Азярбайъан дювлят няшриййаты



бет16/40
Дата07.07.2016
өлшемі4.29 Mb.
#183078
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   40

IV

ЙУНАН ГЯБИЛЯСИ

Пеласглар вя башга щямтайфа халглар кими, йунанлар да щяля тарихдян яввялки заманларда америкалылар кими ейни цзви сыра иля: гябиля, фратрийа, тайфа, тайфалар иттифагы щалында бирляшмишдиляр. Дорилярдя олдуьу кими, фратрийа олмайа билярди, тайфалар иттифагы щеч дя щяр йердя ямяля эялмяйя билярди, лакин бцтцн щалларда ясас юзяк гябиля иди. Йунанлар тарих сащясиня чыхдыглары заман сивилизасийанын кандарында дурурдулар; онларла йухарыда бящс олунан Америка тайфалары арасында, демяк олар, ики бюйцк инкишаф дюврц вар иди ки, гящряманлыг дюврцндяки йунанлар ирокезляри щямин дюврляр гядяр ютцб кечмишдиляр. Буна эюря дя йунанларын гябиляси даща щеч дя ирокезлярин архаик гябиляси дейилдир, груп ниэащы (1884-ъц ил няшриндя «груп ниэащы» сюзляри явязиндя «пуналуа аиляси» чап едилмишдир. Ред.) мющрц нязяря чарпаъаг дяряъядя силинмяйя башлайыр. Ана щцгугунун йерини ата щцгугу тутмушду; бунунла да мейдана эялмякдя олан хцсуси сярвят гябиля гурулушуна илк зярбясини вурду. Икинъи зярбя биринъисинин тябии нятиъяси иди: ата щцгугу тятбиг едиляндян сонра варлы вяряся гызын ямлакы бу гыз яря эедяркян ярин нхтийарына, демяли, башга гябиляйя кечмяли олдуьуна эюря, бцтцн гябиля щцгугунун ясасы сарсыды вя гызын ямлакынын юз гябилясиндя галмасы цчцн онун юз гябиляси дахилиндя яря эетмясиня няинки йол вермяйя башладылар, беля щаллар цчцн буну щятта мяъбури бир иш етдиляр.

Гротун йунан тарихиня эюря, Афина гябиляси хцсусян ашагыдакы ясаслар цзяриндя гурулмушду:

1. Цмуми дини байрамлар, ещтимала эюря гябиля баниси олан вя беля бир бани олараг хцсуси ад дашыйан мцяййян аллащ шяряфиня мцгяддяс айинляр иъра етмяк цчцн кащинлярин мцстясна щцгугу.

2. Цмуми дяфн йери (мцгайися ст: Демосфенин «Евбулид»и).

3. Гаршылыглы вярясялик щцгугу.

4. Зоракылыг олдуьу щалда бир-бириия кюмяк етмяк, бир-бирини мцдафия етмяк вя бир-бириня йардым эюстярмяк кими гаршылыглы вязифя.

5. Мцяййян щалларда, хцсусян йетим вя йа вяряся гызлар барясиндя, гябиля дахилиндя ниэащ ялагясиня эирмяк кими гаршылыглы щцгуг вя вязифя.

6. Щеч олмазса бя'зи щалларда цмуми ямлакын олмасы, юзляринин архонту (аьсаггалы) вя хязинядары олмасы.

Сонра, бир нечя гябиля фратрийа щалында бирляшмишди, лакин ялагяляр аз мющкям иди; амма бурада да биз бу ъцр гаршылыглы щцгуг вя вязифяляр олдуьуну, хцсусян мцяййян дини мярасимлярин бирликдя иъра едилдийини вя фратрийа цзвц юлдцрцлдцкдя тя'гиб етмяк щцгугу олдуьуну эюрцрцк. Бир тайфадан олан бцтцн фратрийаларын да няъибляр (евпатридляр) арасындан сечилян филобасилейин (тайфа аьсаггадынын) башчылыьы иля мцнтязям сурятдя тякрар едилян цмуми мцгяддяс байрамлары олурду.

Грот беля дейир. Маркс ися буна ялавя едир: «Лакин йунан гябиляси дахилиндя дя вящши (мясялян, Ирокез) юзцнц айдын эюстярир» (Бах: «Маркс вя Енэелсин архиви», IX ъилд, сящ. 134. Ред.). Яэяр биз тядгигаты бир гядяр дя давам етдирсяк ону даща айдын эюрмяк олар.

Доьрудан да, йунан гябилясиня ашаьыдакы ъящятляр дя хасдыр:

7. Мяншя ата щцгугуна эюря щесаб олунур.

8. Вяряся гызларла ниэащлар истисна олмагла гябиля дахилиндя ниэащларын гадаьан едилмяси. Бу истисиа вя онун бир ганун шяклиня салынмасы тясдиг едир ки, кющня гайда щяля гцввядя иди. Бу щямчинин цмумян мяъбури олан беля бир гайдадан иряли эялир ки, гадын яря эетдикдя, бунунла юз гябилясинин дини айинляриндя иштирак етмякдян имтина едирди вя яринин фратрийасына дахил едиляряк, онун айинлярини гябул едирди. Буна ясасян, щабеля Дикеархын ясяриндяки мя'лум йеря ясасян, юз гябилясиндян кянарда ниэащ бир гайда иди, Беккер ися «Харикл»дя ачыгъа беля щесаб едир ки, щеч кяс юз гябиляси дахилиндя ниэащ ялагясиня эиря билмязди.

9. Гябилянин оьуллуьа эютцрмяк щцгугу; бу щцгуг аилялярдян биринин оьуллуьа эютцрмяси йолу иля щяйата кечирилирди, лакин ачыг рясмиййят эюзлянилмяли иди вя йалныз мцстясна щалларда олурду.

10. Аьсаггаллары сечмяк вя вязифядян эютцрмяк щцгугу. Биз билирик ки, щяр гябилянин юз архонту вар иди; бу вязифянин мцяййян аилялярдя ирси олараг кечмясиндян щеч йердя бящс едилмир. Эцман едилмялидир ки, барбарлыг дюврцнцн ахырларына гядяр щямишя вязифяляр ъидди сурятдя («Ъидди сурятдя» сюзляри Енэелс тяряфиндян 1891-ъи ил няшриндя ялавя едилмишдир. Ред.) ирсян кечмирди, чцнки вязифянин ирсян кечмяси гябиля дахилиндя варлыларла йохсулларын там щцгуг бярабярлийи гайдасына ясла уйьун эялмир.

Тякъя Грот дейил, щабеля Нибур, Моммзен вя классик гядим дюврун бцтцн башга тарихчиляри индийядяк гябиля мясялясинин ющдясиндян эялмямишляр. Онлар гябилянин бир чох яламятлярини ня гядяр дцзэцн тясвир етсяляр дя, ону щямишя аиляляр групу щесаб етмишляр вя буна эюря дя гябилянин тябият вя мяншяйини баша Дцшя билмямишляр. Гябиля гурулушунда аиля щеч вахт иътимаи системин юзяйи олмамыш вя ола да билмязди, чцнки ярля арвад щюкмян ики мцхтялиф гябиляйя мянсуб олурду. Гябиля бцтцнлцкля фратрийайа, фратрийа ися тайфайа дахил олурду; аилянин йарысы ярин гябклясиня, йарысы да арвадын гябилясиня дахил олурду. Дювлят дя юз кцтляви щцгугуида аиляни танымыр вя аиля индийядяк йалныз хцсуси щцгугун обйекти кими мювъуддур. Щалбуки индий.ядяк бизим бцтцн тарих елмимиз, хцсусиля XVIII ясрдя сарсылмаз олан, беля бир мя’насыз е'тималы ясас тутур: сивилизасийа дюврцндян аз гала даща гядим олан айрыъа моногам аиля еля бир юзяк олмушдур ки, ъамиййят вя дювлят тядриъля бунун ятрафында кристаллашмышдыр.

Маркс ялавя едиб дейир: «Ъ-б Грота сонра эюстярмяк лазымдыр ки, йунанлар юз гябилялярини мифолоэийадан тюрямиш щесаб етмясяляр дя, щямин гябиляляр онларын юзляри тяряфиндян йарадылмыш мифолоэийадан вя бурадакы аллащлардан вя йарымаллащлардан даща гядимдир» (Бах: «Маркс вя Енэелсин архиви». IX ъилд, сящ.136. Ред.).

