнцн бюйцк щиссясиня йайыла билмишляр. Илкин даш дюврцнцн кобуд щазырланмыш, ъилаланмамыш даш алятляри, палеолит алятляри дейилян, щамысы вя йа чох гисми бу дювря аид олан алятляр бцтцн гитяляря йайылмышдыр вя адамларын бу ъцр кючмясиня яйани сцбутдур. Йени йерлярдя мяскян салынмасы вя ахтармалара даим фяал ся'й эюстярилмяси, бунунла бирликдя сцртмя васитяси иля од ялдя едилмяси йени йемяк васитяляри верди, бу да исти кцлдя вя йа йемяк биширилян чалаларда (газма собаларда,) биширилмиш нишасталы кюкляр вя кюк йумруларындан, биринъи силащ олан дяйяняк вя низя ихтира едилдикдя арабир ялдя едилиб ялавя йемяк олан ов щейванындан ибарят иди. Китабларда тясвир едилян халис овчу халглар, йя'ни йалныз овла йашайан халглар щеч вахт мювъуд олмамышдыр; ов иля йашамаг цчцн шикар ясла е'тибарлы дейилдир. Бу пиллядя йемяк мянбяляри ъящятдян даими тя'минатсызлыг нятиъясиндя, эюрцнцр, адам йемяк мейдана эялмиш вя о замандан е'тибарян узун мцддят галмышдыр. Австралийалылар вя бир чох полинезийалылар щяля инди дя вящшилийин бу орта пиллясиндядирляр.

3. Йцксяк пилля. Йай вя ох ихтира едилмясиндян башланыр, бунларын сайясиндя овланан щейван даими йемяк олур, овчулуг ися ади ямяк сащяляриндян бири олур. Йай, кириш вя ох артыг чох мцряккяб бир силащ иди, бунун ихтира едилмяси цчцн узун заман тяърцбя топланмалы вя даща чох инкишаф етмиш ягли габилиййят олмалы иди, демяли, ейни заманда бир чох башга ихтиралара бяляд олмаг лазым иди. Артыг йай вя ох ишлядян, лакин дулусчулуг сянятини (буну Морган барбарлыьа кечидин башланьыъы щесаб едир) щяля билмяйян халглары бир-бири иля мцгайися етдикдя, биз артыг доьрудан да кяндляр щалында мяскунлашманын бя'зи илк яламятлярини, йашайыш васитяляри истещсалынын мцяййян дяряъядя мянимсянилдийини эюрцрук: аьаъ габлар вя ев шейляри, аьаъ лифиндян (тохуъу дязэащы олмадан) ял тохуъулуьу, аьаъ лифиндян вя йа гамышдан зянбил тохунмасы, ъилаланмыш (неолит) даш алятляр. Од вя даш балта артыг бцтюв аьаъдан гайыг гайырмаьа, бя'зи йерлярдя ися сыьынаъаг тикмяк цчцн шалбан вя тахта щазырламаьа адятян имкан верир. Бцтцн бу наилиййятляря биз, мясялян, Американын шимал-гярб щиндиляриндя раст эялирик, онлара йай вя ох мя'лум олса да, дулусчулуг щяля мя'лум дейилдир. Барбарлыг цчцн дямир гылынъ вя сивилизасийа цчцн одлу силащ ня идися, вящшилик дюврц цчцн дя йай вя ох ейни шей иди, йя'ни щялледиъи силащ иди.

2. БАРБАРЛЫГ

1. Ашаьы пилля. Дулусчулуг сянятинин тятбигиндян башланыр. Сцбут етмяк олар ки, бир чох щалларда вя бялкя щяр йердя бу сянят юз мяншяйи иля тохунма вя йа аьаъ габлары одадавамлы етмяк цчцн онларын цзяриня эил йахылмасына борълудур. Бу заман тезликля эюрдцляр ки, мцяййян шякля салынмыш эил, дахилиндя габ олмадан да, бу мягсядя хидмят едир.

Бу вахтадяк биз инкишаф эедишини, халгларын йашадыьы йерлярдян асылы олмайараг, мцяййян дюврдя бцтцн халглар цчцн гцввядя олан тамамиля цмуми бир щал кими арашдыра билдик. Лакин барбарлыг башландыгда, биз еля бир пилляйя чатмыш олдуг ки, бу заман щяр ики бюйцк материкин тябии шяраитиндяки фярг ящямиййят кясб едир. Барбарлыг дюврцнцн сяъиййяви ъящяти щейванларын ящлиляшдирилмясиндян вяартырылмасындан, биткилярин беъярилмясиндян ибарятдир. Шярг материкиндя, Кющня дцнйа адланан материкдя ящлиляшдириля билян щейванларын демяк олар щамысы вя йетишдирилмяйя йарайан дянли биткилярин йалныз биръя нювундян башга щамысы вар иди; гярб материкиндя, Америкада ися мямяли щейванларын бцтцн ящлиляшдириля билянляриндян йалныз лама вар иди ки, бу да ъянубун йалныз биръя йеривдя иди, беъярилян бцтцн дянли биткилярдян ися йалныз бири, лакин ян йахшысы вар иди ки, бу да гарьыдалы иди. Тябии шяраитдяки бу фярг нятиъясиндя щяр йарымкцрянин ящалиси бу замандан е'тибарян юз хцсуси йолу иля инкишаф едир вя айры-айры инкишаф пилляляринин говушдуьу нюгтялярдяки мярз нишаняляри щяр ики йарымкцрянин щяр бири цчцн айры олур.

2. Орта пилля. Шяргдя ев щейванларынын ящлиляшдирилмясиндян, гярбдя ися суварма васитяси иля йемяли биткиляр йетишдирилмясиндян вя тикинтиляр цчцн адоблар (кцндя гурудулан чий кярпиъ) вя даш ишлядилмясиндян башланыр., / Биз гярбдян башлайырыг, чцнки Американын авропалылар тяряфиндян ишьалына гядяр оранын щеч бир йериндя бу пиллядян иряли эетмямишдиляр.

Барбарлыьын ашаьы пиллясиндя дуран щиндиляр (Миссисипидян шяргдя йашайанларын щамысы бунлардан иди) кяшф едилдикляри заман онлара артыг диррикдя гарьыдалы вя бялкя щямчинин куду, говун вя онларын йемяйинин чох мцщцм бир щиссясини тяшкил едян башга диррик биткиляри беъярилмясинин мцяййян цсулу мя'лум иди; онлар аьаъ евлярдя, чяпярлянмиш кяндлярдя йашайырдылар. Шимал-гярб тайфалары, хцсусиля Колумбийа чайы щювзясиндя йашайаылар щяля вящшилийин йцксяк пиллясиндя дурудулар вя ня дулусчулуг сяняти, ня дя щяр щансы бир битки беъярилмяси онлара мя'лум дейилди. Йени Мексикада пуебло дейилян щиндиляр141, мексикалылар, Мяркязи Америкада йашайанлар вя перулулар ися, яксиня, ишьал заманы барбарлыьын орта пиллясиндя идиляр: онлар адоблардан вя йа дашдан тикилян галайа бянзяр евлярдя йашайырдылар; сцн'и сурятдя суварылан диррикдя гарьыдалы вя йердян, иглимдян асылы олараг, башга мцхтялиф йемяли биткиляр беъярирдиляр, бу биткиляр онлар цчцн башлыъа йемяк мянбяляри иди, щятта бя'зи щейванлары: мексикалылар щинд тойуьуну вя башга гушлары, перулулар ламаны ящлиляшдирмишдиляр. Бундан ялавя, дямир истисна олмагла, металларын е'малы онлара мя'лум иди, буна эюря дя онлар дашдан гайрылан силащ вя алят олмадан щяля дя кечиня билмирдиляр. Испанийа ишьалы онларын сонракы щяр щансы мцстягил инкишафыны дайандырды.

Шяргдя барбарлыьын орта пилляси сцд вя ят верян щейванлары ящлиляшдирмякдян башланды, щалбуки бурада битки йетишдирилмяси, эюрцнцр, бу дювр ярзиндя щяля чох узун мцддят мя'лум дейилди. Малгаранын ящлиляшдирилмяси вя артырылмасы, бюйук сцрцляр йарадылмасы, эюрцнцр, галан барбарлар кцтлясиндян арилярин вя семитлярин айрылмасына сябяб олмушду. Авропа вя Асийа ариляри арасында ев щейванларынын адлары щяля цмумидир, беъярилян биткилярин адлары ися, демяк олар, щеч заман умуми дейилдир.

Сцруляр йарадылмасы, йарарлы олан йерлярдя: семитлярдя Фярат вя Дяъля бойу отлаг дцзянлярдя, арилярдя ися Щиндистанын ейни иля бу ъцр дцзянляриндя, щабеля Оксус вя Йаксарт, Дон вя Днепр бойунъа чобан щяйаты тярзиня сябяб олурду. Илк дяфя щейванларын ящлиляшдирилмясиня, эюрцнцр, бу ъцр отлаг сащялярин щцдудларында наил олмушлар. Буна эюря дя сонракы нясилляря еля эялир ки, чобан халглар яслиндя няинки бяшяриййятин бешийи ола билмяйян, щятта яксиня, юз вящши яъдадларынын вя щятта барбарлыьын ашаьы пиллясиндя дуран адамларын йашамасы цчцн аз гала йарарсыз олан йерлярдя мейдана эялмишдир. Яксиня, орта пиллядя дуран бу барбарлар чобан щяйатына алышдыгдан сонра, онларын щеч аьлына да эяля билмязди ки, чайларын сащилляриндяки отлаг йерлярдян юз яъдадларынын йашадыглары мешя сащяляриня кюнцллц олараг гайытсынлар. Щятта семитляр вя ариляр даща. узаглара, шимала вя гярбя тяряф сыхышдырылдыгда да, онлар Гярби Асийа вя Авропанын мешялик йерляриня йалныз о заман эедя билдиляр ки, бу аз ялверишли торпагда дянли биткиляр беъярилмяси онлара, хцсусиля гышда, юз малгарасыны йедиртмяк имканы версин. Ещтималдан даща артыг йягин етмяколар ки, бурада дянли биткиляр беъярилмяси, щяр шейдян яввял, малгара цчцн йем тялябатындан иряли эялмишди вяйалныз сонралар инсанлар цчцн мцщцм гида мянбяйи олмушду.

Арилярин вя семитлярин даща мцвяффягиййятля инкишафетмясинин сябябини, бялкя дя, бу щяр ики иргин болбол ят вя сцд йемяси иля вя хцсусян ушагларын инкишафына бунун йахшы тя'сири иля изащ етмяк лазымдыр. Доьрудан да, демяк олар йалныз битки йемяйя мяъбур олан Йени Мексика пуебло щиндиляринин бейни, барбарлыьын ашаьы пиллясиндя, дуранвя даща чох ят иля балыг йейян щиндилярин бейниндян кичикдир. Щяр щдлда, бу пиллядя адамйемя йаваш-йаваш арадан галхыр вя йалныз дини айин кими, йа да бурада демяк олар, ейни мя'наны верян ъадулуг кими галыр.

3. Йцксж пилля. Дямир филизин яридилмясиндян башланыр вя щярфли йазынын ихтирасы, бунун шифащи йарадыъылыьы йазмаг цчцн ишлядилмяси нятиъясиндя сивилизасийайа кечир. Артыг дейилдийи кими, йалныз шярг йарымкцрясиндя мцстягил сурятдя кечилмиш олан бу пилля, истещсал сащясиндяки мцвяффягиййятляр ъящятдян, бирликдя эютцрцлян бцтцн яввялки пиллялярдян даща зянэиндир. Гящряманлыг дюврцндяки йунанлар, Рома тя'сис едиляндян бир аз яввялки итали тайфалары, Татсит эерманлары, викингляр дюврцндяки норманлар (1884-ъц ил няшриндя «Татсит эерманлары, викингляр дюврцндяки норманлар» сюзляри явязиня «Сезар (вя йа, бизим даща щявясля дейяъяйимиа кими, Татсит) эерманлары» чап олунмушдур. Ред.) бу пилляйя аиддир.

Щяр шейдян яввял биз бурада илк дяфя дямир каващынлы котана раст эялирик, бунун да гошгу гцввяси ев щейванларыдыр; бунун сайясиндя бюйцк мигйасда якинчилик, тарлачылыг мцмкцн олмуш, бунунла да бирликдя йашайыш цчцн ярзагын о заманкы шяраигдя ямяли ъящятдян гейри-мящдуд дяряъядяартырылмасы мцмкцн олмушдур; сонра–мешянин гырылыбкютцклярдян тямизлянмяси, онун зями вя чямянлийя чеврилмяси мцмкцн олмушдур, бу да йеня дямир балта вя дямир бел олмадан эениш мигйасда мцмкцн дейилди. Бунунла бирликдя ящали дя сцр'ятля артараг, кичик яразилярдя даща сых мяскунлашырды. Тарлачылыг мейдана эялмяздян яввял тамамиля мустясна бир шяраит йаранмалы иди ки, йарым милйон адамюзляриня ващид мяркязи рящбярлик алтында бирляшмяйя имкан тапсын; эюрцнцр, бу щеч вахт олмамышдыр.

Биз Щомерин поемаларында, хцсусиля «Илиада»да, барбарлыьын йцксяк пиллясинин там тяряггисини эюрцрцк. Тякмилляшдирилмиш дямир алятляр, дямирчи эюрцйц, ял дяйирманы, дулусчу дязэащы, битки йаьы щазырланмасы вя шярабчылыг, метал е'малынын бядии сяняткарлыьа чеврилян дяряъядя инкишаф етмяси, араба вя дюйцш арабасы, шалбан вя тахтадан эями гайырылмасы, инъясянят олмаг е'тибары иля ме'марлыьын рцшеймляри, гцлляляри олан диш-диш диварларла ящатя олунмуш шящярляр, Щомер епосу вя бцтцн мифолоэийа–йунанларын барбарлыгдан сивилизасийайа эятирдикляри башлыъа мирас мящз будур. эерманларын Сезар вя щятта Татсит тяряфиндян тясвирини бунунла мцгайися етдикдя,–эерманлар мядяниййятин еля бир пиллясинин башланьыъ мярщялясиндя дурурдулар ки, Щомер йунанлары бу пиллядян даща йцксяк пилляйя кечмяйя щазырлашырдылар,–биз эюрцрцк ки, барбарлыьын йцксяк пилляси истещсалын инкишафында ня гядяр чох наилиййятя чатмышдыр.