Морган Грота истинад етмяйи цстцн тутур, чцнки о щяр щалда танынмыш вя инанылмаьа тамамиля лайиг бир шащиддир. Грот сонра сюйляйир ки, щяр бир Афина гябиляси онун ещтимал олунан гябиля банисиндян она кечян бир ад дашыйырды, Солона гядяр бцтцн щалларда, Солондан сонра ися вясиййят олмадыгда, юлянин гябиля цзвляри (эеннетес) онун ямлакына вяряся олурдулар вя адам юлдцрцлдцкдя, мящкямя гаршысында ъинайяткары тя'гиб етмяк юлдцрцлянин биринъи нювбядя гощумларынын, сонра онун гябиля цзвляринин вя, нящайят, фратрийа цзвляринин щцгуг вя вязифяси иди:

«Ян гядим Афина ганунлары щаггында бизя мя'лум оланларын щамысы гябиля вя фратрийа бюлэцляриня ясасланыр».

Гябилялярин цмуми яъдадлардан ямяля эялмяси «алим филистерляр» цчцн (Маркс) (Йеня орада, сящ. 137. Ред.) баш сындыран бир иш олмушду. Онлар щямин яъдадлары, ялбяття, халис мифоложи вцъудлар щесаб етдикляриня эюря, гябилянин бир-бири иля йанашы йашайыб бир-бириндян айры олан, яввялляр щятта бир-бири иля гощум олмайан аилялярдян ямяля эялмясини юзляри цчцн айдынлашдырмаьа щеч бир имканлары галмыр, бунунла беля онлар щяр щалда бу иши эюрмялидирляр ки, гябилянин мювъуд олдуьуну щеч олмазса бир тящяр изащ етсинляр. Беляликля, онлар мязмунсуз ифадяляр цзцндян чыхылмаз вязиййятдя галыб беля бир мцддяадан иряли эедя билмирляр: нясил шяъяряси, ялбяття, ясатирдир, лакин гябиля щягигятдя мювъуддур; ян нящайят ися Гротун ясяриндя биз ашаьыдакылара раст эялирик (мю'тяризядя верилян сюзляр Марксындыр):

«Бу нясил шяъяряси щаггында биз анъаг ара-сыра ешидирик, чцнки бу барядя йалныз хцсусиля тянтяняли олан мцяййян щалларда ачыг данышырдар. Лакин даща чох мяшщур гябилялярдя олдуьу кими, ейни иля аз ящямиййятли гябилялярин дя юз цмуми дини айинляри олмушдур» (гярибя ишдир, м-р Грот!), «щямчинин фювгялбяшяри бир умуми гябиля баниси вя цмуми нясил шяъяряси олмушдур» (аз ящямиййятли гябиляляр цчцн, ъ-б Грот, бу ня гядяр дя гярибядир!) «схем вя идеал ясас» (мющтярям ъянаб, идеал йох, «ъарнал», йахуд бизим дилимиздя–ъисмани!) «бцтцн гябилялярдя ейни олмушдур» (Йеня орада, сящ.138. Ред.).

Маркс бу суала Морганын ъавабыны ашаьыдакы сюзлярля йекунлашдырыр: «Илкин формалы гябиляйя уйьун эялян ган гощумлуьу системи–бу форма ися, башгаларында олдуьу кими, йунанларда да бир заманлар олмушдур,–гябилялярин бцтцн цзвляринин бир-бири иля гощумлуг мцнасибятлярини билмясини тя'мин едирди. Онлар юзляри цчцн сон дяряъя ваъиб олан бу мя'луматы практикада ушаг йашларындан юйрянирдиляр. Моногам аиля мейдана эялдикдя, бу унудулду. Гябилянин ады нясил шяъярясини йарадырды, айрыъа бир аилянин шяъяряси ися бунун йанында ящямиййятсиз эюрцнцрдц. Бу гябиля ады инди ону дашыйанларын цмуми мяншяйи олдуьу фактыны эюстярмяли иди; лакин гябилянин нясил шяъяряси о гядяр кечмиш заманлара эедиб чыхырды ки, даща сонралар цмуми яъдадлар олдуьу аз щаллар мцстясна олмагла, гябиля цзвляри юз араларында щягигятян мювъуд олмуш гощумлуьу даща субут едя билмирдиляр. Оьуллуьа эютцрмяк щаллары нязяря алынмазса, ад юзц цмуми мяншяйин сцбуту иди, щям дя шцбщясиз сцбут иди. Гябиляни халис уйдурма вя шаираня йарадыъылыг мящсулуна чевирян Грот (Марксын ялйазмасында Гротун явязиндя ерамызын II ясриндя йашамыш, Гротун тез-тез истинад етдийи гядим йунан алими Поллукс эюстярилмишдир. Ред.) вя Нибурун етдийи кими, гябиля цзвляри арасында щяр бир гощумлуьун фе'лян инкар едилмяси ися, яксиня, йалныз «идеал» алимляря, йя'ни китаб цзцндян билик алмыш халис кабинет алимляриня лайигдир. Хцсусян моногамийа мейдана чыхдыгдан сонра нясиллярин ялагяси узаг кечмишя аид едилдийиня эюря вя кечмиш эерчяклик мифолоэийанын фантастик сурятляриндя яксини тапдыьына эюря, хошниййят филистерляр беля бир нятиъяйя эялмиш вя эялмякдядирляр ки, фантастик нясил шяъяряси реал гябиляляр йаратмышдыр» (Бах: «Маркс вя Енэелсин архиви», IX ъилд, сящ. 138–139. Ред.).

Америкалыларда да олдуьу кими, фратрийа бир нечя гыз гябилясиня бюлунмцш олан вя бунлары бирляшдирян, чох заман бир дя онларын щамысынын цмуми гябиля банисиндян ямяля эялдийини эюстярян илк гябиля иди. Мясялян, Гротун фикринъя,

«Щекатей фратрийасынын цзвляри олан бцтцн йашыдлар ейни бир аллащы он алтынъы нясилдя юзляринин гябиля баниси щесаб едирдиляр».

Буна эюря дя щямин фратрийанын бцтцн гябиляляри щярфиййян гардаш гябиляляр иди. Щяля щомсрин ясяринин мя'лум йериндя фратрийайа щярби ващид кими тясадцф олунур; орада Нестор Агамемнона беля мяслящят эюрцр: адамлары тайфалар вя фратрийалар цзря сырайа еля дцз ки, фратрийа фратрийайа тайфа тайфайа кюмяк етсин (Щомер. «Илиада», икинъи мащны. Ред.).–Бундан ялавя, фратрийанын цзвц юлдцрцлдцкдя, фратрийанын тя'гиб етмяк щцгугу вар иди вя буна борълу иди; демяли, даща яввялки дюврдя онун цзяриня ган интигамы алмаг вязифяси дя дцшцрдц. Сонра онун цмуми мцгяддясляри вя байрамлары вар иди, бцтцн йунан мифолоэийасынын гядим арилярин тябиятя ян'яняви ситайишиндян инкишаф етмясинин юзц дя яслиндя гябиля вя фратрийаларла баьлы иди вя бунларын дахилиндя баш верирди. Сонра, фратрийанын аьсаггалы (пщратриаръщос) вар иди вя фратрийа, де Куланжын дедийиня эюря, цмуми йыьынъаглар чаьырырды, мяъбури гярарлар гябул едирди, онун мящкямя вя инзибати сялащиййяти вар иди. Щятта гябиляйя е'тинасызлыг эюстярян сонракы дювлят фратрийанын ихтийарында инзибати характерли бя'зи иътимаи вязифяляри сахламышды.

Бир нечя гощум фратрийа тайфа тяшкил едир. Аттикада дюрд тайфа вар иди, щяр тайфада цч фратрийа вя щяр фратрийада отуз гябиля вар иди. Групларын тяркибинин беля дцрцст мцяййян едилмяси кортябии сурятдя йаранмыш вязиййятя шцурлу вя планауйьун мцдахиля едилдийини эюстярир. Бу неъя, н» заман вя няйя эюря баш вермишдир,–бу барядя йунан тарихи сусур, бу тарих щаггында йунанларын юзляриндя дя йалныз гящряманлыг дюврцндян е'тибарян хатиряляр сахланмышдыр.

Нисбятян кичик яразидя чох сых йашайан йунанларда мцхтялиф диалектляр ямяля эялмяси Американын эениш мешяляриндя олдуьундан хейли аз инкишаф етмишди; лакин биз бурада да эюрцрцк ки, йалныз бир ясас лящъяси олан тайфалар даща бюйцк бир там щалында бирляширляр вя щятта кичик Аттикада биз еля бир хцсуси диалектя тясадцф едирик ки, бу да сонралар бцтцн йунан нясри цчцн цмуми бир дил кими щаким олмушдур.

Щомерин поемаларында биз йунан тайфаларыны яксяр щалларда артыг кичик халглар щалында бирляшмиш шякилдя эюрцрцк, бунларын да дахилиндя гябиляляр, фратрийалар вя тайфалар щяр щалда щяля юз мцстягиллийини тамамиля сахлайырды. Онлар артыг диварларла мющкямляндирилмиш шящярлярдя йашайырдылар; сцрцляр артдыгъа, якинчилик эенишляндикъя вя сянят рцшеймляри йайылдыгъа, ящалинин сайы да артырды; бунунла бярабяр ямлак ъящятдян фяргляр дя артырды, бупларла да бирликдя гядим, ибтидаи демократийа дахилиндя аристократик цнсцр артырды. Ян йахшы торпаглара сащиб олмаг цстцндя, щабеля, ялбяття, щярби гянимят цстцндя дя айры-айры кичик халглар арасыкясилмядян мцщарибя едирдиляр; щярби ясирлярин кюлялийи артыг гябул олунмуш бир тя'сисат иди.

Щямин тайфаларда вя кичик халгларда идарячилийин тяшкили беля иди:

1. Даими щакимиййят органы шура, «буле» иди, бу да яввялляр, эюрцнцр, гябилялярин аьсаггалларындан ибарят иди, сонралар, онларын сайы щяддиндян чох артдыгда ися, бу аьсаггалларын сечилмиш щиссясиндян ибарят иди, бу да аристократик цнсцрцн инкишаф етмясиня вя эцълянмясиня имкан верирди. Гящряманлыг дюврцнцн яйанлардан (кратистои) ибарят шурасыны Диониси бизя мящз бу ъцр тясвир едир. Мцщцм мясялялярдя шура гяти гярарлар гябул едирди; мясялян, Есхилдя Фив шящяринин шурасы йаранмыш олан вязиййятдя гяти гярар гябул едяряк эюстярир ки, Етеокл цчцн тянтяняли дяфн дцзялдилсин, Полиникин мейиди ися итляря йедиздирилсин (Есхил. «Фивя гаршы йедди няфяр». Ред.). Сонралар, дювлят йарадылдыгда, бу шура сената чеврилир.

2. Халг йыьыннаьы (аэора). Ирокезлярдя биз эюрдцк ки, халг–кишиляр вя гадынлар–шуранын йыьынъаьыны ящатя едирляр вя мцяййян едилмиш гайда иля мцзакирядя иштирак едяряк, беляликля, онун гярарларына тя'сир эюстярирляр. Щомерин бящс етдийи йунанларда, кющня алман мящкямя ифадяси ишлядилярся, бу «ящатя» (Умстанд), гядим эерманлар арасында да олдуьу кими, инкишаф едиб артыг ясл халг йыьынъаьына чеврилмишдир. Буну шура мцщцм мясялялярин щялли цчцн чаьырырды; щяр бир киши сюз ала билярди. Гярар ял галдырмагла (Есхилин «Хащишчи гадынлар» ясяри) вя йа чыьырмагла гябул олунурду. Сон мярщялядя али щакимиййят йыьынъаьын ялиндя иди, чцнки Шюманын дедийи кими («Йунан гядимликляри»)

«йериня йетирилмяси цчцн халгын кюмяйи лазым эялян бир ишдян бящс едилдикдя, Щомер бизя щеч еля бир цсул эюстярмир ки, бунун васитяси иля халгы юз ирадясиня ряьмян бу ишя мяъбур етмяк мцмкцн олсун».

Ахы тайфада щяр бир йашлы кишинин дюйцшчц олдуьу заман халгдан тяърид едилмиш вя она гаршы гойула биляъяк бир иътимаи щакимиййят щяля йох иди. Ибтидаи демократийа щяля там тяряггидя иди вя биз истяр шуранын, истярся басилейин щакимиййяти вя мювгейи щаггында фикир йеридяркян, буна ясасланмалыйыг.

3. Сяркярдя (басилеус). Маркс бу барядя беля дейир: «Яксяриййяти анаданэялмя сарай нюкярляри олан Авропа алимляри басилейи мцасир мя'нада бир монарха чевирирляр. Республикачы-йанки Морган буна е'тираз едир. О, шит Гладстон вя онун «Дцнйанын эянълийи» китабы щаггында чох истещза иля, лакин тамамиля щаглы олараг дейир:

«Ъ-б Гладстон гящряманлыг дюврцндяки йунан башчыларыны бизя чарлар вя кнйазлар кими тягдим едир, щям дя онлары ейни заманда ъентлмен кими тясвир едир; лакин о юзц е'тираф етмялидир ки, биз цмумиййятля онларда илкинлик адятини вя йа ганунуну тапырыг, эюрунцр, кифайят гядяр, лакин аз кяскин шякилдя ифадя олундуьуну эюрцрцк».

Эцман етмяк лазымдыр ки, бу ъцр гейд-шяртлярля илкинлик щцгугу ъ-б Гладстонун юзцня дя, щятта о гядяр кяскин олмайан бир дяряъядя олса да, щяр ъцр мя'насыны кифайят дяряъядя итирмиш кими эюрцняр.

Биз артыг Ирокезлярдя вя башга щиндилярдя аьсаггал вязифяляринин ирсян кечмяси ишинин неъя олдуьуну эюрдцк. Гябиля дахилиндя бцтцн вязифяляр чох щалларда сечкили олурду вя бу нисбятдя дя гябиля чярчивяси дахилиндя ирсян кечирди. Азад олмуш вязифяляри тутмаг лазым эялдикдя, йаваш-йаваш он йахын гощумагардаша вя йа баъыоьлуна цстцнлцк вермяйя башладылар вя мцяййян бир сябяб олмадыгт да ондан йан кечмяздиляр. Буна эюря дя йунанларда ата щцгугу щюкмран олдуьу заман басилей вязифяси адятян оьула вя йа оьуллардан бириня кечирдися, бу йалныз ону сцбут едир ки, оьуллар халг тяряфиндян сечилмяк эцъцня вяряся олмаг цмидиндя ола билярдиляр, лакин бу щеч дя беля бир сечкидян конарда вярясялийин гануни щесаб олундуьуну эюстярмир. Бу щалда биз Ирокезлярдя вя йунанларда гябиля дахилиндя хцсуси яйан аиляляринин илк рцшеймини эюрцрцк, йунанларда ися бундан ялавя щямчинин эяляъяк ирси башчылыьын, йахуд монархийанын илк рцшеймини эюрцрцк. Буна эюря дя кцмаи едилмялидир ки, йунанларда басилей йа халг тяряфиндян сечилмяли иди, йа да Рома «чары» (рех) барясиндя олдуьу кими, халгын таныдыьы органлар–шура вя йа агора тяряфиндян тясдиг олунмалы иди.

«Илиада» да «ярляр щякмдары» Агамемнон йунанларын али чары кими дейил, мцщасиряйя алынмыш шящяр гаршысында мцттяфигляр гошунунун али команданы кими чыхыш едир, Одиссей йунанлар арасында чякишмя баш вердикдя мя'лум йердя онун бу вязиййятини эюстярир: чох адамын башчы олмасы йахшы дейилдир, бир няфяр командан олмалыдыр вя и.а. (сонра ися скипетр хатырладылан популйар ше'р эялир, лакин бу, сонралар ялавя едилмишдир) (Щомер. «Илиада», икинъи мащны. Ред.). «Одиссей бурада, идарячилик формасы щаггында мцщазиря охумур, мцщарибядя баш командана табе олмаьы тяляб едир. Тройа ятрафында йалныз гошундан ибарят олан йунанлар цчцн агора кифайят гядяр демократик гайдада апарылыр: Ахиллес щядиййялярдян, йя'ни гянимятин бюлцшдцрцлмясиндян данышаркян буну щеч дя Агамемнонун вя йа щяр щансы башга бир басилейин дейил, щямишя «ахейлярин оьулларынын», йя'ни халгын иши адландырыр. «Зевсин тюрятдийи», «Зевсин бяслядийи» лягябляри щеч бир шей сцбут етмир, чцнки щяр бир гябилянин мяншяйи аллащларын бириндян башланыр, тайфа башчысынын гябилясинин мяншяйи ися «даща адлы-санлы» аллащдан, бурада ися Зевсдян башланыр. Щятта, мясялян, донуз отаран Евмей вя башгалары кими шяхсян азад олмайанлар да «илащидирляр» («диои» вя «тщеиои») вя буна «Одиссейа»да тясадцф олунур, демяли, «Илиада»да тясвир едилян вахтдан хейли сонралар тясадцф олунур; йеня щямин «Одиссейа»да «гящряман» ады бир дя ъарчы Мулийя, щабеля кор ханяндя Демодока верилир (Даща сонра Марксын ялйазмасында Енэелс тяряфиндян бурахылан беля бир ибарявардыр. «Одиссей тяряфиндян Агамемнон барясиндя ишлядилян «койранос» («хоипавос») истилащы да «басилей» истилащы иля йанашы йалныз «мцщарибядя гошун команданы» демякдир». Ред.). Гысасы, йунан йазычылары «басилеиа» сюзцнц Щомерин дцшцндцйц мя'нада чар щакимиййяти дейилян щакимиййяти билдирмяк цчцн ишлядирдиляр (чцнки бу щакимиййятин башлыъа фяргляндириъи яламяти щярби башчылыгдыр), бу сюз, бунунла йанашы башчылар шурасы вя халг йыьынъаьы мювъуд олдугда, йалныз щярби демократийа демякдир» (Маркс) (Бах: «Маркс вя Енэелсин архиви», IX ъилд, сящ. 144–14,3. Ред.).