Бяшяриййятин вящшилик вя барбарлыг пилляляриндян кечяряк сивилизасийанын башланьыъына доьру инкишафынын Моргана ясасян мяним бурада тясвир етдийим мянзяряси йени яламятлярля артыг кифайят гядяр зянэиндир, даща ящямиййятлиси ися одур ки, бу яламятлар мцбащисясиздир, чцнки бунлар билаваситя истещсалдан эютцрцлмцшдцр. бунунла беля щямин мянзяря бизим сяйащятимизин ахырларында гаршымызда ачылаъаг мянзяряйя нисбятян сольун вя мискин эюрцняр; йалныз о заман барбарлыгдан сивилизасийайа кечилмясини вя бунларын щяр икиси арасындакы кяскин якслийи тамамиля айдынлашдырмаг мцмкцн олар. Щялялик ися биз Морганын дюврляря бюлэцсцнц бу ъцр цмумиляшдиря билярик: вящшилик–башлыъа олараг тябиятин щазыр мящсулларынын мянимсянилмяси дюврцдцр; инсан тяряфиндян сцн'и сурятдя йарадылан мящсуллар беля бир мянимсямянин башлыъа олараг йардымчы алятляри хидмятини эюрцр. Барбарлыг–малдарлыьын вя якинчилийин тятбиги дюврцдцр, инсан фяалиййятинин кюмяйи иля тябият мящсуллары истещсалыны артырмаг методларына йийялянмя дюврцдцр. Сивилизасийа тябият мящсулларынын сонракы е'малына йийялянмя дюврц, сюзцн ясл мя'насында сянайе вя инъясянят дюврцдцр.

II

АИЛЯ

Юмрцнцн чох щиссясини щяля инди дя Нйу-Йорк штатында йашайан Ирокезляр арасында кечирмиш вя бу тайфалардан бириндя (сенека тайфасында) оьуллуьа эютцрцлмцш Морган ашкар етмишдир ки, онларда юз щягиги аиля мцнасибятляриня зидд олан бир гощумлуг системи мювъуд олмушдур. Онларда щяр ики тяряфин асанлыгла поза биляъяйи тякниэащлылыг щюкм сцрцрдц ки, буну да Морган «икили аиля» адландырыр. Буна эюря дя бу ъцр икили аиля ювладлары щамыйа мя'лум вя щамылыгла гябул едилмиш олурду: ата, ана, оьул, гыз, гардаш, баъы адларыны кимя аид етмяк лазым эялдийи барядя шцбщя ола билмязди. Лакин щямин ифадялярин фе'лян ишлядилмяси буна зиддир. Ирокез тякъя юз ушагларына дейил, юз гардашы ушагларына да юз оьлу вя гызы дейир, онлар да буна ата дейирляр. Юз баъысы ушагларына ися о, баъыоьлу вя йа баъыгызы дейир, онлар да буна дайы дейирляр. Ирокез гадын ися, яксиня, юз ушаглары кими, юз баъысы ушагларына да оьул вя гыз дейир, онлар да буна ана дейирляр. Юз гардашы ушагларына ися, о, гардашоьлу вя гардашгызы дейир, юзц дя онларын бибиси олур. Ейни иля дя гардаш ушаглары, щямчинин баъы ушаглары бир-бириня гардаш вя баъы дейирляр. Гадынын ушаглары иля онун гардашы ушаглары ися, яксиня, бир-бириня дайыушаьы вя бибиушаьы дейирляр. Щям дя бунлар садяъя ящямиййятсиз адлар дейил, йахынлыг вя узаглыг щаггында, ган гощумлуьунун ейни ъцр олмасы вя ейни ъцр олмамасы щаггында фе'лян мювъуд олан бахышларын ифадясидир вя бу бахышлар айрыъа бир фярдин бир нечя йцз мцхтялиф гощумлуг мцнасибятлярини ифадя едя билян тамамиля мцкяммял бир гощумлуг системинин ясасыны тяшкил едир. Бундан ялавя щямин систем няинки тякъя бцтцн Америка щиндиляри арасында тамамиля гцввядядир (индийядяк щеч бир истисна ашкар едилмямишдир), щабеля демяк олар дяйишикликсиз шякилдя Щиндистанын ян гядим сакинляри арасында, Деканын дравид тайфалары вя Щиндистан йарымадасында гаура тайфалары арасында да тятбиг олунур. Ъянуби Щиндистан тамилляри арасында вя Нйу-Йорк штатынын сенека тайфасынын ирокезляри арасында гощумлуг. адлары ики йцздян чох мцхтялиф гощумлуг мцнасибятляри цчцн щяля инди дя ейни ъцрдцр. Бцтцн Америка щиндиляри арасында олдуьу кими, бу щинд тайфалары арасында мювъуд аиля формасындан. иряли эялян гощумлуг мцнасибятляри дя гощумлуг системиня. зиддир.

Бяс буну неъя изащ етмяли? Бцтцн вящши вя барбар халгларын иътимаи гурулушунда гощумлуьун щялледиъи рол ойнадыьы бир шяраитдя, бу гядяр эениш йайылмыш олан щямин. системдян тякъя ибарялярля йаха гуртармаг олмаз. Америкада цмумян йайылмыш олан, щямчинин Асийада тамамиля башга бир иргя мянсуб халглар арасында да мювъуд олан, Африка вя Австралийанын щяр йериндя чох заман аз-чох дяйишилмиш. формаларда тясадцф едилян бир систем,–беля бир систем тарихян изащ олунмасыны тяляб едир; бундан мясялян, Мак-Леннанын етмяк истядийи кими, тякъя ибарялярля йаха гуртармаг олмаз. Ата, ушаг, гардаш, баъы кими адлары йалныз бир нюв шяряфли адлар дейилдир, бунлар тамамилямцяййян вя чох ъидди гаршылыглы вязифяляр доьурур, бу вязифялярин дя мяъмусу щямин халгларын иътимаи гурулушунунг мцщцм щиссясини тяшкил едир. Изащат да тапылды. Сандвич (Щавай) адаларында щяля бу ясрин биринъи йарысында еля» аиля формасы вар иди ки, бурада ейни иля Америка вя гядим Щиндистан гощумлуг системляринин тяляб етдийи аталар ва аналар, гардашлар вя баъылар, оьуллар вя гызлар, ями-дайылар вя хала-бибиляр, гардаш вя баъы ушаглары вар иди. Лакин тяяъъцблцдцр! Щавай адаларында гцввядя олан гощумлуг системи орада фе'лян мювъуд олан аиля формасына йеня дя уйьун эялмирди. Йя'ни орада истиснасыз олараг бцтцнгардаш вя баъыларын ушаглары бир-биринин гардаш вя баъылары щесаб олунурлар вя тякъя юз анасынын вя онун баъыларынын, йахуд юз атасынын вя онун гардашларынын дейил, щабеля фяргсиз олараг юз валидейнляринин бцтцн гардаш вя баъыларынын цмуми ушаглары щесаб олунурлар. Демяли, яэяр Америка гощумлуг системи артыг Америкада мювъуд олмайан вя щавай адаларында щягигятян щяля тясадцф етдийимиз даща примитив аиля формасы олдуьуну эюстярирся, диэяр тяряфдян, щавай гощумлуг системи даща еркян бир аиля формасы олдуьуну эюстярир, доьрудур, бу форманын мювъуд олдуьуну щазырда биз артыг щеч бир йердя тапа билмирик, лакин бу форма мювъуд олмалы иди, чцнки бунсуз мцвафиг гощумлуг системи мейдана эяля билмязди.

Морган дейир: «Аиля фяал ясасдыр; о щеч вахт дяйишилмяз галмыр, ъямиййят ашаьы пиллядян йцксяк пилляйя доьру инкишаф етдикъя, о да ашаьы формадан йцксяк формайа кечир. Гощумлуг системляри ися, яксиня, пассивдир; аилядя баш верян тярягги йалныз узун мцддят кечдикдян сонра бунларда якс олунур вя йалныз аиля кюклц сурятдя дяйишилдикдя, бунларда кюклц сурятдя дяйишилир».

Маркс буна ялавя едиб дейир: «Цмумиййятля сийаси, щцгуги, дини, фялсяфи системляр дя ейни иля белядир» (Бах: «Маркс вя Енэелсин архиви», IX ъилд, сящ. 21. Ред.). Аиля юз инкишафыны давам етдирдийи щалда, гощумлуг системи донуб галыр вя гощумлуг системи адят эцъцня йашамагда давам етдийи мцддятдя аиля онун чярчивясини ашыб ютцр. Парис йахынлыьында кисяли щейван скелети сцмцйцня ясасян Кцвйе бу скелетин кисяли щейван скелети олдуьуну вя бир заманлар орада юлцб эетмиш кисяли щейванлар йашадыьыны мцяййян етдийи кими,–биз дя тарихян бизя эялиб чатмыш олан гощумлуг системиня ясасян ейни дяряъдя йягинликля бу нятиъяйя эяля билярик ки, она мцвафиг олан вя юлцб эетмиш аиля формасы да мювъуд олмушдур.

Йухарыда эюстярилян гощумлуг системляринин вя аиля формаларынын инди щюкм сцрянлярдян фярги бундадыр ки, щяр ушаьын бир нечя атасы вя анасы вар иди. Щавай аилясинин уйьун эялдийи Америка гощумлуг системиня эюря, гардаш вя баъы ейни бир ушаьын ата вя анасы ола билмяз; щавай гощумлуг системи ися, яксиня, еля бир аиляни тяляб едир ки, орада бу щал бир гайда олмушдур. Бурада бизим гаршымызда дуран бир сыра аиля формалары индийядяк адятян йеэаня мювъуд олмуш сайылан аиля формаларына ачыгъа зиддир. Ян'яняви тясяввцр, йалныз тякниэащлылыьы, бунунла йанашы бир кишинин чохарвадлылыьыны вя ялавя олараг, бялкя дя, бир гадынын чохярлилийин таныйыр, щям дя юйцд дярси верян филистеря лайиг олдуьу кими, сусуб бунун цстцндян кечирди ки, практика рясми ъямиййятин гойдуьу щядляри эизлиъя, лакин щеч бир шейля щесаблашмадан ашыр. Ибтидаи тарихин юйрянилмяси, яксиня, бизя еля бир щал олдуьуну эюстярир ки, кишиляр чохарвадлылыг шяраитиндя, онларын арвадлары ися ейни заманда чохярлилик шяраитиндя йашайырлар, буна эюря дя щям онларын, щям дя бунларын ушаглары щамысынын цмуми ушаглары щесаб олунур; бу щал юз нювбясиндя гяти олараг тякниэащлылыьа кечиляня гядяр там бир сыра дяйишикликляря уьрайыр. Щямин дяйишикликляр елядир ки, цмуми ниэащ ялагяляринин ящатя етдийи, яввялляр чох эениш олан даиря эетдикъя даща чох даралыр вя нящайят, анъаг айрыъа икили аиля галыр ки, бу да инди цстцн йер тутур.

Бу йолла аилянин тарихини якс гайдада бярпа едян Морган юз щямкарларынын чоху иля щямря'й олараг беля бир нятиъяйя эялир: еля бир ибтидаи щал мювъуд олмушдур ки, бу заман тайфа дахилиндя гейри-мящдуд ъинси ялагяляр щюкм сцрмцшдцр, беля ки, щяр бир гадын щяр бир кишийя вя ейни иля щяр бир киши щяр бир гадына мянсуб олмушдур. Бу ъцр ибтидаи щал барясиндя щяля кечян ясрдян башламыш данышырдылар, лакин цмуми ибарялярля кифайятлянирдиляр; йалныз Бахофен,–бу да онун ян бюйцк хидмятляриндян биридир,–бу мясяляйя ъидди йанашмыш вя щямин щалын излярини тарихи вя дини рявайятлярдя ахтармаьа башламышдыр. Инди биз билирик ки, онун тапдыьы бу изляр бизи щеч дя низамсыз ъинси ялагяляр кими бир иътимаи пилляйя дейил, хейли сонракы формайа, груп ниэащына апарыб чыхарыр. Эюстярилян примитив иътимаи пилля,–яэяр щягигятян мювъуд олмушса,–о гядяр узаг дювря аиддир ки, сосиал газынтылар арасында, юз инкишафында эери галмыш вящшилярдя онун кечмишдя мювъуд олдуьуна даир билаваситя сцбутлар чятин тапыла биляр. Бахофенин хидмяти мящз бундадыр ки, щямин мясялянин тядгигини илк сырайа кечирмишдир (Бахофен бу ибтидаи щалы щетеризм адландырмагла эюстярмишдир ки, мящз ня кяшф етдийини вя йа, даща доьрусу, няйи сюздийини неъя аз баша дцшмцшдцр. Йунанлар щетеризм сюзцнц ишлятмяйя башладыгда, бу сюзля субай вя йа тякниэащлылыгда йашайан кишилярин ярсиз гадынларла ялагялярини эюстярирдиляр; бу щямишя эюстярир ки, мцяййян ниэащ формасы вардыр вя щямин ъинси ялагяляр бу ниэащдан кянарда баш верир, бу, щабсля, фащишялийин дя щяр щалда мцмкцн олдуьуну эюстярир. Бу сюз щеч вахт башга мя'нада ишлядилмямишдир, мян дя Морганла бирликдя ону бу мя'нада ишлядирям. Бахофенин сон дяряъя мцщцм олан кяшфляри щяр йердя онун беля бир фантастик тясяввцрц иля мисилсиз дяряъядя мистикляшдирилмишдир ки, эуйа киши иля гадын арасында тарихян мейдана эялян мцнасибятлярин мянбяйи онларын эерчяк щяйат шяраити дейил, щямишя инсанларын мцвафиг дини тясяввцрляри олмушдур.).