Басилейин щярби сялащиййятдян башга бир дя кащин вя мящкямя сялащиййяти вар иди; бу ахырынъы сялащиййят дцрцст мцяййян едилмямишди, биринъи сялащиййятя о тайфанын вя йа тайфалар иттифагынын али нцмайяндяси сифяти иля малик иди. Мцлки, инзибати сялащиййятдян щеч вахт бящс олунмур, лакин, эюрцнцр, басилей юз вязифясиня эюря шуранын цзвц иди. Беляликля, етимоложи ъящятдян «басилей» сюзцнц алманъа «Кюниэ» сюзц иля тяръцмя етмяк тамамиля доьрудур, чцнки «Кюниэ» (Кунинэ) сюзц «Куни», «Кцнне» сюзцндян ямяля эялмишдир вя «гябиля аьсаггалы» демякдир. Лакин гядим йунан «басилей» сюзц «Кюниэ» (крал) сюзцнцн мцасир мя'насына гятиййян уйьун эялмир. Фукидид гядим «басилеиа»ны гяти сурятдя «патрике», йя'ни гябилялярдян ямяля эялмиш адландырыр вя дейир ки, онун дягиг мцяййян едилмиш, демяли, мящдуд сялащиййяти вар иди. Аристотел дя эюстярир ки, гящряманлыг дюврцндяки «бисилеиа» азад шяхсляр цзяриндя башчылыг иди, басилей ися сяркярдя, щаким вя али кащин иди; демяли, сонралар ишлядилян мя'нада онун щюкумят щакимиййяти йох иди (Йунан басилейи кими атстек сяркярдясини дя мцасир монарх шяклиндя тясвир едирдиляр. Морган испанийалыларын, яввялляр йанлыш анлашылмаьа ясасланан вя шиширдилян, сонра да ачыгъа йалан олан мя'луматыны илк дяфя тарихян тянгид едяряк сцбут едир ки, мексикалылар барбарлыьын орта пиллясиндя дурурдулар, лакин юзляринин инкишафында йени Мексика пуебло щиндиляриндян бир гядяр иряли эедирдиляр вя онларын гурулушу, тящриф едилмиш мя'лумата ясасян мцщакимя йеритмяк мцмкун олдуьу дяряъядя, ашаьыдакы яламятляри иля фярглянирди: бу, цч тайфанын иттифагы иди вя щямин иттифаг бир нечя башга тайфаин юзцня табе едиб юз баъверянляриня чевирмишди; ону иттифаг шурасы вя иттифаг сяркярдяси идаря едирди, бу сяркярдяни дя испанийалылар «императора» чевирмишдиляр.).

Беляликля, биз гящряманлыг дюврцндяки йунан гурулушунда гядим гябиля тяшкилатынын щяля там.амиля гцввядя галдыьыны, лакин ейни заманда онун артыг позулмаьа башладыьыны эюрцрцк: ата щцгугу вар иди, ямлака ушаглар вяряся олурдулар, бу да сярвятин аилядя топланмасына сябяб олурду вя аиляни гябиляйя гаршы дуран бир гцввяйя чевирирди; илк ирси я'йанлар вя чар щакимиййяти рцшеймляринин ямяля эялмяси васитяси иля ямлак сащиблийи фяргляри идарячилийин тяшкилиня якс тя'сир эюстярирди; яввялляр тякъя щярби ясирляр кюля идиляр, лакин бу кюлялик артыг юз тайфалары ичярисиндян оланлары вя щятта юз гябиляляринин цзвлярини дя ясарят алтына алмаг перспективи ачырды; гядимдя тайфанын тайфайа гаршы олан мцщарибяси инди малгара, кюля вя сярвят яля кечирмяк мягсяди иля гуруда вя дяниздя мцнтязям гулдурлуьа чеврилмяйя башламышды, бу мцщарибяляр мцнтязям бир пешя шякли алырды; бир сюзля, сярвят ян йцксяк бир не'мят кими тя'рифлянир вя язиз тутулурду, сярвятин зоракылыгла талан едилмясиня щагг газандырмаг цчцн гядим гябиля гайдаларындан суи-истифадя едилирди. Йалныз бир шей–еля бир тя'сисат чатышмырды ки, айры-айры шяхслярин йениъя ялдя етдикляри сярвятляри няинки гябиля гурулушунун коммунист ян'яняляриндян мцщафизя етсин, яввялляр бу гядяр аз гиймятляндирилян хцсуси мцлкиййяти няинки мцгяддяс тутсун вя онун мцгяддяс тутулмасыны щяр щансы бир инсан ъямиййятинин ян йцксяк мягсяди е'лан етсин, щямчинин мцлкиййят ялдя етмяйин бир-биринин ардынъа инкишаф едян йени формаларына, демяли, сярвятин арасыкясилмядян сцр'ятлянян йыьымына да цмуми иътимаи е'тираф мющрцнц бассын; еля бир тя'сисат чатышмырды ки, йалныз ъямиййятин синифляря бюлцнмяйя башламасыны дейил, щямчинин варлы синфин йохсул синфи истисмар етмяк щцгугуну вя онун цзяриндя щюкмранлыьы да ябядиляшдирсин.

Беля бир тя'сисат мейдана эялди. Дювлят иъад едилди.
V

АФИНА ДЮВЛЯТИНИН МЕЙДАНА ЭЯЛМЯСИ

Гисмян гябиля гурулушу органларыны дяйишдирмякля, гисмян онларын йериня йени органлар тятбиг едиб онлары сыхышдырмаг йолу иля вя, нящайят, онлары ясл дювлят щакимиййяти органлары иля бцсбцтцн явяз етмякля дювлят неъя инкишаф етмишдир; юз гябиляляриндя, фратрийаларында юзцнц юз гцввяляри иля мцдафия едян ясл «силащлы халгын» йерини щямин дювлят органларына табе олан, демяли, щабеля халга гаршы истифадя едиля билян силащлы «кцтляви щакимиййят» неъя тутмушдур,–бунларын щамысыны биа, щяр щалда илк пиллядя, щеч бир йердя Гядим Афинадакындан йахшы изляйя билмярик. Формаларын дяйишилмяси ясасян Морган тяряфиндян тясвир едилмишдир, щямин «кцтляви щакимиййяти» доьуран игтисади мязмунун тящлилини ися ясасян мян юзцм ялавя етмяли олурам.



Гящряманлыг дюврцндя афиналыларын дюрд тайфасы Аттиканын щяля ялащиддя вилайятляриндя йашайырды; щятта бунлары тяшкил едян он ики фратрийанын.да, эюрцнцр, щяля Кекропуи он ики шящяри шяклиндя айрыъа мяскянляри вар иди. Идарячилийин тяшкили гящряманлыг дюврцня уйьун иди: халг йыьынъаьы/халгшурасы, басилей. Йазылы тарихин башландыьы дюврдя торпаг артыг бюлцнмцшдц вя хцсуси мцлкиййятя кечмишди, бу да барбарлыьын йцксяк пиллясинин ахырларына доьру артыг нисбятян инкишаф етмиш ямтяя истещсалына вя она уйьун ямтяя тиъарятиня хасдыр. Тахылла йанашы шяраб вя битки йаьы да истещсал едилирди; Еэей дянизиндя апарылан дяниз тиъаряти финикийалыларын ялиндян эетдикъя даща артыг чыхыр вя яксярян Аттика сакинляринин ялиня кечирди. Торпаг мцлкляринин альысатгысы сайясиндя, якинчиликля сянят арасында, тиъарятля эямичилик арасында ямяк бюлэцсцнцн даща да инкишаф етмяси сайясиндя гябилялярин, фратрийаларын вя тайфаларын цзвляри чох тезликля бир-бириня гарышмалы идиляр; фратрийа вя тайфанын яразисиндя, щямвятян олса да щяр щалда щямин бирляшмяляря мянсуб олмайан, демяли, юз йашайыш йерляриндя йад олан ящали мяскян салырды. Ахы динълик заманы щяр фратрийа вя щяр тайфа Афинадакы халг шурасына вя йа басилейя мцраъият етмядян юз ишлярини юзляри идаря едирдиляр. Лакин фратрийа вя йа тайфайа мянсуб олмадан бунларын яразисиндя йашайанлар, ялбяття, щямин идаря ишиндя иштирак едя билмяздиляр.