Инсанын (Бу абзасын вя «Ган гощумлуьу олан аиля» бюлмясиня гядяр сонракы абзасларын мятни Енэелс тяряфиндян 1891-ъи ил няшриндя ялавя едилмишдир. Ред.) ъинси щяйатынын бу башланьыъ пиллясини инкар етаяк йахын замандан бяри бир дяб олмушдур. Бяшяриййяти бу «рцсвайчылыгдаи» хилас етмяк истяйирляр. Щям дя бурада няинки щеч бир билаваситя сцбут олмадыьына истинад едирляр, щабеля хцсусян башга щейванат алямини мисал эятирирляр; щейванат алями щаггында Летурно («Ниэащын вя аилянин тякамцлц», 1888) чохлу факт топланмышдыр вя бу фактлар эюстярир ки, бурада да ашаьы инкишаф пиллясиндя там низамсыз ъинси ялагяляр вардыр. Бцтцн бу фактлардан ися мян й.алныз о нятиъяни чыхара билярям ки, бунлар инсан вя онун ибтидаи щяйат шяраити щаггында ясла щеч бир шейи сцбут етмир. Щейванларын узун мцддят икили ъцтляшмяси физиоложи сябяблярля кифайят гядяр изащ олунур: мясялян, гушларда бунунла изащ олунур ки, диши гушун бала чыхардыьы дювр' дя кюмяйя ещтийаъы вардыр; гушларда тясадцф едилян ъидди моногамийа мисаллары инсанлар барясиндя щеч бир шейи сцбут етмир, чцнки ахы инсанлар гушлардан ямяля эялмямишляр, яэяр ъидди моногамийа щяр ъцр абыр-исмятин зирвясидирся, онда биринъи йери щаглы олараг баьырсаг гурду тутур, ахы онун юз 50–200 буьумундан вя йа бядян цзвцндян щяр бириндя там диши вя еркяк ъинси апарат вардыр вя о бцтцн юмрцнц бунунла кечирир ки, щямин цзвлярин щяр бириндя юз-юзц иля ъинси ялагяйя эирир. Йох яэяр биз мямяли щейванларла кифайятлянсяк, бурада ъинси щяйатын бцтцн формаларыны–низамсыз ялагяляр, груп ниэащына бянзяр щал, чохарвадлылыг, тякниэащлылыг олдуьуну эюрярик; анъаг чохярлилик чатышмыр ки, буна да йалныз инсанлар эялиб чата билмишляр. Щятта бизим ян йахын гощумларымыз олан дюрдяллилярдя дя еркяк вя диши груплашмаларынын мцмкцн олан бцтцн нювляри вардыр; даща мящдуд даиря эютцрцлся вя инсанабянзяр меймунларын йалныз дюрд нювц нязярдян кечирился, бурада Летурно йалныз буну дейя биляр ки, онларда эащ моногамийайа, эащ да полигамийайа тясадцф олунур, щалбуки Жиро-Тюлонун дедийиня эюря, Соссцр иддиа едир ки, бунлар моногамдырлар. Инсанабянзяр меймунларын моногамийасы щаггында Вестермаркын ян йени иддиалары да («Инсан ниэащынын тарихи», Лондон, 1891) Щяля щеч дя сцбут щесаб едиля билмяз. Бир сюзля, ялдя олан мя'лумат белядир ки, виъданлы Летурно е'тираф едиб дейир:

«Лакин мямяли щейванларда ягли инкишаф дяряъяси иля ъинси ялагя формасы арасында гятиййян ъидди бир уйьунлуг йохдур».

Еспинас ися («Щейван ъямиййятляри щаггында», 1877) ачыгъа дейир:

«Сцрц–щейванларда мцшащидя едя билдийимиз ян йцксяк сосиал групдур. Бу груп, эюрцнцр, аилялярдян ибарятдир; лакин артыг лап яввялдян аиля иля сцрц арасында антагонизм вардыр, бунларын инкишафы арасында тярс асылылыг вардыр».

Артыг йухарыда дейилянлярдян эюрцндцйц кими, инсана бянзяр меймунларын бирликдя йашайан аиля вя башга груплары щаггында биз демяк олар мцяййян щеч бир шей билмирик; ялдя олан мя'луматлар бир-бириня ачыгъа зиддир. Бу ися тяяъъцблц дейилдир. Щятта вящши инсан тайфалары щаггында ялимиздя олан мя'лумат да ня гядяр зиддиййятлидир вя тянгиди сурятдя йохланыб тясщищ олунмаьа ня гядяр ещтийаъы вардыр! Меймун бирликлярини мцшащидя етмяк ися, инсан бирликлярини мцшащидя етмякдян даща чох чятиндир. Демяли, гятиййян ме'тябяр олмайан бу ъцр мя'лумат ясасында чыхарылмыш щяр ъцр нятиъяляри биз щялялик рядд етмялийик.

Еспинасын йухарыда гейд едилян мцддяасы ися, яксиня, бизя даща мющкям бир дайаг нюгтяси верир. Али щейванларда сцрц иля аиля бир-бирини тамамламаг дейил, бир-бириня яксдир. Еспинас чох йахшы эюстярир ки, чяря ахытма дюврцндя еркяклярин гысганълыьы сцрцнцн бирлийини зяифлядир вя йа ону мцвяггяти олараг позур.

«Аилянин сых бирляшдийи йердя сцру йалныз надир бир истисна кими йараныр. Азад ъинси ялагялярин вя йа полигамийанын щюкм сцрдцйу йерлярдя ися, яксиня, сцрц демяк олар юз-юзцня ямяля эялир... Сцрцнцн ямяля эялмяси цчцн аиля ялагяляри зяифлямяли вя фярд йенидян азад олмалыдыр. Буна эюря дя биз гушларда мцтяшяккил дястяляря бу гядяр аз раст эялирик... Мямялилярдя ися, яксиня, мящз фярд аиля ичярисиндя итиб эетмядийиня эюря, биз бурада мцяййян дяряъяйя гядяр мцтяшяккил бирлик эюрцрцк... Буна эюря дя сцрц бирлийи дуйьусу мейдана эялдийи заман онун аиля бирлийи дуйьусундан даща бюйцк бир дцшмяни ола билмяз. Ачыг дейяк: яэяр аилядян даща йцксяк бир иътимаи форма инкишаф етмишся, бу анъаг онун сайясиндя баш веря билмишдир ки, щямин форма ясаслы дяйишикликляря уьрамыш олан аиляляри юз ичярисиндя яритмишдир, щям дя мцстясна щал дейилдир ки, мящз бунун сайясиндя щямин аиляляр сонра щядсиз дяряъя даща ялверишли шяраитдя йенидян тяшкил олунмаьа имкан тапырды» (Еспинас, ситат эятирилян ясяр; ситат Жиро-Тюлонун «Ниэащын вя аилянин мяншяйи» ясяриндя эятирилмишдир, 1884, со!1. 518–520).



Бурадан эюрцнцр ки, инсан бирликляри щаггында ретроспектив ягли нятиъяляря эялмяк цчцн Щейван бирликляринин муяййян бир ящямиййяти варса да, бу ящямиййят йалныз мянфидир. Бизим билдийимизя эюря, али фягяряли щейванларда йалныз ики аиля формасы мя'лумдур: чохарвадлылыг вя айры-айры ъцтляр щалында бирэя йашамаг; щяр ики щалда йалныз бир дяня йашлы еркяк, йалныз бир яр ола биляр. Еркяйин ейни заманда щейван аилясини бирляшдирян вя мящдуд едян гысганълыьы бу аиляни сцрц иля зидд вязиййятя эятирир; бу гысганчлыг цзцндян даща йцксяк цнсиййят формасы олан сцрц бя'зи щалларда даьылыр, башга щалларда чяря ахытма мцддятиндя юз бирлийини итирир вя йа парчаланыр, ян йахшы щалда ися онун сонракы инкишафы лянэийир. Тякъя бунунла сцбут етмяк олар ки, щейван аиляси вя ибтидаи инсан ъямиййяти бир арайа сыьмайан шейлярдир, щейван щалындан чыхмагда олан ибтидаи инсанларда да йа гятиййян аиля олмамышдыр, йа да онларда, ян чоху, щейванларда тясадцф едилмяйян бир аиля олмушдур. Гярарлашма просесиндя олан инсан кими силащсыз бир щейван щятта тяърид олунмуш щяйат шяраитиндя дя щяля аз мигдарда давам эятириб гала билярди, бу заман ися ян йцксяк цнсиййят формасы айры-айры ъцтляр щалында йашамагдан ибарятдир, овчуларын сюйлядикляриня ясасланан Вестермаркын иддиа етдийиня эюря, гориллалар вя шимпанзеляр бу ъцр йашайырлар. Лакин инкишаф просесиндя щейван щалындан чыхыб тябиятдя мя'лум олан ян бюйцк бир тяряггийя чатмаг цчцн даща бир цнсцр лазым иди; айрыъа бир фярдин юзцнц мцдафия цчцн баъарыг чатыишазлыьыны сцрцнцн бирляшмиш гцввяси вя коллектив щярякятляри иля ясязлямяк лазым эялирди. Инсан щалына кечилмясини щазырда инсанабянзяр меймунларын йашадыьы шяраитя ясасян изащ етмяк гятиййян мцмкцн олмазды; бу меймунлар даща чох, айры дцшмцш вя тядриъля юлцб эетмяйя мящкум олан, щяр щалда тяняззцля цз гоймуш йан хятляртя'сири баьышлайыр. Тякъя бу кифайятдир ки, онларла ибтидаи инсан арасында аиля формаларыны щяр щансы шякилдя мцгайисядян имтина едясян. Ахы йашлы еркяклярин бир. бириня дюзмяси, гысганълыг олмамасы еля бюйцк вя чох йашайан групларын йаранмасы цчцн биринъи шярт олмушдур' ки, анъаг щямин груплар дахилиндя щейван инсана чевриля билярди. Доьрудан да, тарихдя мювъуд олдуьуну гяти сцбут едя биляъяйимиз вя щяля инди дя бя'зи йерлярдя юйряниля билян ян гядим, ян ибтидаи аиля формасы олараг биз няйя тясадцф едирик? Груп ниэащына, еля бир ниэащ формасына тясадцф едирик ки, бу.заман бцтюв киши груплары иля бцтюв гадын груплары гаршылыглы олараг бир-бириня мянсуб олур вя гысганълыг цчцн аз йер галыр. Сонра, инкишафын даща сонракы пиллясиндя чохярлиляк кими мцстясна бир формайа тясадцф едирик, бу ися щяр щансы гысганълыг дуйьусуна даща( гртыг дяряъядя биабырчы шякилдя зиддир вя буна эюря дя щейванлар арасында мя'лум дейилдир. Лакин бизя мя'лум олан груп ниэащы формалары о гядяр спесифик шякилдя долашмыш шяраит иля говушмуш олур ки, бунлар ъинси ялагянин даща еркян, даща бясит формаларынын, бунунла да бярабяр, нятиъя е'тибары иля, щейван щалындан инсан щалына кечид дюврцня мцвафиг олан низамсыз ъинси ялагяляр дюврцнцн олдуьуну зярури сурятдя эюстярир; буна эюря дя щейванлар арасында ниэаща истинад едилмяси бизи мящз еля бир нюгтяйя апарыб чыхарыр ки, беля бир истинад бизи щямишялик олараг бу нюгтядян узаглашдырмалы иди.

Зира бу ня демякдир: низамсыз ъинси ялагяляр? О демякдир ки, бизим заманымызда вя йа даща яввялки бир заманда олан гадаьанедиъи мящдудиййятляр онда гцввядя дейилди. Биз гысганълыгла шяртлянян мящдудиййятин неъя арадан галхдыьыны артыг эюрдцк. Гысганълыьын нисбятян сонралар инкишаф етмиш бир дуйьу олдуьуну ися гяти мцяййяк едилмиш щесаб етмяк олар. Гангарышыглыьы щаггындакы тясяввцр барясиндя дя ейни сюзляри демяк олар. Яввялляр няинки гардаш вя баъы яр-арвад олурду, инди щятта бир чох халгларда валидейнлярля ушаглар арасында да ъинси ялагяйя йол верилир. Банкрофт («Шимали Американын Сакит океан штатларынын йерли тайфалары», 1875, I ъилд) Беринг боьазы сащилиндяки кавиаклар вя Алйаска йахынлыьындакы Кадйак адасынын сакинляри, Британийа Шимали Америкасынын дахит ли щиссясиндяки тиннеляр арасында бу ъцр мцнасибятляр олдуьуну эюстярир; Летурно щиндичиппевейляр арасында, Чилидяки кукуслар арасында, караибляр, Щинд-Чин йарымадасындакы каренляр арасында да бу ъцр фактлар олдуьуну эюстярир; парфйанлар, фарслар, скифляр, щуннлар вя башгалары щаггында гядим йунанларын вя ромалыларын сюйлядик, лярини щяля демирик. Ня гядяр ки, йахын гощумлар арасында ъинси ялагянин ня демяк олдуьу кяшф едилмямишди (бу ися бир кяшфдир; щям дя сон дяряъя гиймятли бир кяшфдир), валидейнлярля ушаглар арасында ъинси ялагяляр мцхтялиф нясилляря мянсуб башга шяхсляр арасындакы ъинси ялагядян артыг бир нифрят ойада билмязди, бу ися инди дя ян филистер юлкялярдя баш верир вя бюйцк бир.дящшят доьурмур; щятта алтмыш йашындакы гарымыш «гызлар» да кифайят гядяр варлы олдугда, бя'зян отуз йашлы ъаван кишиляря яря эедирляр. Яэяр бизо мя'лум олан ян еркян аиля формаларындан, йахын гощумлар арасында ъинси ялагянин ня демяк олмасы щаггында, бу формаларла ялагядар олан тосяввцрляр–бизим тясяввцрляримиздян тамамиля 'фяргли вя чох вахт бунлара ачыгъа зидд тясяввцрляр–бир кянара атылса, йалныз низамсыз ъинси ялагя формасы адландырыла биляъяк бир форма аларыг. Бу она эюря низамсыз ъинси ялагя формасыдыр ки, сонралар адят эцъцня гойулан мящдудлуг щяля йох иди. Лакин бурадан щяля щеч дя эцндялик щяйатда бу ялагялярин там низамсызлыьынын лабцдлцйц нятиъяси чыхмыр. Инди щятта груп ниэащында да чох тясадцф едилдийи кими айры-айры ъцтлярин мцвяггяти олараг бирляшмяси щеч дя имкан хариъиндя дейилдир. Щям дя беля бир ибтидаи щалы инкар едян тядгигатчыларын ян йениси Вестермарк ушаг доьулана гядяр щяр ики ъинсин ъцт йашадыьы щяр бир щалыниэащ адландырырса, онда демяк лазымдыр ки, низамсыз ъинси ялагяляр заманы да бу ъцр ниэащ тамамиля ола билярди вя бу, низамсызлыьа, йя'ни ъинси ялагя цчцн адят эцъцня гойулан мящдудлуьуп олмамасына гятиййян зидд дейилдир. Доьрудур, Вестермарк беля бир бахыша ясасланыр ки,

«Низамсызлыг фярди мейлляри язмяйи дя ещтива едир», беля ки, «онун ян щягиги формасы фащишяликдир».