Бцтцн бунлар гябиля гурулушу органларынын нормал фяалиййятини о дяряъядя позмушду ки, артыг гящряманлыг дюврцндя буну арадан галдырмаг цчцн тядбирляр эюрмяк лазым эялди. Тезейя иснад верилян бир гурулуш тятбиг едилди. Дяйишиклик щяр шейдян яввял ондан ибарят иди ки, Афинада мяркязи идаря йарадылмышды, йя'ни о вахта гядяр тайфаларын мцстягил сурятдя эюрдцкляри ишлярин бир щиссяси цмуми ящямиййяти олан иш е'лан едилмиш вя Афинада йерляшян цмуми шуранын ихтийарына верилмишди. Бу йенилик сайясиндя афиналылар юз инкишафында Американын йерли халгларындан щяр щансы бириня нисбятян даща ирялиляря эетдиляр: бир-бири иля гоншулугда йашайан тайфаларын садяъя иттифагы явязиндя бунлар ващид бир халг щалында бирляшдиляр. Бунунла ялагядар олараг айры-айры тайфаларын вя гябилялярин щцгуги адятляри цзяриндя йцксялян цмуми Афина халг щцгугу мейдана эялди; Афина вятяндашы, беля бир вятяндаш олмаг е'тибары иля, йад тайфадан щесаб едилдийи яразидя дя мцяййян щцгуглар вя йени щцгуги мцдафия ялдя етди. Лакин бунунла гябиля гурулушунун даьыдылмасына доьру биринъи аддым атылмыш олду, чцнки бу, бцтцн Аттикада тайфа е'тибары иля йад олан, Афина гябиля гурулушундан тамамиля кянарда дуран вя бу вязиййятдя галмагда давам едян шяхслярин дя сонралар вятяндашлар тяркибиня дахил едилмясиня доьру биринъи аддым иди. Тезяйя иснад верилян икинъи йенилик гябиля, фратрийа вя йа тайфадан асылы олмайараг, бцтцн халгын цч синфя: евпатридляр, йахуд няъибляр, геоморлар, йахуд якинчиляр вя демиуглар, йахуд сяняткарлар синфиня бюлцнмясиндян вя няъибляря вязифя тутмагда мцстясна щцгуг верилмясиндян ибарят иди, щям дя бу бюлэц няъиблярин вязифя тутмасындан башга щеч бир нятиъя вермяди, чцнки щямин бюлэц синифляр арасында щеч бир башга щцгуги фярг гоймурду (1884-ъц ил няшриндя ибарянин ахыры бу шякилдя ифадя едилмишди: «чцнки галан ики синиф щеч бир хцсуси щцгуг алмамышды». Ред.). Лакин бу бюлэцнцн бюйцк ящямиййяти вардыр, чцнки нязяря чарпмадан инкишаф етмиш йени иътимаи цнсцрляри бизя ачыб эюстярир. Бу бюлэц эюстярир ки, гябиля вязифяляринин мцяййян аилялярин цзвляри тяряфиндян тутулмасы адяти иътимаи вязифяляри щямин' аилялярин тутмасы щцгугу кими аз е'тираз едилян бир щцгуга чеврилмишди, юз сярвяти сайясиндя онсуз да гцдрятли олан бу аиляляр юз гябиляляриндян кянарда хцсуси бир имтийазлы синиф щалында тяшяккцл тапмаьа башламышдылар вя онларын бу иддиалары щяля йалныз йаранмагда олан дювлят тяряфиндян мцгяддяс тутулурду. Даща сонра, щямин бюлэц эюстярир: кяндлилярля сяняткарлар арасында ямяк бюлэцсц артыг о гядяр мющкямлянмишди ки, гябиля вя тайфайа олан яввялки бюлэцнцн иътимаи ящямиййятини арха сырайа кечирмяйя башламышды. Нящайят, бу бюлэц гябиля ъямиййяти иля дювлят арасында барышмаз зиддиййят олдуьуну эюстярир; дювлят йаратмаг йолунда илк тяшяббцс гябиля ялагяляринин гырылмасындан ибарят иди, бу да щяр бир гябилянин цзвляринин имтийазлыларла имтийазсызлара, бу ахырынъыларын да юз мяшьулиййятиня эюря ики синфя бюлцнмяси йолу иля олурду, бу да онлары, беляликля, бир-бириня гаршы гойурду

Афинанын та Солона гядярки сонракы сийаси тарихи щеч дя кифайят гядяр мя'лум дейилдир. Басилей вязифяси юз ящямиййятини итирмишди; дювлятя няъибляр ичярисиндян сечилян архонтлар башчылыг етмяйя башламышдылар. Яйанларын щюкмранлыьы эетдикъя даща чох эцълянирди, нящайят, бизим тарихдян яввял 600-ъц иля йахын бу щюкмранлыг дюзцлмяз олду. Бу заман халг азадлыьыны боьмаг цчцн ясас васитя пул вя сялямчилик иди. Я'йанлар башлыъа олараг Афинада вя онун ятрафында йашайырдылар, бурада ися дяниз тиъаряти, бунунла бирликдя щяля дя арабир мяшьулиййят олан дяниз гулдурлуьу бу я'йанлары варландырырды вя пул сярвятлярини онларын ялиндя топлайырды. Инкишаф етмякдя олан пул тясяррцфаты бурадан кянд иъмаларына кечир, онларын натурал тясяррцфата ясасланан гядим йашайыш тярзиня ашындырыъы бир туршу кими тя'сир едирди. Гябиля гурулушу пул тясяррцфаты иля ясла бир йеря сыьа билмяз; Аттиканын хырда кяндлиляринин вар-йохдан чыхмасы бунлары мцщафизя едян кющня гябиля ялагяляринин зяифлямяси ила бир вахта дцшдц. Боръ гябзи вя торпаьын эиров каьызы (чцнки афиналылар артыг щипотек дя ихтира етмишдиляр) ня гябиля, ня дя фратрийа иля щесаблашмырды. Кющня гябиля гурулушу ися ня пул, ня боръ алмаг, ня дя пул борълу олмаг ня олдуьуну билмирди. Буна эюря дя я'йанларын эетдикъя даща эениш йайылан пул щякмранлыьы йени бир ади щцгуг да мейдана эятирди, бундан да мягсяд борълуйа гаршы кредитору тя'мин етмяк, хырда кяндлилярин пул сащибляри тяряфиндян истисмарыны мцгяддясляшдирмяк иди. Аттика тарлаларынын щяр йериндя эиров дашлары эюрцнцрдц вя бунларын цзяриндя йазылмышды ки, бу сащя филан мябляьдя пул мцгабилиндя филанкяся вя, филанкяся эиров гойулмушдур. Беля нишанлары олмайан тарлаларын артыг чох щиссяси щипотек боръунун вя йа фаизин вахтында верилмямяси цзцндян сатылмышды вя аристократсялямчинин мцлкиййяти олмушду; кяндлини иъарядар сифяти иля щямин сащядя галмаьа вя юз ямяйинин вердийи мящсулун алтыда бир щиссяси иля йашамаьа, галан алтыда беш щиссясини иъаря щаггы шяклиндя йени сащибя вермякля йашамаьа гойсайдылар, о разы гала билярди. Бу щяля аздыр. Торпаг сащяси сатыларкян ялдя едилян мябляь боръу юдямядикдя, йахуд боръ эиров иля тя'мин олунмадыгда борълу юз ушагларыны йад юлкяляря кюлялийя сатмалы олурду ки, боръ верянля цзцлцшя билсин. Атанын юз ушагларыны сатмасы–ата щцгугунун вя моногамийанын биринъи нятиъяси беля иди! Гансоран щяля йеня дя кифайятлянмясяйди, борълунун юзцнц дя кюлялийя сата билярди. Афина халгында сивилизасийанын парлаг шяфяги беля иди.

Кечмишдя, халгын щяйат шяраити гябиля гурулушуна щяля уйьун эялдийи заманлар, беля бир чеврилиш мцмкцн дейилди; инди ися бу чеврилиш баш вермишди, лакин неъя баш вердийини щеч кяс билмирди. Бир дягигялийя бизим Ирокезляря гайыдаг. Инди афиналылара, неъя дейярляр, онларын иштиракы олмадан вя шцбщясиз онларын ирадясиня ряьмян гябул етдирилян вязиййят орада аьласыьан бир шей дейилди. Орада йашайыш васитяляринин илдян-иля дяйишилмяз галан истещсал усулу варлыларла йохйсуллар арасында, истийсмарчыларла истисмар олунанлар арасында санки кянардан гябул етдирилмиш олан бу ъцр мцнагишяляри, бу ъцр зиддиййяти щеч вахт доьура билмязди. Ирокезляр тябиятя щаким олмагдан щяля чох узаг идиляр, лакин онлар цчцн мя'лум вя мцяййян тябии чярчивя дахилиндя онлар юз истещсалларынын аьасы идиляр. Онларын хырдаъа диррикляриндя мящсулун ямяля эялмямяси, эюлляриндя вя чайларында балыг ещтийатларынын тцкянмяси вя мешяляриндя ов щейванларынын олдугъа азалмасы нязяря алынмазса, онлар ирялиъядян билирдиляр ки, йашайыш васитяляри ялдя етмякдя ишлятдикляри юз цсулларындан ня эюзляйя билярляр. Бу цсул бя'зян аз, бя'зян даща бол йашайыш васитяляри ялдя олунмасыны тя'мин етмяли иди, лакин бу цсул эюзлянилмяйян иътимаи чеврилишляря, гябиля ялагяляринин гырылмасына, гябиля цзвляринин вя щямтайфаларын бир-бириня якс, бир-бири иля мцбаризя едян синифляря бюлцнмясиня щеч ъцр эятириб чыхара билмязди. Истещсал ян мящдуд чярчивядя апарылырды, лакин мящсул бцтювлцкдя истещсалчыларын ихтийарында иди. Бу барбарлыг дюврц истещсалынын чох бюйцк цстцнлцйц иди вя сивилизасийа дюврцнцн башланмасы идя бу цстцнлцк итирилмиш олду. Ян йахын нясиллярин вязифяси бу цстцнлцйу йенидян ялдя етмякдян, лакин артыг инди тябият цзяриндя инсанын ялдя етдийи гцдрятли щюкмранлыг ясасында вя инди мцмкцн олмуш азад бирлик ясасында ялдя етмякдян ибарят олаъагдыр.

Йунанларда вязиййят башга ъцр иди. Сцрцляр вя зинят шейляри цзяриндя йаранан хцсуси мцлкиййят айры-айры шяхсляр арасында мцбадиляйя, мящсулларын ямтяяйя чеврилмясиня сябяб олурду. Бцтцн сонракы чеврилишин рцшейми дя бунда ади. Еля ки, истещсалчылар юз мящсулуну даща билаваситя юзляри истещлак етмяйиб мцбадиля йолу иля юзэянинкиляшдирмяйя башладылар, бу мящсул цзяриндя юзляринин щюкмранлыьыны итирдиляр. Онлар даща билмирдиляр ки, бу мящсулун башына ня эяляъякдир. Мящсулдан истещсалчыйа гаршы, ону истисмар етмяк вя она зцлм етмяк цчцн истифадя олунмасы имканы йаранды. Буна эюря дя щеч бир ъямиййят айры-айры шяхсляр арасында мцбадиляни мящв етмядян, юз истещсалы цзяриндя щюкмранлыьы вя юз истещсал просесинин сосиал нятиъяляри цзяриндя нязаряти узун мцддят сахлайа билмяз.

Айры-айры шяхсляр арасында мцбадиля мейдана эялдикдян вя мящсуллар ямтяяляря чеврилдикдян сонра мящсулун ону истещсал едянин цзяриндя щюкмранлыьынын ня гядяр тез юзцнц эюстярмяйя башладыьыны афиналылар юз тяърцбясиндя эюрмяли олдулар. Ямтяя истещсалы иля бирликдя торпаьы айры-айры шяхслярин юз гцввяляри иля беъярмяси, бундан аз сонра ися айры-айры шяхслярин торпаг мцлкиййяти дя мейдана чыхды. Даща сонра пул, бцтцн башга ямтяялярин мцбадиля едиля билдийи ян цмуми ямтяя мейдана эялди. Лакин инсанлар пулу иъад едиркян эцман етмирдиляр ки, онлар ейни заманда йени иътимаи гцввя–ян цмуми тя'сири олан еля йеэаня бир гцввя йарадырлар ки, бутцн ъямиййят бунун гаршысында баш яймяли олаъагдыр. Юз йарадыъыларынын хябяри вя арзусу олмадан бирдян-биря мейдана эялян бу йени гцввя юз щюкмранлыьыны юз эянълийинин бцтцн кобудлуьу иля афиналылара щисс етдирди.

Ня етмяк лазым иди? Гядим гябиля гурулушу няинки пулун мцзяфф.яр йцрцшц гаршысында аъиз галды, щятта пул, кредиторлар вя борълулар кими, боръун мяъбури сурятдя. эери алынмасы кими шейляр цчцн юз дахилиндя щеч олмаса йер тапмаьа да ясла гадир дейилди. Лакин йени иътимаи гцввя мювъуд иди вя хош ниййятляр, кечмиш эюзял яййамы гайтармаг цчцн эюстярилян гызьын ся'й пулу вя сялямчилийи йенидян йох олмаьа мяъбур едя билмяди. Бундан ялавя, гябиля гурулушуна бир сыра башга икинъи дяряъяли зярбяляр дя вурулду. Бцтцн Аттика яразисиндя вя хцсусян Афина шящяринин езундя мцхтялиф гябиля вя фратрийаларын цзвляри нясилдян-нясля бир-бири иля эетдикъя даща чох гарышырдылар, щярчянд Щяля инди дя афиналы юз мянзилини дейил, торпаг сащялярини юз гябилясиня мянсуб олмайан шяхсляря сата билярди. Сянайе вя мцбадилянин сонракы инкишафы иля мцхтялиф истещсал сащяляри: якинчиликля сянят арасында, сянятин юзцндя ися онун сайсыз-щесабсыз нювляри: тиъарят, эямичилик вя и.а. арасында ямяк бюлэцсц эетдикъя даща мцкяммял инкишаф едирди; инди ящали юз мяшьяляляриня эюря хейли сабит груплара бюлцнцрдц; бунлардан щяр биринин бир сыра йени цмуми мянафейи вар иди ки, бу мянафе цчцн гябиля вя йа фратрийа дахилиндя йер йох иди вя, демяли, бу мянафейя хидмят етмяк цчцн йени вязифяляря тялябат мейдана эялди. Гулларын сайы хейли артмышды вя артыг о заман, ещтимал ки, азад афиналыларын сайындан хейли чох иди; гябиля гурулушу яввялляр кюлялийин ня олдуьуну ясла билмирди, демяли, бу азад олмайанлар кцтлясини ъиловда сахламаг васитялярини дя билмирди. Нящайят, тиъарят Афинайа чохлу яъняби ъялб едирди, онлар йцнэцл газанъ хатириня бурада мяскян салырдылар, кющня гайдалар цзцндян онлар да щцгугсуз вя мцдафиясиз галырдылар, ян'яня цзря онлара дюзцлдцйцня бахмайараг, халг ичярисиндя онлар наращат, йад бир цнсцр идиляр.

Бир сюзля, гябиля гурулушу сона чатырды. Ъямиййят эцндян-эцня бюйцйцб онун чярчивясиндян даща чох кянара чыхырды; щятта щамынын эюзц гаршысында баш верян бялалардан ян пислярини дя о, ня мящдудлашдыра билир, ня дя арадан галдыра билирди. Лакин бу заман дювлят нязяря чарпмадан инкишаф едирди. Яввялъя шящярля кянд арасында, сонралар ися шящярлярин мцхтялиф ямяк сащяляри арасында олан ямяк бюлэцсц сайясиндя мейдана чыхан йени груплар юз мянафейини мцдафия етмяк цчцн йени органлар йаратдылар; ъцрбяъцр вязифяляр тя'сис едилди. Сонра да айры-айры кичик мцщарибяляр апармаг вя тиъарят эямилярини горумаг цчцн эянъ дювлятя щяр шейдян яввял юз щярби гцввяляри лазым эялди, бу да дянизчиликля мяшьул олан афиналыларда ян яввял йалныз дяниз гцввяляриндян ибарят ола билярди. Солондан ня гядяр яввял олдуьу мя'лум олмайан бир вахтда навкрарийалар, кичик ярази мащаллары йарадылмышды, щяр тайфада он ики беля мащал вар иди; щяр бир навкрарийа бир щярб эямиси вермяли, ону силащландырмалы вя екипажла тяъщиз етмяли иди, бундан ялавя, ики няфяр дя сцвари верирди. Бу тя'сисат гябиля гурулушуну ики йолла сарсыдырды: яввялян, кцтляви щакимиййят йарадырды, бу да садяъя силащлы халг мяъмусуна даща уйьун эялмирди; икинъиси, бу тя'сисат халгы илк дяфя олараг гощум груплара эюря дейил, бир яразидя йашадыьына эюря иътимаи мягсядляр цчцн бюлцрдц. Бунун ня кими ящямиййяти олдуьу ашаьыда эюрцняъякдир.