Мяня ися; яксиня, беля эялир ки, ибтидаи шяраитя фащишяхана чешмяйиндян бахылдыгъа, бу шяраит ясла баша дцшцля билмяз. Груп ниэащы арашдырыларкян биз бу мясяляйя гайыдаъаьыг.



Морганын дедийиня эюря, бу ибтидаи низамсыз ъинси ялагяляр щалындан, эюрцнцр, чох еркян ашаьыдакылар инкишаф етмишдир:

1. Ган гощумлуьу олан аиля–аилянин биринъи пилляси. Бурада ниэащлы груплар нясилляр цзря бюлцнмцшдцр: бцтцн бабалар вя няняляр, щямчинин, онларын ушаглары, йя'ни ата вя аналар да аиля дахилиндя бир-бири цчцн яр-арваддыр; ата вя аналарын ушаглары да цмуми яр-арвадларын цчцнъу даирясини тяшкил едир, бунларын ушаглары, йя'ни яввялкилярин нятиъяляри ися дюрдцнъц даиря тяшкил едирляр. Беляликля, бу аиля формасында йалныз бабаларла ювладлар арасында, валидейнлярля ушаглар арасында гаршылыглы яр-арвад (мцасир дилля десяк) щцгугларына вя вязифяляриня йол верилмир. Баъылар вя гардашлар–доьма, икинчи, цчцнъц пилляли вя гощумлуг дяряъяси даща узаг олан баъыларын вя гардашларын щамысы бир-биринин баъы вя гардашы щесаб олунур вя артыг буна эюря бир-биринин яр вя арвады щесаб олунур. Аилянин бу пиллясиндя гардашла баъынын гощумлуг мцнасибяти юзлцйцндя тябии щесаб олунан ъинси ялагяни дя ещтива едир (Маркс 1882-ъи илин йазында бир мяктубунда142 Вагнерин «Нибелунглар»ынын мятниндя ибтидаи дюврцн тамамиля тящриф олувмасындан ян кяскин ифадялярдя бящс едир: «Щеч ешидилмишдирми ки, гардаш юз баъысыны арвады кими гуъагласын?»143 Вагнерин юз мящяббят маъяраларына бир гядяр йахын гощумлар арасында ъинси ялагяляр гатмагла там мцасир гайдада даща чох ъазибядарлыг верян «шящвят аллащлары» барясиндя Маркс дейир: «Ибтидаи дюврдя баъы арвад олмушдур вя яхлаг буна йол верирди (1884-ъц ил няшриня Енэелсин. гейди). Вагнерин бир няфяр франсыз досту [Бонйе] вя пярястишкары бу гейдля разы олмайыб дейир ки, артыг Вагнерин ясасландыьы «Бюйцк Едда» ясяриндя, «Егисдрекка»да144, Локи Фрейаны беля мязяммят едир: «Сян аллащлар гаршысында юз гардашыны гуъагладын». Бурадан эуйа беля бир нятиъя чыхыр ки, артыг о заман гардашла баъы арасында ниэащ гадаьан имиш. Лакин «Егисдрекка» кющня ясатирляря инамын тамамиля арадан галхдыьы дюврц якс етдирир; бу аллащлар щаггында тамамиля Лукиан рущунда бир сатирадыр. Яэяр Мефистофел кими Локи бурада Фрейаны беля мязяммят едирся, онда бу даща чох Вагнерин ялейщинядир. Щям дя бир нечя мисрадан сонра Ложи Нйордра дейир: «Сян юз баъынла (беля бир) оьул бир тюрятмисян» (видщ сйстур тщинни эазту сликан мюэ). Доьрудур, Нйордр ас дейил, вандыр вя «Инглингляр щаггында сага»да о дейир ки, гардашларла баъылар арасында ниэащлар ванлар юлкясиндя ади бир щалдыр, асларда ися беля бир шей йохдур145. Бу да ону эюстяря билярди ки, ванлар аслардан даща гядим аллащлардыр. Щяр щалда Нйордр юзцня бярабяр олан аслар арасында йашайыр вя буна эюря дя «Егисдрекка» даща чох буну сцбут едир ки, аллащлар щаггында Норвеч сагалары мейдана эялдийи дюврдя гардашларла баъылар арасында, щяр щалда аллащлар ичярисиндя, ниэащ щяля ясла нифрят доьурмурду. Вагнеря щагг газандырмаг истядикдя, бялкя дя «Едда» явязиня Эютейя истинад етмак даща йахшыдыр, чцнки о, аллащ вя ряггася щаггындакы балладада гадынларын мя'бядлярдя юзлярини кишилярин ихтийарына вермяли олмасы кими дини вязифяси барясиндя йеня ейни сящви едяряк бу адяти мцасир фащишяликля щяддиндян чох йахынлашдырыр (1891-ъи ил няшриня Енэелсин ялавяси).). Беля бир аилянин типик нцмуняси еля бир ъцтцн ювладларындан ибарят оларды ки, онларын щеч бир сонракы няслиндя щамы бир-бири иля гардаш вя баъы олур вя мящз буна эюря дя бир биринин яр вя арвады олур.

Ган гощумлуьу олан аиля юлцб эетмишдир. Тарихин бящс етдийи щятта ян вящши халглар арасында да бунун щеч бир шяксиз" нцмунясини тапмаг олмаз. Лакин бцтцн Полинезийада щяля инди дя гцввядя галан вя йалныз щямин аиля формасында мейдана эяля биляъяк ган гощумлуьу дяряъялярини ифадя едян щавай гощумлуг системи бизи разылашмаьа мяъбур едир ки, беля бир аиля мювъуд олмалы иди; аилянин бцтцн сонракы инкишафы, илкин зярури пилля олараг щямин форманын мювъуд олдуьуну нязярдя тутан инкишафы бизи бунунла разылашмаьа мяъбур едир.

2. Пуналуа аиляси. Яэяр аилянин тяшкилиндя ирялийя доьру илк аддым валидейнлярля ушаглар арасында ъинси ялагяни кянар етмяк идися, икинъи аддым баъыларла гардашлар арасында щямин ялагяни кянар етмяк олмушдур. Иштиракчыларын йаш ъящятдян даща чох бярабяр олмасы цзцндян бу аддым биринъисиндян сонсуз дяряъядя мцщцм, лакин щямчинин чятин иди. Бу аддым бирдян-биря атылмамыш, эюрцнцр («Эюрцнцр» сюзц Енэелс тяряфиндян 1891-ъи ил няшриндя ялавя едилмишдир. Ред.), анабир (йя'ни ана тяряфдян олан) гардашларла баъылар арасында, яввялъя айры-айры щалларда ъинси ялагяни кянар етмякдян башланыб, сонра тядриъля бир гайда олмуш (Щавай адаларында щяля бу ясрдя дя истисналар вар иди) вя щятта йан хятлярдя дя, йя'ни бизим дилдя десяк, доьма гардаш вя баъыларын ушаглары, нявяляри вя нятиъяляри цчцн дя ниэащын гадаьан едилмяси иля нятиъялянмишдир. Бу, Морганынфикринъя,

«тябии сечмя принсипинин неъя фяалиййят эюстярдийини чох эюзял нумайиш етдирир».

Шцбщя йохдур ки, йахын гощумлар арасында ъинси ялагянин бу аддым сайясиндя мящдулашдырылдыьы тайфалар гардашларла баъылар арасында ниэащын бир гайда вя вязифя олараг галдыьы тайфалардан даща сцр'ятля вя даща мцкяммял инкишаф етмяли иди. Бу аддымын ня гядяр гцввятли тя'сир эюстярдийини ися, онун билаваситя доьурдуьу вя яввялъя эцдцлян мягсяддян хейли кянара чыхан гябиля тя'сиси сцбут едир, гябилз ися йер цзцндяки барбар халгларын чохунда, бялкя дя щамысында иътимаи гайданын ясасыны тяшкил едир вя биз Йунаныстан вя Ромада бундан билаваситя сивилизасийа дюврцня кечирик.

Щяр бир илкин аиля ян эеъи бир нечя нясилдян сонра парчаланмалы иди. Барбарлыьын орта пиллясинин лап тяряггисиня гядяр щеч бир истисна олмадан щюкм сцрян ибтидаи коммунист цмуми ев тясяррцфаты аиля иъмасынын максимум юлчцсцнц мцяййян едирди вя бу юлчц шяраитдян асылы олараг дяйишилирди, анъаг щяр бир айрыъа йер цчцн чох вя йа аз дяряъядя мцяййян иди. Лакин бир анадан олмуш ушаглар арасында ъинси ялагянин йолверилмязлийи тясяввурц мейдана эялян кими, бу, кющня ев иъмаларынын парчаланмасында вя йениляринин тя'сисиндя юзцнц эюстярмяли иди (щям дя мяъбури дейилди ки, бу иъмалар аилягрупуна уйьун эялсин). Бир сыра вя йа бир нечя сыра баъы бир иъманын юзяйи олурду. Ган гощумлуьуна ясасланан аилядян бу вя йа буна бянзяр бир йолла, Морган тяряфиндян пуналуа аиляси адландырылан аиля формасы ямяля эялмишдир. Щавай адятиня эюря, анабир вя йа даща узаг пилляли (икинъи, цчцнъц вя и.а. пилляли) гощум олан мцяййянгядяр баъы юз ярляринин цмуми арвадлары иди, лакин щямин ярляр ичярисиндян онларын гардашлары кянар едилирди; бу ярляр бир-бирини даща гардаш адландырмырдылар, онлар даща гардаш олмамалы идиляр, онлар «пуналуа», йя'ни йахын йолдаш, неъя дейярляр, «ассоие» (шярик. Ред.) олурдулар, Ейни иля анабир вя йа даща узаг пилляли гощум олан бир сыра гардашлар мцяййян гядяр гадынла цмуми ниэащда олурдулар, лакин щямин гадынлар онларын юз баъылары олмур вя бир-бирини пуналуа адландырырдылар. Аиля гурулушунун классик формасы белядир вя бу форма сонралар бир сыра дяйишикликляря уьрамыш, онун башлыъа фяргляндириъи ъящяти мцяййян аиля даиряси дахилиндя ярлярин вя арвадларын гаршылыглы цмумилийиндян ибарят олмушдур, лакин щямин даиря ичярисиндя арвадларын яввялъя анабир гардашлары, сонралар ися даща узаг пилляли гощум олан гардашлары, диэяр тяряфдян дя щямчинин ярлярин баъылары кянар едилмишдир.

Мящз бу аиля формасы Америка системиндя юз ифадясини тапан гощумлуг дяряъялярини бизим гаршымызда там дягиглийи иля ъанландырыр. Мяним халаларымын ушаглары щяля йеня анамын да ушаглары щесаб олунур, щямчинин мяним ямиляримин ушаглары атамын да ушаглары щесаб олунур вя бунларын щамысы мяним гардашларым вя баъыларымдыр; лакин мяним дайыларымын ушаглары инди анамын гардашыоьуллары вя гардашгызларыдыр, мяним бибиляримин ушаглары атамын баъыоьуллары вя баъыгызларыдыр вя онлар щамысы мяним икинъи пилляли гардашларым вя икинъи пилляли баъыларымдыр. Доьрудан да, мяним халаларымын ярляри щяля анамын да ярляри олараг галдыглары щалда, щямчинин мяним ямиляримин арвадлары атамын да арвадлары олараг галдыглары щалда–щямишя фе'лян олмаса да, йуридик ъящятдян беля иди,–доьма гардашларла баъылар арасында ъинси ялагялярин ъямиййят тяряфиндян пислянмяси гардашларла баъыларын индийядяк фярг гойулмадан гардаш вя баъы щесаб олунан ушагларынын ики зцмряйя бюлцнмясиня сябяб олду: бир гисми йеня яввялки кими гардаш вя баъы олараг галыр (узаг гощумлуг пилляриндя оланлар да), диэяр гисми–бир щалда гардаш ушаглары, диэяр щалда баъы ушаглары–даща гардаш вя баъы ола билмирляр, онларын даща цмуми валидейнляри–ня цмуми атасы, ня цмуми анасы, ня дя бирликдя цмуми ата-анасы олмур; буна эюря дя бурада илк дяфя олараг гардашбаъы оьуллары вя гызлары, икинъи пилляли гардашлар вя баъылар зцмрясиня ещтийат йараныр, яввялки аиля гурулушунда ися бу, тамамиля мя'насыз оларды. Тякниэащлылыьын бу вя йа башга бир нювц ясасында гурулмуш щяр щансы аиля формасы шяраитиндя халис мя'насызлыг кими эюрцнян Америка гощумлуг системи пуналуа аилясиндя юзцнцн ян хырда тяфяррцатына гядяр мянтиги сурятдя изащыны тапыр вя тябии шякилдя ясасландырылыр. Щяр щалда бу гощумлуг системинин йайылдыьы дяряъядя щямчинин пуналуа аиляси вя йа буна бянзяр щяр щансы бир форма («вя йа буна бянзяр щяр щансы бир форма» сюзляри Енэелс тяряфнидон 1891-ъи ил няшриндя ялавя едилмишдир.–Ред.) мювъуд олмалы иди.