Гябиля гурулушу истисмар олунан халга щеч бир йардым едя билмядийиня эюря, анъаг мейдана эялмякдя олан дювлятя цмид баьламаг галырды. Дювлят доьрудан да бу йардымы Солонун тятбиг етдийи идарячилийин тяшкили васитяси иля эюстярди, бу ейни заманда кющня гурулуш щесабына йенидян мющкямлянди. Солон,–онун бизим тарихдян яввял 594-ъц иля аид ислащатынын ня кими бир цсулла кечирилдийи бурада бизи марагдандырмыр,–сийаси ингилаблар дейилян бир сыра ингилаблар ачды, щям дя буну мцлкиййят мцнасибятляриня мцдахиля йолу иля етди. Бу вахта гядяр баш верян бцтцн интилаблар бир мцлкиййят нювцнц диэяр мцлкиййят нювцня гаршы мцдафия етмяк цчцн олан ингилаблар иди. Бунлар бир мцлжиййят нювцня гясд етмядян диэярини мцдафия едя билмязди. Бюйцк Франса ингилабы заманы буржуа мцлкиййятини хилас етмяк цчцн феодал мцлкиййяти гурбан верилди; Солонун йаратдыьы ингилабда борълуларын мцлкиййяти хейриня кредиторларын тмцлкиййяти зяряр чякмяли иди. Борълар садяъя е'тибарсыз е'лан едилди. Бунун тяфяррцаты бизя дцрцст мя'лум дейилдир, лакин Солон юз ше'рляриндя юйунцб дейир ки, боръа дцшмцш торпаг сащяляриндян эиров дашларыны кянар етмишдир, боръ цзцндян йад юлкяляря сатылан вя орайа гачыб эетмиш адамлары эери гайтармышдыр. Буну йалныз мцлкиййят щцгугларыны ачыгъа позмаг васитяси иля етмяк оларды. Доьрудан да сийаси ингилаб адланан ингилабларын биринъисиндян тутмуш ахырынъысына гядяр щамысы бир нюв мцлкиййяти мцдафия хатириня йарадылмыш вя башга нюв мцлкиййятин мцсадиряси, башга сюзля десяк оьурланмасы йолу иля щяйата кечирилмишдир. Беляликля, шцбщясиздир ки, ики мин беш йцз ил ярзиндя хцсуси мцлкиййят йалныз мцлкиййят щцгугунун позудмасы сайясиндя гала билмишдир.

Лакин инди азад афиналыларын бу йолла кюляйя чеврилмясинин тякрарланмасына мане олмаг лазым иди. Буна, ян яввял, цмуми тядбирлярля, мясялян, борълунун юз шяхсиййятини эиров гойдуьу боръ тяящщцдлярини гадаьан етмякля наил олурдулар. Сонра, я'йанларын кяндли торпаьына олан щядсиз тамащына щеч олмазса мцяййян щядд гойулмасы цчцн айрыъа бир шяхсин малик ола биляъяйи торпаь мцлкиййятинин максимум щядди мцяййян едилмишди. Сонра ися гурулушун юзцндя дя дяйишикликляр олду, бизим цчцн ян мцщцм оланлары ашаьыдакылардыр:

Мцяййян едилди ки, шура щяр тайфадан йцз няфяр олмагла, дюрд йцз цзвдян ибарятдир; беляликля, бурада тайфа щяля дя ясас олараг галырды. Лакин бу, кющня гурулушун йени дювлят тяряфиндян гябул едилмиш йеэаня ъящяти иди. Бцтцн галанларына эялдикдя, Солон вятяндашлары торпаг сащиблийинин щяъминя вя онун вердийи эялиря эюря дюрд синфя бюлмцшдц; 500, 300 вя 150 медимн тахыл (1 медимн=тяхминян 41 литря) биринъи цч синиф цчцн минимум эялир щядди иди; даща аз эялири оланлар вя йа щеч бир торпаг мцлкиййяти олмайанлар дюрдцнъц синфя дахил олурду. Бцтцн вязифяляри йалныз цч йухары синфин нцмайяндяляри, ян йцксяк вязифяляри ися йалныз биринъи синфин нцмайяндяляри тута билярди; дюрдцнъц синфин йалныз халг йыьынъаьында чыхыш етмяк вя сяс вермяк щцгугу вар иди, лакин бцтцн вязифяли шяхсляр мящз бурада сечилирдиляр, онлар юз фяалиййятляри щаггында бурада щесабат вермяли идиляр, бцтцн ганунлар бурада щазырланырды, дюрдцнъц синиф ися бурада чохлуг тяшкил едирди. Аристократик имтийазлар сярвят имтийазлары шяклиндя гисмян бярпа едилмишди, лакин халг щялледиъи щакимиййяти юз ялиндя сахлайырды. Бундан ялавя, дюрд синфя бюлэц гошунун йени тяшкили цчцн ясас иди. Биринъи ики синиф сцвари верирди, цчцнъцсц аьыр силащы олан пийада сифятиля хидмят етмяли иди, дюрдцнъцсц ися мцдафия эейими олмайан йцнэцл силащлы пийада кими хидмят етмяли иди вя йа донанмада хидмят етмяли иди, щям дя ещтимал ки, юз хидмяти цчцн мааш алырды.

Беляликля, бурада идарячилийин тяшкилиня тамамиля йени бир цнсцр–хцсуси мцлкиййят дахил едилир. Дювлятин вятяндашларынын щцгуг вя вязифяляри онларын торпаг мцлкиййятинин бюйцклцйцня уйьун олараг мцяййян едилмяйя башланмышды вя варлы синифляр нцфуз сащиби олмаьа башладыглары дяряъядя, ган гощумлуьуна ясасланан кющня бирляшмяляр сыхышдырылмаьа башланмышды; гябиля гурулушу йени мяьлубиййятя уьрады.

Лакин сийаси щцгугларын ямлака мцвафиг сурятдя верилмяси щеч дя дювлятин варлыьы цчцн зярури олан гайдалардан бири дейилди. Бу принсип дювлят гурулушу тарихиндя бюйцк рол ойнамыш олса да, щяр щалда бир чох дювлятляр, щям дя мящз чох инкишаф етмиш дювлятляр бунсуз кечинирди. Афинанын юзцндя дя бу принсип йалныз кечиъи рол ойнамышды; Аристид заманындан щяр бир вятяндаш цчцн бцтцн вязифяляря йол ачылмышды.

Сонракы сяксян ил ярзиндя Афина ъямиййятинин тякамцлц тядриъян еля бир истигамят алды ки, сонракы ясрляр бойу бу истигамятдя инкишаф етмишди. Солондан яввялки дюврдя тярягги едян торпаг сялямчилийи ямялиййатына, щямчинин торпаг мцлкиййятинин щядсиз тямяркцзляшмясиня щядд гойулду. Тиъарят, щямчинин гул ямяйи ясасында эетдикъя даща чох инкишаф едян сянят вя бядии сянят щаким мяшьяля олду. Адамлар даща маарифли олдулар. Кющня гайда иля юз щямвятянлярини амансыз истисмар етмяк явязиндя, инди ясасян гуллары вя Афинадан кянарда Афина маллары аланлары истисмар етмяйя башладылар. Дашынар ямлак, пулдан, гуллардан вя эямилярдян ибарят сярвят эетдикъя даща чох артырды, лакин инди даща бу ямлак, бу сярвят щеч дя кечмишдяки гапалылыг вя мящдудлуг заманларында олдуьу кими, йалныз торпаг мцлкиййяти ялдя етмяк васитяси дейилди,–о юзлцйцндя бир мягсяд олмушду. Бунун нятиъясиндя, бир тяряфдян, я'йанларын кющня гцдрятиня гаршы йени синиф–сянайе вя тиъарятля мяшьул олан варлылар–галибиййятли рягабят йаратмышдылар, диэяр тяряфдян дя, кющня гябиля гурулушунун галыглары юзцнцн сон зямининдян мящрум олмушду. Инди цзвляри бцтцн Аттикайа сяпялянмиш вя бир-бири иля бцсбцтцн гарышмыш олан гябиляляр, фратрийалар вя тайфалар бу сябябдян сийаси бирляшмяляр ролу цчцн тамамиля йарарсыз олмушдулар; Афина вятяндашларынын чоху щеч бир гябиляйя мянсуб дейилди; бунлар эялмяляр иди вя вятяндашлыг щцгуглары алмышдыларса да, кющня гябиля иттифагларындан щеч бириня гябул едилмямишдиляр; бунунла йанашы, щимайя алтында олан йаделли эялмяляр вар иди вя бунларын сайы арасыкясилмядян артырды163.