Щавай адаларында щягигятян мювъуд олдуьу сцбут едилмиш олан бу аиля формасы щаггында биз йягин ки, бцтцн Полинезийадан мя'лумат ала билярдик, анъаг бу шяртля ки, Америкадакы рящмятлик Испанийа ращибляри кими, мю'мин миссионерляр дя христианлыьа зидд олан бу ъцр мцнасибятлярдя садяъя «рязалятдян» артыг бир шей эюря биляйдиляр (Бахофенин юз фикринъя онун кяшф етдийи низамсыз ъинси ялагя изляри, «эцнащлы щамилялик» [«Сумпфзеуэунэ»] адландырылан шей груп ниэащына эятириб чыхарыр вя буна инди даща шубщя етмяк олмаз. «Яэяр Бахофен бу «пуналуа» ниэащларыны «ганунсуз» щесаб едирся, онда о дюврцн адамы ата вя йа ана тяряфдян икинъи пилляли вя даща узаг гардашлар вя баъылар арасында индики ниэащларын чохуну ган гардашлары вя баъылары арасында ниэащ кими ейни дяряъядя йахын гощумлар арасында ъинси ялагя щесаб едярди» (Маркс). [бах: «Маркс вя Енэелсин архиви», IX ъилд, сящ. 187].). Сезар бизя о заман барбарлыьын орта пиллясиндя дуран бриттляр щаггында сюйлядикдя ки, «бунларда щяр он вя йа он ики кишинин, щям дя чох вахт гардашларла гардашларын вя валидейнлярля ушагларын цмуми арвадлары вардыр», бу щал груп ниэащынын (1884-ъц ил няшриндя «груп ниэащынын» сюзляри явязиндя «пуналуа аилясинин» чап едилмишдир. Ред.) мювъуд олмасы иля ян йахшы изащ олунур. Барбарлыг дюврцндя аналарын он-он ики няфяр еля йашлы оьлу олмурду ки, онларын цмуми арвадлары олайды, щалбуки пуналуа аилясиня уйьун эялян Америка гощумлуг системиндя чохлу гардаш олур, чцнки щяр бир кишинин бцтцн икинъи пилляли вя даща узаг гардашлары онун юз гардашларыдыр, Сезар «валидейнлярля ушаглары» дейяркян, сящв едя билярди; доьрудур, бу систем шяраитиндя ата иля оьлун вя йа ана иля гызын ейни ниэащ групунда олмасы там имкан хариъиндя дейилдир, лакин ата иля гызын вя йа ана иля оьлун бу групда олмасына йол верилмир. Ейни иля бу вя йа буна бянзяр («вя йа буна бянзяр» сюзляри Енэелс тяряфиндян 1891-ъи ил няшриндя ялавя едилмишдир. Ред.) груп ниэащ формасына ясасландыгда, вящши вя барбар халгларда арвадларын цмумилийи щаггында щередотун вя диэяр гядим мцяллифлярин вердийи мя'луматы ян асанлыгла изащ етмяк олар. Бу дейилянляр Аудда (Гангдан шималда) йашайан тикурлар щаггында Уотсон вя Кей тяряфиндян верилян («Щиндистанын ящалиси») мя'лумата да аиддир.

«Онлар бюйцк иъмалар дахилиндя бирэя» (ъинси ялагядян бящс олунур), «демяк олар, низамсыз сурятдя йашайырлар вя икиси яр-арвад щесаб олунурса, бу ниэащ ялагяси анъаг номинал ялагядир».

Гябиля тя'сисаты, эюрцнцр, ян чох щалларда билаваситя пуналуа аилясиндян ямяля эялмишдир. Доьрудур, Австралийа ниэащ синифляри146 системи дя онун башланьыъ нюгтяси ола билярди: австралийалыларда гябиляляр вардыр, лакин онларда щяля пуналуа аиляси йохдур, груп ниэащынын даща кобуд формасы вардыр (1884-ъц ил няшриндя «груп ниэащынын даща кобуд формасы вардыр» сюзляри явязиндя чап едилмишдир: «лакин онларын тяшкили о гядяр фярди характер дашыйыр ки, буну нязяря алмаьымыза ещтийаъ галмыр». Ред.).

Груп аилясинин бцтцн формаларында ушаьын атасынын ким олдуьу мя'лум дейилдир, лакин онун анасынын ким олдуьу мя'лумдур. Яэяр ана цмуми аилянин бцтцн ушагларыны юз ушаглары адландырырса вя онлара мцнасибятдя аналыг вязифяляри дашыйырса да, щяр щалда юз доьма ушагларыны галанларындан фяргляндирир. Бурадан айдындыр ки, груп ниэащы мювъуд олдуьуна эюря, мяншя йалныз ана тяряфиндян мцяййян едиля биляр, буна эюря дя йалныз гадын хятти гябул олунур. Бцтцн вящши халгларда вя барбарлыьын ашаьы пиллясиндя дуран бцтцн халгларда щягигятян беля олур; Бахофенин икинъи бюйцк хидмяти дя бундадыр ки, буну биринъи олараг о кяшф етмишдир. Мяншянин йалныз ана хятти иля гябул олунмасыны вя заман кечдикъя бурадан инкишаф етмиш олан вярясялик мцнасибятлярини Бахофен ана щцгугу адландырыр; мян гысалыг хатириня бу ады сахлайырам; лакин бу ад намцнасибдир, чцнки ъямиййятин бу инкишаф пиллясиндя щяля йуридик мя'нада щцгугдан данышмаг олмаз.

Яэяр инди биз пуналуа аилясиндян онун щяр ики типик групунун бирини, мящз баъылар групуну–анабир баъылары вя даща узаг гощумлуг пилляляриндян олан баъылары (йя'ни биринъи, икинъи вя даща узаг нясиллярдяки анабир баъылардан ямяля эялянляри)–юз ушаглары вя гардашлары иля–анабир вя ана тяряфдян даща узаг гощумлуг пилляляриндян оланларла бирликдя эютцрсяк (бунлар, бизим шяртимизя эюря, онларын ярляри дейилдирляр), онда биз гаршымызда мящз, сонрадан илкин формада гябилянин цзвляри кими мейдана чыхан шяхсляр дястясини эюрярик. Бунларын щамысынын цмуми бир улу няняси вардыр; онлар бу улу нянядян тюрядикляриня эюря, щяр няслин бцтцн гадын ювладлары баъыдырлар. Лакин бу баъыларын ярляри даща онларын гардашлары ола билмязляр, демяли, щямин улу нянядян тюряйя билмязляр, демяли, ган гощумлуьу олан бу групун, сонракы гябилянин тяркибиня дахил дейилляр; онларын ушаглары ися щямин група мянсубдурлар, чцнки йалныз ана хятти иля олан мяншя щялледиъи рол ойнайыр, зира йалныз бу мяншя шцбщясиздир. Бцтцн гардаш вя баъылар арасында, щятта ана тяря

финдян йан хятлярдяки ян узаг гощумлар арасында ъинси ялагя гадаьан едилдикдя, щямин груп гябиляйя чеврилди, йя'ни гадын хятти иля ган гощумлуьу олан гяти мцяййян адамлар дястясиндян ибарят олду ки, бунлар да бир-бири иля ниэащ ялагясиня эиря билмязляр вя бу дястя о замандан е'тибарян башга цмуми иътимаи, щямчинин дини характерли тя'сисат сайясиндя эетдикъя даща артыг мющкямлянир вя ейни тайфанын башга гябиляляриня нисбятян эетдикъя даща чох фяргляндириъи яламят кясб едир. Бу барядя ашаьыда даща ятрафлы бящс олунаъагдыр. Лакин биз гябилянин пуналуа аилясиндян йалныз зярурят цзцндян дейил, щямчинин садяъя тябии сурятдя инкишаф етдийини эюрцрцкся, онда аз гала шцбщясиз е'тираф етмяйя ясас вардыр ки, гябиля тя'сисаты ашкар едиля билян бцтцн халгларда, йя’ни демяк олар бцтцн барбар вя мядяни халгларда кечмишдя щямин аиля формасы мювъуд олмушдур («Икили аиля» бюлмясиня гядяр сонракы мятн Енэелс тяряфиндян 1891-ъи ил няшриндя ялавя едилмишдир. Ред.).

Морган юз китабыны йаздыьы заман груп ниэащы щаггында бизим мя'луматымыз щяля чох мящдуд иди. Синифляр щалында тяшкил олунмуш австралийалыларда груп ниэащлары щаьгында бя'зи шейляр мя'лум иди вя бундан ялавя, Морган Щавай пуналуа аиляси щаггында она эялиб чатан мя'луматы артыг 1871-ъи илдя дяръ етдирмишди. Пуналуа аиляси, бир тяряфдян, Америка щиндиляри арасында щюкм сцрян вя Морганын бцтцн тядгигатында онун цчцн башланьыъ нюгтяси олан гощумлуг системинин там изащыны верирди; диэяр тяряфдян дя, бу аиля еля щазыр бир башланьыъ нюгтяси иди ки, ана щцгугуна ясасланан гябиляни бурадан чыхармаг мцмкцн иди; бу аиля, нящайят, Австралийа синифляриня нисбятян олдугъа йцксяк бир инкишаф пилляси иди. Буна эюря дя айдындыр ки, Морган буну щюкмян икили ниэащдан яввял эялян бир инкишаф пилляси щесаб едирди вя ян гядим заманларда онун щяр йердя йайылдыьына иснад верирди. О вахтдан бяри биз груп ниэащынын там бир сыра башга формалары иля таныш олмушуг вя инди билирик ки, Морган бурада чох узаьа эетмишдир. Лакин щяр щалда хошбяхтликдян о юз пуналуа аилясиндя груп ниэащынын йцксяк, классик формасына тясадцф етмишдир, мящз еля бир формайа ки, она ясасланараг даща йцксяк бир формайа кечилмясини изащ етмяк чох асан олур.

Груп ниэащы щаггындакы мя'луматымыз ян чох инэилис миссионери Ляример Файсонун сайясиндя ящямиййятли дяряъядя зянэинляшмишдир, о, аилянин щямин формасыны онун классик зямининдя–Австралийада узун илляр бойу юйрянмишдир. Ашаьы инкишаф пиллясини о, Ъянуби Австралийада Маунт-Гамбир районунда Австралийа зянъиляри арасында эюрмцшдцр. Бурада бцтцн тайфа ики бюйцк синфя,–крокилярля кумителяря бюлцнмцшдцр. Бу синифлярдян щяр бири дахилиндя ъинси ялаьяляр гяти гадаьан олунмушдур; яксиня, бир синифдян олан щяр бир киши анадан оландан о бири синифдян олан щяр бир гадынын яридир, бу гадын ися онун анаданэялмя арвадыдыр. Айры-айры фярдляр дейил, бцтюв груплар бир-бири иля, синиф синифля ниэащ ялагясиндя олур. Буну да гейд етмяк лазымдыр ки, ики екзогам синфя бюлцнмякдян доьан мящдудлугдан башга, щеч бир шей, ня йаш фярги, ня дя йахын ган гощумлуьу бурада ъинси ялагяляр цчцн ясла манея тяшкил етмир. Щяр бир кроки киши цчцн щяр бир кумите гадын щцгуга эюря онун арвадыдыр; щям, дя онун юз гызы кумите гадынын гызы олуб ана щцгугуна эюря юзц дя кумите олдуьундан, анадан оландан щяр бир кроки кишинин арвадыдыр, демяли, юз атасынын да арвадыдыр. Щяр щалда синифлярин бяляд олдуьумуз шякилдя тяшкил олунмасы бунун цчцн щеч бир манея гоймур. Беляликля, йа бу гурулуш еля бир вахтда мейдана эялмишдир ки, йахын гощумлар арасында ъинси ялагяни мящдудлашдырмаьа тутгун шякилдя ня гядяр ся'й эюстярился дя, инсанлар валидейнлярля ушаглар арасында ъинси ялагялярдя щяля хцсусиля дящшятли щеч бир шей эюрмцрдцляр,–бу щалда ися синифляр системи билаваситя низамсыз ъинси ялагяляр щалындан йаранмышдыр,–йа да ниэащлы синифляр мейдана эялдийи вахтда валидейнлярля ушаглар арасында ъинси ялагя артыг адят цзря гадаьан олунмушду, бу щалда ися мцасир вязиййят бундан яввял ган гощумлуьунда олан аилянин мювъуд олдуьуну эюстярир вя ондан имтина едилмяси йолунда биринъи аддым олур. Бу ахырынъы щал даща ещтималдыр. Мяня мя'лум олдуьуна эюря, Австралийада валидейнлярля ушаглар арасында ниэащ мцнасибятляриня даир мисаллар эятирилмир, екзогамийанын даща сонракы формасынын, ана щцгугуна ясасланан гябилянин мюзъуд олмасы ися йеня дя бир гайда олараг, юзлцйцндя эюстярир ки, бу ъцр мцнасибятляр гябиля мейдана эялдийи заман артыг мювъуд олмуш бир шей кими гадаьан едилибмиш.



Ики синиф системиня Ъянуби Австралийада Маунт-Гамбир районундан башга, сонра щабеля шяргдя, Дарлинг чайы щювзясиндя вя Шимал-Шяргдя, Квинсленддя тясадцф олунур вя беляликля, бу систем эениш йайылмышдыр. Бу систем йалныз ана хятти иля олан гардаш вя баъылар арасында, гардашларын ушаглары арасында вя баъыларын ушаглары арасында ниэаща йол вермир, чцнки бунлар бир синфя мянсубдурлар; баъы иля гардашын ушаглары ися, яксиня, бир-бири иля ниэаща эиря билярляр. Йени Ъянуби Уелсдя, Дарлинг чайы щювзясиндяки камиларохар тайфасында биз йахын гощумлар арасында ъинси ялагянин гадаьан едилмяси йолунда йени бир аддым атылдыьыны эюрцрцк, бурада илк ики синиф дюрд синфя парчаланмышдыр, щям дя бу дюрд синифдян щяр бири бцтювлцкдя мцяййян башга бир синифля ниэащ ялагясиндядир. Биринъи ики синиф анадан оландан бир-бири цчцн яр-арваддыр; ананын биринъи вя йа икинъи синфя мянсуб олмасындан асылы олараг, онун ушаглары цчцнъц вя йа дюрдцнъц синфя дахил олурлар; щабеля бир-бири иля ниэащ мцнасибятиндя олан ахырынъы ики синфин ушаглары биринъи вя икинъи синфин тяркибиня дахил олурлар. Беляликля, бир нясил щямишя биринъи вя икинъи синфя, бундан сонракы нясил цчцнъц вя дюрдцнъц синфя, цчцнъц нясил ися йенидян биринъи вя икИнъи синфя мянсуб олур. Буна уйьун олараг, гардашла баъынын (ана тяряфдян) ушаглары яр-арвад ола билмязляр, лакин гардашла баъынын нявяляри яр-арвад ола билярляр. Бу спесифик мцряккяб гайда бир дя–щяр щалда даща сонралар–онунла мцряккябляшир ки, бурайа ана гябиляси дахил олур. Лакин бурада биз буну арашдыра билмярик. Беляликля, биз эюрцрцк ки, йахын гощумлар арасында ъинси ялагяйя мане олмаг ся'йи даим йенидян мейдана чыхыр, лакин мягсяд айдын сурятдя баша дцшцлмядян, инстинктив, кортябии сурятдя юзцнц эюстярир.

Бурада, Австралийада щяля синифляр арасында ниэащ олан, чох вахт бцтцн материкя сяпялянмиш бцтюв кишиляр синфинин ейни дяряъядя эениш сяпялянмиш гадынлар синфи иля кцтляви яр-арвадлыьындан ибарят груп ниэащы йахындан бахылдыгда, щеч дя филистерин фащишяханалара .адят етмиш хяйалынын тясвир етдийи гядяр дящшятли эюрцнмцр. Яксиня, узун илляр кечдикдян сонра бунун мювъуд олдуьуну йалныз сезмяйя башламышдылар, лап бу йахынларда ися буна йенидян е'тираз етмяйя башламышлар. Сятщи мцшащидячийя бу ниэащ мющкям олмайан тякниэащлылыг кими, бя'зи йерлярдя ися арабир йол верилян сядагятсизликля йанашы чохарвадлылыг кими эюрцнцр. Файсон вя Щауиттин етдийи кими, узун илляр сярф етмяк лазым эялмишдир ки, бу ниэащ мцнасибятляринин тянзимедиъи гануну кяшф едилсин; бу ниэащ мцнасибятляриндя ися ади авропалы юз вятяниндя мювъуд олдугуна бянзяр бир щал, бир ганун эюрмяк истяйир,–щямин гануна эюря, йад йерлярдян эялян Австралийа зянъиси юз вятяниндян мин километрлярля узагларда, онун билмядийи дилдя данышан адамлар арасында щяр щалда чох вахт щяр бир мяскун йердя, щяр бир тайфа ичярисиндя еля гадынлар тапыр ки, бунлар мцгавимят эюстярмядян вя щиддятлянмядян юзлярини онун ихтийарына вермяйя щазыр олурлар, бир нечя арвады олан киши ися бунлардан бирини бир эеъялийя юз гонаьына верир. Авропалынын яхлагсызлыг вя ганунсузлуг эюрдцйц йердя яслиндя ъидди бир ганун щюкм сцрцр. Бу гадынлар йаделлинин ниэащ синфиня мянсубдурлар вя буна эюря дя анадан оландан онун арвадыдырлар; онлары ирялиъядян бир-бири цчцн тя'йин едян щямин яхлаг гануну бир-бириня мянсуб олан ниэащ синифляриндян кянарда щяр ъцр ъинси ялагяни рцсвай стмякля ъяза вермяк тящдиди иля гадаьан едир. Щятта гадынларын гачырылдыьы йерлярдя дя–бу тез-тез баш верир вя бир чох йерлярдя бир гайда сайылыр–ниэащ синифляри щаггындакы гануна ъидди риайят олунур.

Гадынлар гачырылдыгда, щяр щалда икили ниэащ формасында олса да, артыг тякниэащлылыьа кечилмяси яламятляри юзцнц эюстярир: бир оьлан юз достларынын кюмяйи иля бир гызы гачыртдыгда вя йа эютцрцб апардыгда, онлар щамысы нювбя иля бу гызла ъинси ялагяйя эирирляр, лакин бундан сонра щямин гыз онун гачырылмасы тяшяббцсчцсц олан оьланын арвады щесаб олунур. Щям дя яксиня, яэяр гачырылан гадын юз ярини гойуб гачса вя она башга бир киши сащиб олса, бу гадын щямин кишинин арвады олур, биринъи киши ися бу гадына олан юз цстцн щцгугуну итирир. Беляликля, цмумян мювъуд олмагда давам едян груп ниэащы иля йанашы–вя бу ниэащ чярчивясиндя–башга шяхсляри истисна едян мцнасибятляр мейдана эялир, чох вя йа узун бир мцддятя айры-айры ъцтлярин бирляшмяляри йараныр, бунунла да йанашы чохарвадлылыг мейдана эялир, беля ки, бурада да груп ниэащы юлцб эетмяйя башлайыр вя мясяля йалныз бундадыр ки, авропалыларын тя'сири алтында ня даща тез мейдандан чыхаъагдыр–груп ниэащы, йохса буна ямял едян Австралийа зянъиляри.

Австралийада щюкмран олан формада бцтюв синифлярин ниэащы щяр щалда груп ниэащынын чох ашаьы, илкин формасыдыр, щалбуки пуналуа аиляси, бизя мя'лум олдуьу цзря онун инкишафынын йцксяк пиллясидир. Биринъиси, эюрцнцр, кючяри вящшилярин иътимаи инкишаф сявиййясиня уйьундур, икинъиси ися артыг нисбятян сабит коммунист иъмалары мяскянлярини тяляб едир вя билаваситя сонракы, даща йцксяк инкишаф пиллясиня эятириб чыхарыр. Биз бу щяр ики ниэащ формасы арасында, шцбщясиз, щяля бя'зи аралыг пилляляри дя ашкар едяъяйик; биз бурада гаршымызда щяля йеничя ачылмыш, лап азаъыг тохунулмуш бир тядгигат сащяси эюрцрцк.

3. Икили аиля. Чох вя йа аз узун бир мцддятя айры-айры ъцтлярин бирляшмяси щяля груп ниэащы шяраитиндя вя йа даща яввялляр мювъуд олмушдур; кишинин чохлу арвады арасында баш арвады вар иди (чятин щяля демяк олар ки, бу онун севдийи арвад иди) вя бу киши дя башга ярляр ичярисиндя щямин арвадын баш яри иди. Бу щал миссионерлярин башында хейли долашыглыг тюрянмясиня сябяб олур вя онлар груп ниэащыны (1884-ъц ил няшриндя бу вя яввялки ибарядя «груп ниэащыны» сюзляри явязиндя «пуналуа аилясини» чап едилмишдир. Ред.) эащ низамсыз арвад цмумилийи, эащ да яр-арвадлыг сядагятинин юзбашына позулмасы щесаб едирдиляр. Лакин гябиля даща чох инкишаф етдикъя вя инди араларында ниэащ мцмкцн олмайан «гардашлар» груну иля «баъылар» групуна дахил оланларын сайы чохалдыгъа, айры-айры ъцтлярин адят щалы алмыш бу ъцр бирляшмяси эетдикъя даща чох мющкямлянмяли иди. Ган гощумлары арасында ниэащын гада1ан едилмяси цчцн гябилянин вердийи тякан эетдикъя даща ирялиляря апарырды. Мясялян, биз эюрцрцк ки, Ирокезлярдя вя барбарлыьын ашаьы пиллясиндя дуран диэяр щиндилярин чохунда бугун гощумлар арасында ниэащ гадаьан едилмишдир; онларын юз системиня дахил олан бцтцн гощумлар ися бир нечя йцз нювдцр. ниэащ гадаьанлары долашыглыьынын беля артдыьы бир шяраитдя груп ниэащлары эетдикъя даща чох гейри-мцмкцн олурду, бунлары икили аиля сыхышдырыб арадан чыхарырды. Бу пиллядя киши бир арвады иля йашайыр, лакин бунунла беля чохарвадлылыг вя йери эялдикдя сядагяти позмаг щаллары кишинин щугугу олараг галыр, щярчянд чохарвадлылыга щабеля игтисади сябябляр цзцндян дя надир щалларда тясадцф олунур; ейни заманда бцтцн яр-арвадлыг мцддятиндя гадынлардан чох щалларда ян ъидди сядагят тяляб олунур вя зина цстцндя онлара аьыр ъяза верилир. Лакин тяряфлярдян щяр бири ниэащ ялагялярини асанлыгла кяся биляр, ушаглар ися, яввялляр олдуьу кими, йеня дя йалныз анайа мяхсус олур.

Ниэащ мцнасибятиндян ган гощумларынын беля эетдикъя даща чох кянар едилмясиндя дя тябии сечмя юз тя'сирини эюстярмякдя давам едир. Морганын дедийиня эюря

«ган гощуму олмайан гябилялярин цзвляри арасындакы ниэащлар щям бядянъя, щям дя ягли ъящятдян даща мющкям бир гювм йарадырды, тярягги едян ики тайфа бир-бириня говушуб бирляширди вя йени нясиллярин кялляси вя бейни тябии олараг щяр ики тайфанын цмуми габилиййятиня мцвафиг юлчцйя чатырды» (Щямчинин бах: «Маркс вя Енэелсин архиви», IX ъилд, сящ. 28. Ред.).

Беляликля, гябиля гурулушуна малик тайфалар эери галанлара цстцн эялмяли вя йа онлары да юз нцмуняси ардынъа апармалы иди.

Демяли, ибтидаи дюврдя аилянин инкишафы яввялляр бцтцн тайфаны ящатя едян вя дахилиндя щяр ики ъинс арасында ниэащ ялагяляринин цмумилийи щюкм сцрян даирянин арасы кясилмядян мящдудлашмасындан ибарятдир. Яввялъя даща Йахын, сонра ися эетдикъя даща узаг гощумларын, нящайят, щятта садяъя гощумгудаларын ардыъыл сурятдя кянар едилмяси йолу иля ян нящайят щяр нюв груп ниэащы ямяли сурятдя гейри-мцмкцн олур вя нятиъядя щялялик мющкям бирляшмямиш олан ниэащлы яр-арвад галыр, бу ися еля бир молекулдур ки, о парчаландыгда, цмумиййятля ниэащ арадан галхыр. Артыг бундан эюрцнцр ки, мцасир мя'нада фярди ъинси мящяббят тякикэащлылыьын мейдана эялмяси иля ня гядяр аз ялагядар олмушдур. Буну щя.мин ннкишаф пиллясиндя дуран бцтцн халгларын практикасы даща чох субут едир. Яввялки аиля формаларында кишиляр щеч вахт гадын чатышмазлыьы щисс етмядикляри щалда, щятта яксиня, гадынлар лазым эялдийиндян чох олдуьу щалда, инди гадынлар аз тапылмаьа башлады вя бунлары ахтармаг лазым эялирди. Буна эюря дя икили ниэащ мейдана эялдийи замандан гадынлары гачыртмаьа вя сатын алмаьа башладылар, бу ися баш вермиш вя даща дярин кюкляри олан дяйишиклийин эениш йайылмыш яламятляри иди, щярчянд яламятляриндян артыг бир шей дейилди, лакин арвадялдя етмяйин йалныз цсулларына аид олмасына бахмайараг, педант шотландийалы Мак-Леннан щямин яламятляря ясасян «гачырма-ниэащ» вя «сатылма-ниэащ» кими хцсуси аиля нювляри уйдурмушдур. Бундан ялавя, Америка щиндиляри арасында вя башга (ейни инкишаф пиллясиндя дуран) халглар арасында ниэащ баьланмасы ниэащ ялагясиня эирян шяхслярин юз иши дейилдир вя бу барядя онлардан чох вахт щеч сорушмурлар, бу онларын аналарынын ишидир. Беляликля, чох вахт бир-бирини щеч танымайан ики адамы бир-бири иля адахлайырлар вя онлара бу сювдя барясиндя йалныз ниэащ баьлама вахты чатдыгда хябяр верирляр. Той габаьы адахлы эялинин гощумлаоына (йя'ни онун атасына вя ата тяряфиндян гощумларына дейил, ана тяряфиндян олан гощумларына) щядиййя апарыр; бу да она верилян гыз цчцн юдянъ щесаб олунур.. ниэащ яр-арваддан щяр биринин арзусу иля позула биляр; лакин бир чох тайфаларда, мясялян, Ирокезлярдя ниэащын бу ъцр позулмасына гаршы иътимаи ря'йдя тядриъян мянфи мцнасибят ямяля эялмишдир; яр-арвад арасында ихтилаф баш вердикдя, васитячи ролуну щяр ики тяряфин гощумлары юз цзяриня эютцрцр вя йалныз бу кюмяк етмядикдя, ниэащ позулур, щям дя ушаглар арвадын йанында галыр вя щяр ики тяряфя йени ниэащ ялагясиня эирмяк щцгугу верилир.