Лакин партийаларын мцбаризяси давам едирди; я'йанлар юз яввялки имтийазларыны гайтармаьа ъящд едирдиляр вя гыса бир мцддятдя цстцнлцк газанмышдылар, нящайят, Клисфен ингилабы (бизим тарихдян яввял 509-ъу ил) онлары тамамиля йыхды, онларла бирликдя дя гябиля гурулушунун сон галыгларыны девирди.

Клисфен тяряфиндян кечирилян йени идарячилийин тяшкили гябиляляря вя фратрийалара ясасланан дюрд гядим тайфа бюлэцсцня е'тина етаирди. Онун йерини навкрарийаларда артыг сынанмыш бюлэцйя–вятяндашларын йалныз йашадыглары йеря эюря бюлэцсцня–ясасланан тамамиля йени бир тяшкилат тутду. Артыг инди гябиля иттифагларына мянсуб олмаьын дейил, йалныз даими йашайыш йеринин щялледиъи ящамиййяти вар иди; халг бюлцнмяк дейил, ярази бюлцнцрдц; ящали сийаси ъящятдян яразинин садяъя бир ялавясиня чеврилирди.

Бцтун Аттика юзц юзцнц идаря едян йцз иъма-мащала, йахуд демя бюлцнцрдц. Щяр демдя йашайан вятяндашлар (демотлар) юзляриня аьсаггал (демарх) вя хязинядар, щабеля кичик чякишмяляря бахан отуз щаким сечирдиляр. Демлярин щямчинин юз мя'бяди вя щами аллащы, йахуд гящряманы олурду вя бундан втрц онлар дин хадимляри сечирдиляр. Демдя али щакимиййят демотлар йыьынъаьына мяхсус иди. Морганын щаглы олараг гейд етдийи кими, бу, юзц юзцнц идаря едян Америка шящяр иъмасынын нцмунясидир. Афинада мейдана эялмякдя олан дювлят мцасир дювлятин юз йцксяк инкишафы нятиъясиндя эялиб чатдыьы ейни ващиддян башлады.

Он бу ъцр ващид, йя'ни дем, тайфаны тяшкил едирди, лакин кющня гябиля тайфасындан фяргли олараг бу тайфа инди ярази тайфасы адланмаьа башламышды. Бу, няинки юзц юзцнц идаря едян сийаси бирляшмя, щабеля щярби бирляшмя иди, о, сцварийя команданлыг едян филарх (гядим йунан дилиндяки «фила»–тайфа сюзцндяндир. Ред.) вя йа тайфа аьсаггалы, пийадайа команданлыг едян таксиарх вя тайфанын яразисиндя топланмыш бцтцн гошуна команданлыг едян стратег сечирди. Сонра, бу тайфа екипажла вя командири иля бирликдя беш щярб эямиси тяъщиз едирди, о юз мцгяддяс щамиси олмаг е'тибары иля мцяййян бир Аттика гящряманы алырды вя онун ады иля адланырды. Нящайят, о, Афина шурасына ялли нцмайяндя сечирди.

Бунун зирвяси Афина дювляти олду, бу дювляти он тайфанын беш йцз сечилмиш нцмайяндясиндян ибарят шурасы, сон мярщялядя ися, щяр бир Афина вятяндашынын эялмяк вя сяс вермяк щцгугу олдуьу халг йыьынъаьы идаря едирди; бунунла йанашы архонтлар вя башга вязифяли шяхсляр мцхтялиф идаря сащяляри вя мящкямя ишляри иля мяшьул олурдулар. Афинада иъраиййя щакимиййятинин башчысы йох иди.

Бу йени идарячилик тяшкилатынын тятбиг едилмяси иля вя бурайа щимайя алтында олан олдугъа чох адамын бурахылмасы иля–бунларын бир щиссяси эялмяляр, бир щиссяси дя азад едилмиш гуллар иди–гябиля гурулушу органлары иътимаи ишлярдян узаглашдырылды; бунлар позулуб хцсуси характерли иттифаглар вя дини бирликляр шяклиня дцшдц. Лакин кющня гябиля дюврцнцн мя’няви тя'сири, ондан ирс галан бахышлар вя тяфяккцр тярзи щяля узун мцддят йалныз тядриъля юлцб эедян ян'янялярдя йашайырды. Бу щал чох сонракы дювлят тя'сисатларындан бириндя юзцнц эюстярди.

Биз эюрдцк ки, дювлятин мцщцм яламяти халг кцтлясиндян айры олан кцтляви щакимиййятдян ибарятдир. О заман Афинанын йалныз халг гошуну вя билаваситя халгын вердийи донанмасы вар иди; гошун вя донанма хариъи дцшмянлярдян мцдафия едирди вя артыг о заман ящалинин бюйцк яксяриййятини тяшкил едян гуллары итаятдя сахлайырды. Вятяндашлара мцнасибятдя кцтляви щакимиййят яввялляр йалныз полис шяклиндя мювъуд иди ки, бу да дювлят гядяр гядимдир, буна эюря дя XVIII ясрин цряйиачыг франсызлары сивилизасийалы халглардан дейил, полисляшдирилмиш халглардан (натионс полиъеес) (Ъинасдыр: «полиъе»–«сивилизасийалы», «полиъе»–«полис» демякдир. Ред.) бящс едирдиляр. Беляликля, афиналылар юз дювлятляри иля бир заманда полис дя йаратмышдылар, щямин полис пийада вя сцвари ох атыъыларындан–Ъянуби Алманийада вя Исвечрядя дейилдийи кими, ландйекерлярдян ибарят ясл жандармерийа иди. Лакин бу жандармерийа гуллардан тяшкил олунурду. Щямин полис хидмяти азад афиналыйа о гядяр алчалдыъы эюрцнцрдц ки, силащлы гулун ону щябся алмасыны даща цстцн тутурду, тяки юзц бу ъцр биабырчы ишля мяшьул олмасын. Бунда щяля кющня гябиля мяишятинин тяфяккцр тярзи юзцнц эюстярирди. Дювлят полиссиз йашайа билмязди, лакин о щяля эянъ иди вя кечмиш гябиля цзвляриня щюкмян ийрянъ эюрцнмяли олан бир мяшьяляйя щюрмят ойатмаг цчцн щяля кифайят гядяр мя'няви нцфуза малик дейилдир.

Афиналыларын йени иътимаи мювгейиня юзцнцн башлыъа ъящятляриндя тяшяккцл тапмыш олан дювлятин ня дяряъя уйьун олдуьуну сярвят, тиъарят вя сянайенин сцр'ятли тяряггиси эюстярир. Инди иътимаи вя сийаси тя'сисатын ясасында дуран синфи антагонизм даща я'йанларла садя халг арасында антагонизм дейил, гулларла азад адамлар арасында, щимайя алтында оланларла там щцгуглу вятяндашлар арасында антагонизм иди. Афинанын ян йцксяк тяряггиси заманы, гадынлар вя ушаглар да дахил олмагла, азад вятяндашларын цмуми сайы тягрибян 90000 няфяр иди, щяр ики ъинсдян олан гулларын сайы 365000 няфяр вя щимайя алтында оланларын–йаделлилярин вя азад едилмишлярин сайы ися 45000 няфяр иди. Беляликля, щяр йашлы киши вятяндаша азы 18 гул вя ики няфярдян чох щимайя алтында олан шяхс дцшцрдц. Гулларын чох олмасы бунунла баьлы иди ки, онларын чоху нязарятчилярин мцшащидяси алтында бирликдя мануфактураларда, бюйцк биналарда ишляйирди. Лакин тиъарят вя сянайенин инкишаф етмяси иля сярвят аз мигдар адамын ялиндя топланыр вя