Мцстягил ев тясяррцфатына тялябат вя йа беля бир тясяр . рцфат дцзялтмяйя йалныз арзу доьурмаг цчцн юзлцйцндя чох зяиф вя чох сябатсыз олан икили аиля даща яввялки дюврдян ирс галан коммунист ев тясяррцфатыны щеч дя арадан галдырмыр. Лакин коммунист ев тясяррцфаты евдя гадынларын щюкмранлыьы демякдир, щямчинин доьма атанын ким олдуьуну йягин билмяк мцмкцн олмадыгда, йалныз ананын доьма щесаб едиля билмяси гадынлара, йя'ни аналара йцксяк щярмятдемякдир. XVIII яср маариф дюврцндян бизя ирс галан ян мя'насыз тясяввцрлярдян бири беля бир ря'йдян ибарятдир ки, эуйа ъямиййятин инкишафынын яввялляриндя гадын кишинин кянизи олмушдур. Бцтцн вящшилярдя, щабеля барбарлыьын ашаьы, орта вя гисмян дя щямчинин йцксяк пиллясиндя дуран бцтцн тайфаларда гадын няинки азаддыр, щям дя чох шяряфли бир мювге тутур. Щяля икили ниэащ заманы бунун нечя бир мювге олдуьуну сенека тайфасы ирокезляри арасында узун илляр миссионер олмуш Ашер Райт эюстяря биляр. О дейир:

«Онларын аиляляриня эялдикдя, онлар щяля гядим узун евлярдя» (бир нечя аилянин коммунист ев тясяррцфатлары) «йашадыглары заманлар... орада щямишя мцяййян бир клан» (гябиля) «цстцн олурду, беля ки, гадынлар юзляриня ярляри башга кланлардан» (гябилялярдян) эютцрцрдуляр... Евдя адятян гадын йарысынын щюкмранлыьы вар иди; ещтийатлар цмуми иди; лакин вай о бядбяхт ярин вя йа ойнашын щалына ки, щяддиндян чох тянбял вя йа фярасятсиз олайды вя цмуми ещтийата юз пайыны вермяйяйди. Евдя онун ня гядяр ушаьы вя юзцня мяхсус ня гядяр ямлакы олса да, щяр дягигя юз шяля-шцлясини йыьышдырыб рядд олмаг ямрини ала билярди. Онун мугавимят эюстярмяйя ъящд етмяк цчцн щеч ъясаряти дя олмурду; ев онун цчцн дюнцб чящянням олурду; онун юз кланына» (гябилясиня) «гайытмагдан вя йа–ян чох щалларда олдуьу кими–диэяр бир кланда йени ниэащ ялагясиня эирмякдян башга чаряси галмырды. Гадынлар кланларда» (гябилялярдя), «щабеля умумиййятля щяр йердя бюйцк гцввя идиляр. Еля щаллар олурду ки, онлар башчыны дяйишдирмякдян вя ону ади бир дюйцшчцйя чевирмякдян дя чякинмирдиляр» (Щямчинин бах: «Маркс вя Енэелсин архиви», IX ъилд, сящ. 26–27. Ред.).

Бцтцн гадынларын вя йа онлардан чохунун ейни гябилийя, кишилярин ися мцхтялиф гябиляляря мянсуб олдуглары коммунист ев тясяррцфаты ибтидаи дюврдя гадынларын щяр йердя йайылмыш олан щюкмранлыьынын реал ясасыны тяшкил едир,ди, бу щюкмранлыьын кяшф едилмяси ися Бахофенин цчцнъц хидмятидир.–Ялавя олараг буну да гейд етмялийям ки, вящши вя барбар халгларда гадынларын цзяриня щяддиндян артыг иш дцшмяси барясиндя сяййащларын вя миссионерлярин вердийи мя'лумат щеч дя дейилянляря зидд дейилдир. Щяр ики ъинс арасында ямяк бюлэцсц ъямиййятдя гадынын мювгейиндян дейил, тамамиля башга сябяблярдян иряли эялир. О халглар ки, онларын арасында гадынлар бизим тясяввцрляримизя эюря ишлямяли олдугларындан хейли артыг ишлямялидирляр,–щямин халглар чох вахт гадынлара бизим авропалыларын бяслядикляриндян хейли артыг дяряъядя ясл щюрмят бясляйирляр. Сивилизасийа дюврцндя защири ещтирам эюря н вя щяр ъцр щягиги ямяйя йабанчы олан бир ханым барбарлыг дюврцндя аьыр ямякля мяшьул олан, юз халгы ичярисиндя щягиги ханым («ладу», «фроwа», «Фрау»=ханым) щесаб олунан вя юз мювгейннин характериня эюря доьрудан да беля бир ханым олан гадына нисбятян сонсуз дяряъя ашаьы иътимаи мювге тутур.

Инди Америкада груп ниэащыны (1884-ъц ил няшриндя «груп ниэащыны» сюзляри явязиндя «пуналуа аилясини» чап едилмишдир. Ред.) икили аиля тамамиля сыхышдырыб арадан чыхармышдырмы–буну щяля вящшилийин йцксяк пиллясиндя дуран шимал-гярб вя хцсусян ъянуби Америка халгларынын даща диггятля юйрянилмяси айдынлашдырмалыдыр. Бу ахырынъылар щаггындакы наьылларда ъинси ялагя сярбястлийиня даир о гядяр мцхтялиф мисаллара тясадцф едилир ки, бурада гядим груп ниэащынын тамамиля арадан галхдыьыны чятин ещтимал етмяк олар (). Щяр щалда онун щяля щеч дя бцтцн изляри йох олмамышдыр. Шимали Американын азы гырх тайфасы арасында бюйцк баъы иля ниэащ баьлайан киши онун бцтцн баъыларыны да, онлар мцяййян йаша чатдыгда, юзцня арвад етмяк щцгугуна маликдир,–бу ися бцтюв баъылар групу цчцн ярлярин цмумилийи галыьыдыр. Калифорнийа Йарымадасынын сакинляри щаггында ися. (вящшилийин йцкеяк пилляси) Баикрофт сюйляйир ки, онларда низамсыз ъинси ялагяйя эирмяк мягсяди иля бир нечя «тайфа»нын бир йеря топланвдыьы байрамлар вардыр. Эюрцнцр, сющбят еля гябилялярдян эедир ки, онлар цчцн бу байрамлар кечмиш вахтын тутгун хатиряляринин щифз олундуьу бир формадыр, о вахтлар ися бир гябилянин гадынлары цчцн диэяр» хябилянин бцтцн кишиляри цмуми яр идиляр, щям дя яксиня («Икили аиля вящшиликля барбарлыг арасындакы пиллядя» сюзляриня гядяр сонракы мятн Енэелс тяряфиндян 1891-ъи ил няшриндя ялавя едилмишдир. 1884-ъц ил няшриндя бу абзас Енэелс тяряфиндян 1891-ъи ил няшриндя гисмян истифадя едилян, гисмян дя онун тяряфиндян атылмыш олан ашаьыдакы мятнля битирди: «Гядим дцнйада беля бир щалын галыглары, мясялян, финикийалы гызларын Астарта шяряфиня байрамлар заманы ибадятэащда юзлярини кянар кишилярин ихтийарына вермяси адяти йахшы мя'лумдур; щятта орта ясрлярдяки биринъи эеъя щцгугу, алман неоромантикляринин бу факты йумшалтмаг ся'йляриня бахмайараг, чох дярин кюк салмыш формада мювъуд иди, щямин щцгуг пуналуа аилясинин галыьыдыр, бу да, эюрцнцр, келт гябилясинин (кланынын) сайясиндя галмышдыр». Ред.). Беля бир адят Австралийада да щяля щюкм сцрцр. Бя'зи халгларда еля олур ки, бюйцк кишиляр, башчылар вя ъадукяр кащинляр арвад цмумилийиндян юз хейирляриня истифадя едвр вя гадынларын чохуну юзляри цчцн инщисара алырлар; лакин бунун мцгабилиндя онлар мцяййян байрамларда вя бюйцк халг йыьынъаглары заманы яввялки цмумилийя йенидян йол вермяли вя юз арвадларынын ъаван огланларла кеф чякмясиня имкан вермялидирляр. Кющня сярбяст ъинси ялагянин гыса мцддятя йенидян гцввяйя миндийи бу ъцр вахташыры сатурналийалар147 щаггында Вестермарк юз китабынын 28–29-ъу сящифяляриндя там бир сыра мисаллар верир: Щиндистанда що, сантал, пянчя вя котар тайфалары, бя'зи Африка халглары вя и.а. Вестермарк бурадан гярибя олараг беля бир нятиъя чыхарыр ки, бу, мювъудлуьуну онун инкар етдийи груп ниэащынын галыьы дейил, ибтидаи инсанын башга щейванларла цмуми олан чяря ахытма дюврцнцн галыьыдыр.

Биз бурада Бахофенин дюрдцнъц бюйцк кяшфиня, груп ниэащындан икили ниэаща доьру эениш йайылмыш кечид формасынын кяшфиня йахынлашырыг. Бахофен тяряфиндян, аллащларын кющня буйуругларыны позмаг эцнащындан баьышланма кими,–гадынын исмят щцгугу ялдя етмясиня имкан верянбаьышланма кими,–тясвир едилян шей яслиндя гадынын гядим вахтларда мювъуд олан яр цмумилийиндян хилас олуб йалныз бир кишинин ихтийарына кечмякщцгугу ялдя етмясиня йол верян юдянъин анъаг мистик ифадясидир. Бу юдянъ мцяййян чярчивя иля мящдудлашдырылан адят шяклиндя кянар кишилярля ялагядя олмагдан ибарятдир: Бабилистаи гадынлары илдя бир дяфя Милитта мя'бядиндя кишилярля ялагядя олмалы идиляр; Габаг Асийанын башга халглары юз гызларыны бир нечя ил мцддятиня Анаитис мя'бядиня эюндярирдиляр вя бу гызлар ниэащ ялагясиня эирмяк щцгугу ялдя етмяздян габаг бурада, бяйяндикляри адамларла азад севишмяли идиляр; дини пярдя эейиндирилян бу ъур адотляря Аралыг дянизи иля Ганг арасында йашайаназ гала бцтцн Асийа халгларында тясадцф олунур. Баьышланмаг цчцн верилян вя юдянъ рблу ойнайан гурбан, Бахофенин артыг гейд етдийи кими, заман кечдикъя йцнэцлляшир:

«Щяр ил тякрар олунан беля гурбан верилмясинин йерини бирдяфялик мцкялляфиййят тутур, матронларын щетеризми юз йерини гызларын щетеризминя тярк едир: буну ниэащ вахты тятбиг етмяк явязиня бунунла ниэащдан яввял мяшьул олурлар; фярг гоймадан щяр бир шяхсля ялагядя олмаг явязиня йалныз мцяййян шяхслярля ялагядя олурлар» («Ана щцгцьу», сящ. XIX).

Башга халгларда дини пярдя йохдур: бя'зиляриндя–гядим дюврдя фракийалыларда, келтлярдя вя башгаларында, инди Щиндистанын щяля бир чох йерли сакинляри арасында, Малаййа халгларында, Сакит океан адаларынын сакинляриндя вя бир чох Америка щиндиляри арасында–гызлар яря эетмяздян яввял ян там ъинси азадлыг шяраитиндя олурлар. Бу щал Ъянуби Американын демяк олар щяр йериндя хцсусиля йайылмышдыр, буну щямин материкин азаъыг да олса ичяриляриня эедиб чыхан щяр кяс тясдиг едя биляр. Мясялян, Агассис («Бразилийайа сяйащят», Бостон вя Нйу-Йорк, 1886, сящ. 266) щинди мяншяли бир варлы аиля щаггында беля сюйляйир. О, евин гызы иля таныш олдугда, онун атасыны сорушмуш вя эцман стмишди ки, бу заман Парагвайла мцщарибядя иштирак едян забит щямин гызын анасынын яридир, лакин анасы эцлцмсяйиб ъаваб вермишди: «нао тем паи, е филща да фортуна»–онун атасы йохду, о бир тясадцфцн ювладыдыр.

«Щинди вя метис гадынлар юзляринин ниэащдан кянар ушаглары щаггында щеч утаныб-гысылмадан щямишя беля дейирляр; бу да гятиййян истисна дейилдир; эюрцнцр, истисна даща чох бунун яксидир. Ушаглар... чох вахт йалныз юз аналарыны таныйырлар, чцнки бцтцн гайьы вя мяс'улиййят онун цзяриня дцшцр; онлар юз аталары щаггында щеч бир шей билмирляр вя эюрцнцр, арвадын да щеч вахт аьлына эялмир ки, онун вя йа ушагларынын атайа щяр щансы бир иддиасы ола билсин».

Бурада сивилизасийалы адама гярибя эюрцнян щал ана щцгугуна эюря вя груп ниэащы шяраитиндя садяъя бир гайдадыр.

Бир гисим халгларда адахлы оьланын достлары вя гощумлары, йахуд тойа дя'вят олунан гонаглар лап той заманы эялиня гядим заманлардан галан щцгугу тяляб едирляр, щям дя адахлы оьланын юзц нювбядя ахырынъы олур; гядим заманлар Балеар адаларында вя Африка авэилляри арасында беля олмушдур, Щябяшистанда бареалар арасында ися инди дя белядир. Башга халгларда мцяййян бир вязифяли шяхс, тайфа вя йа гябиля башчысы, касик, шаман, кащин, кнйаз вя йа щяр щансы башга бир ад дашыйан адам, иъманын нцмайяндясидир вя эялин барясиндя онун биринъи эеъя щцгугу вардыр. Неоромантиклярин бу факты йумшалтмаг йолундакы бцтцн ся'йляриня бахмайараг «жус примае ноътис» (биринъи эеъя щугугу. Ред.)–Алйаска сакинляринин чоху арасында (Банкрофт, «Йерли тайфалар», I, 81), Шимали Мексикада тащулар арасында (йеня орада, сящ. 584) вя башга халгларда груп ниэащынын галыьы кими щяля инди дя мювъуддур; щям дя бу щцгуг бцтцн орта ясрляр ярзиндя–щяр щалда илк заманлар келт юлкяляри олан юлкялярдя, мясялян, Арагонда мювъуд олмуш вя билаваситя пруп ниэащындан доьмушдур. Кастилийада кяндли щеч вахт тящкимли олмадыьы щалда, Арагонда Фердинанд Католикин 1486-ъы илдяки гярарына гядяр ян ийрянъ формаларда тящкимчилик щюкм сцрмцшдцр. Щямин сяняддя дейилир:

«Биз гярара алыб е'лан едирик ки, йухарыда эюстярилян ъянаблар» (сенйорс, баронлар) «...щямчинин кяндли юзцня арвад алдыгда бу арвадла биринъи эеъя йатмаг щцгугуна малик дейилляр, йахуд той эеъяси арвад йатаьа эирдикдя, онлар юз аьалыьынын нишаняси олараг щямин йатаьын вя бу арвадын цзяриндян кечмяк щцгугуна малик дейилляр; йухарыда эюстярилян ъянаблар щямчинин кяндлинин гызыны вя йа оьлуну истяр пулла, истярся дя пулсуз, онларын ирадяси зиддиня олараг юзляриня хидмят етдирмяк щцгугуна малик дейилляр». (Зцэенщеймин ясяриндя Каталонийа дилиндяки орижиналын мятниндян ситат эятирилир, «Тящкимчилик щцгугу», Петербург, 1861, сящ. 355).

Сонра Бахофен сюзсцз олараг тя'кидля иддиа едир ки, онун «Щетеризм» вя йа «эцнащ щамилялик» адландырдыьы шейдян тякниэащлылыьа кечилмясиня башлыъа олараг гадынлар сябяб'олмушлар. Игтисади щяйат шяраити инкишаф етдикъя, демяли, гядим коммунизм даьылдыгъа вя ящали сыхлыьы артдыгъа, ъинсляр арасында гядимдян ирс галан мцнасибятляр юз садялювщ ибтидаи характерини ня гядяр чох итирирдися, бу мцнасибятляр гадынлара бир о гядяр чох алчалдыъы вя аьыр эюрцнмяли иди; гуртулуш олмаг е'тибары иля гадынлар исмятли олмаг, мцвяггяти вя йа даими олараг йалныз бир киши иляниэащлы олмаг щугугу ялдя етмяйя даща инадла чалышмалы идиляр. Ирялийя доьру бу аддым щяр шейдян башга бир дя она эюря кишилярдян баш веря билмязди ки, фе'лян груп ниэащынын ялверишли олмасындан имтина етмяк цмумиййятлящеч заман, щятта индийя гядяр дя онларын аьлына эялмямишдир. Йалныз гадыилар икили ниэаща кечдикдян сонра, кишиляр ъидди бир моногамийа гойа билдиляр, ялбяття, йалныз гадынлар цчцн.

Икили аиля вящшиликля барбарлыг арасындакы пиллядя, ян чоху артыг вящшилийин йцксяк пиллясиндя, йалныз бя'зи йерлярдя барбарлыьын ашаьы пиллясиндя мейдана эялмишдир. Груп ниэащы вящшилик дюврц цчцн, моногамийа ися сивилизасийа дюврц цчцн сяъиййяви олдуьу кими, икили аиля дя барбарлыг дюврц цчцн сяъиййяви аило формасыдыр. Икили аилянив даща да ишшшаф едиб мющкям моногамийайа чеврилмяси цчцн, эюрдцйцмцз кими, индийядяк фяалиййят эюстярян сябяблярдян башга айры сябябляр лазым иди. Артыг икили ялагянин юзцидя груп юз сон ващидиня, юзцнцн икиатомду молекулуна–бир киши иля бир гадына эялиб чатмышды. Тябии сечмя юз ишини. ниэащ цнсиййятиндян эетдикъя даща чох истисналар едилмясж йолу иля баша чатдырды; бу истигамятдя онун даща эюряси бир иши галмырды. Демяли, яэяр йени, иътимаи щярякятвериъи гцввяляр фяалиййят эюстярмяйя башламасайды, икили ялагядян йени бир аиля формасы йаранмасы цчцн щеч бир ясас олмазды. Лакин бу ъцр щярякятвериъи гцввяляр фяалиййят эюстярмяйя башлады.

Инди биз Американы, икили аилянин бу классик зяминини тярк едирик. Бурада даща йцксяк аиля формасынын инкишаф етмяси, кяшф едилиб ишьал олунана гядяр бурада ня ися бир вахт мцяййян бир йердя мющкям моногамийа мювъуд олмасы гярарына эялмяк имканы веряъяк щеч бир яламят йохдур. Кющня дцнйада вязиййят башга ъцр иди.

Бурада ев щейванларынын ящлиляшдирилмяси вя сцрцлярин йетишдирилмяси о вахтадяк ешидилмямиш сярвят мянбяляри йаратмыш вя тамамиля йени иътимаи мцнасибятляр доьурмушду. Барбарлыьын ашаьы пиллясиня гядяр даими сярвят, демяк олар, йалныз мянзилдян, палтардан, кобуд зинят шейляриндян вя йемяк ялдя едиб щазырламаг алятляриндян: гайыгдан, силащдан, ян бясит ев шейляриндян ибарят иди. Йемяйи щяр эцн йенидян ялдя етмяк лазым эялирди. Инди ися тярягги едян чобан халглар–Щиндистандакы Пянъабда вя Ганг вилайятиндя, щабеля о заман даща бол суйу олан Оксус вя Йаксарт чайлары щювзясиндяки дцзянлярдя йашайан ариляр, Фярат вя Дяъля чайлары бойунда йашайан семитляр–ат, дявя, улаг, гарамал, гойун, кечи вя донуз сцрцляри шяклиндя еля бир ямлак ялдя етмишдиляр ки, бунун эетдикъя даща чох тюряйиб артмасы вя боллуъа сцд вя ят мящсуллары вермяси цчцн буна анъаг нязарят етмяк вя ян бясит шякилдя бахмаг тяляб олумурду. Йемяк ялдя етмяйин бцтцн яввялки цсуллары инди арха сырайа кечмишди; яввялляр зярурят олан овчулуг инди кеф мяшьяляси.олмушду.

Бяс бу йени сярвят кимя мяхсус иди? Яввялляр, шцбщясиз, гябиляйя. Лакин чох тезликля сцрц цзяриндя хцсуси мцлкиййят инкишаф етмяли иди. Демяк чятиндир ки, Мусанын Биринъи китабы дейилян китабын мцяллифинин нязяриндя, патриарх Авраам аиля иъмасынын башчысы олмаг щцгугуна эюрями юз сцрцляринин сащиби иди, йохса гябилянин фе'лян ирси аьсаггалы мювгейини тутмасына эюря? Анъаг бу шцбщясиздир ки, биз ону мцасир мя'нада бир мцлкиййятчи кими тясяввцр етмямялийик. Сонра бу да шцбщясиздир ки, ме'тябяр тарихин яввялляриндя биз артыг щяр йердя аиля башчыларынын ялащиддяляшмиш мцлкиййяти (1884-ъц ил няшриндя «ялащиддяляшмиш мцлкиййяти» сюзляри явязиндя «хцсуси мцлкиййяти» чап едилмишдир. Ред.) олан сцрцляря, ейни иля дя барбарлыг дюврц инчясянят ясярляриня, метал шейляря, зинят шейляриня вя нящайят, инсанлардан ибарят иш щейванларына–гуллара раст эялирик.

Зира инди гулдарлыг да ихтира едилмишди. Барбарлыьын ашаьы пиллясиндя дуран бир адам цчцн гул файдасыз иди. . Буна эюря дя Америка щиндиляри мяьлуб едилян дцшмянлярля щеч дя даща йцксяк инкишаф пиллясиндя олдуьу кими ряфтар етмирдиляр. Онлар кишиляри юлдцрцр вя йа галибляр тайфасына бир гардаш кими гябул едирдиляр; гадынлары юзляриня арвад едирдиляр вя йа башга бир цсулла онлары да саь галмыш ушаглары иля бирликдя юз тайфаларынын тяркибиня гябул едирдиляр. Бу ниллядя инсанын иш гцввяси бу гцввяни сахламаг цчцн чякилян хярълярдян щяля нязяря чарпаъаг гядяр артыг бир шей вермир. Малдарлыг, метал е'малы, тохуъулуг вя нящайят, тарлачылыьын тятбиг едилмяси иля вязиййят дяйишилди. Иш гцввяси дя ейни иля, хцсусян сцрцляр гяти олараг аилялярин сащиблийиня (1884-ъц ил няшриндя «аилялярин сащиблийиня» сюзляри явязиндя «хцсуси мцлкиййятя» чап едилмишдир. Ред.) кечдикдян сонра, яввялляр чох асанлыгла ялдя едилян вя инди мцбадиля дяйяри кясб едян вя сатын алынан арвадлар кими олду. Аиля малгара гядяр сцр'ятля артмырды. Инди малгарайа бахмаг цчцн даща чох адам тяляб олунурду; бу мягсяд цчцн ясир алынмыш дцшмянлярдян истифадя етмяк оларды, щям дя онлар малгара кими асанлыгла тюряйиб арта билирдиляр.

Бу ъцр сярвятляр, бир дяфя онлар айры-айры аилялярин («Айры-айры аилялярин» сюзляри Енэелс тзряфиндян 1891-ъи ил няшриндя ялзвя едилмишдир. Ред.) хцсуси мцлкиййятиня кечдийиня вя сцр'ятля артдыьына эюря, икили ниэаща вя ана гябилясиня ясасланан ъямиййятя эцълц зярбя вурду. Икили ниэащ аиляйя йени бир цнсцр эятирди. О, доьма ана иля йанашы мю'тябяр доьма атаны гойду, щям дя бу ата щятта бя'зи индики «аталардан», олсун ки, даща мю'тябяр иди. О заман аилядя мювъуд олан ямяк бюлэцсцня эюря, яр йемяк шейляри вя бундан ютрц зярури олан ямяк алятляри ялда етмяли иди, демяли, бу алятляр цзяриндя онун мцлкиййят щцгугу да вар иди; ника.щ позулдугда, о щямин алятляри юзц иля апарырды, арвада ися ев шейляри галырды. Бу сябябдян о заманкы ъямиййятин адятиня эюря, яр щямчинин йени йемяк мянбяйинин–малгаранын, сонралар ися щямчинин йени ямяк алятинин–гулларын да мцлкиййятъиси иди. Лакин йеня щямин ъямиййятин адятиня эюря, атанын ушаглары онун вярясяси ола билмяздиляр, чцнки вярясялик мясяляси ашаьыдакы гайдада иди.

Ана щцгугуна эюря, демяли, мяншя йалныз гадын хятти иля щесаб олундуьу мцддятдя, щабеля гябилядя илкин вярясялик гайдасына уйьун олараг, гябилянин юлян узвцнцк вярясяси онун гощумлары. олурду. Ямлак гябиля дахилиндя галмалы иди. Бу ямлак ъцзи шейлярдян ибарят олдуьуна эюря, олсук ки, гядимлярдян йахын гощумларын, демяли–ана тяряфиндян олан ган гощумларынын ихтийарына кечирди. Лакин юлян кишинин ушаглары онун гябилясиня дейил, юз аналарынын гябилясиня мянсуб идиляр; онлар юз аналарына.яввялляр онун галан ган гощумлары иля бирликдя, сонралар ися бялкя дя биринъи нювбядя, вяряся олурдулар; юз аталарынын ися вярясяси ола билмяздиляр, чцнки онун гябилясиня мянсуб дейилдиляр, атанын ямлакы ися щямин гябилядя галмалы иди. Беляликля, сцрцлярин сащиби юляндян сонра онун сцрцляри ян яввял онун гардашларына вя баъыларына, баъы ушагларына вя йа халасы ювладларына кечмяли иди. Онун юз ушаглары ися вярясяликдян мящрум олурдулар.

Беляликля, сярвят артдыгъа, бир тяряфдян, аилядя арвада нисбятян яр цчцн даща нцфузлу мювге йаранырды, диэяр тяряфдян дя, мющкямлянмиш олан бу мювгедян истифадя етмяк ся'йи доьурду ки, ян'яняви вярясялик гайдасы ушагларын хейриня дяйишдирилсин. Лакин мяншя ана щцгугуна. эюря щесаб олундугъа, бу мцмкцн дейилди. Буна эюря дя ана щцгугу ляьв едилмяли иди вя о ляьв олунду. Бу щеч дя инди бизя эюрцндуйц гядяр чятин дейилди. Ахы бяшяриййятин эюрдцйц ян ясаслы ингилаблардан бири олан бу ингилабын йашамагда олан гябиля цзвляриндян щеч бириня тохунмаьа ещтийаъы йох иди. Онлар щамысы яввял ня вязиййятдя идися, бундан сонра да щямин вязиййятдя галарды. Беля бир садяъя гярар кифайят иди ки, эяляъякдя киши гябиляси цзвляринин нясли бу гябиля дахилиндя галмалыдыр, гадынларын нясли ися щямин гябилядян чыхарылыб юз атасынын гябилясиня кечирилмялидир. Бунунла да мяншянин гадын хятти иля мцяййян едилмяси вя ана хяттиня ясасланан вярясялик щцгугу ляьв олунурду, мяншянин киши хятти иля мцяййян едилмяси вя ата хяттиня ясасланан вярясялик щцгугу тятбиг олунурду. Биз мядяни халгларда бу ингилабын неъя вя ня заман баш вердийи щаггында щеч бир шей билмирик. Бу ингилаб тамамиля тарихдян яввялки дювря аиддир. Лакин беля бир ингилабын баш вердийини ана щцгугунун чохлу изляри щаггындакы мя'лумат, хцсусиля Бахофен тяряфиндян топланмыш мя'лумат кифайят гядяр сцбут едир; бу ингилабын неъя асанлыгла баш вердийини биз там бир сыра щинди тайфаларынын тимсалында эюрцрцк, онларда щямин ингилаб гисмян сярвятин артмасы вя йашайыш тярзинин дяйишилмяси (мешялярдян дцзянляря кючмяк) тя'сири алтында, гисмян дя сивилизасийанын вя миссионерлярин мо'няви тя'сири алтында лап бу йахынларда баш вермиш вя щяля дя баш вермякдядир. Миссури щювзясинин сяккиз тайфасындан алтысы киши хятти иля мяншя эютцрцр вя вярясялийи гябул едир, икиси ися щяля гадын хятти иля мяншя эютцрцр. Шауни, маййами вя делавар тайфаларында беля бир адят кюк салмышдыр; ушаглара ата гябилясинин гябиля адларындан бирини гоймагла онла ры ата гябилясиня говушдурурлар ки, онлар юз аталарынын вярясяси ола билсинляр. «Инсана хас олан казуистика белядир:–билаваситя мянафе кифайят гядяр мейл ойатдыгда, шейлярин адыны дяйишмякля онлары дяйишдирмяк вя ян'яня чярчивсиндя ян'яняни даьытмаьа бир йол ахтарыб тапмаг!» (Маркс) (Бах: «Маркс вя Енэелсин архиви», IX ъилд; сящ.111



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   40




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет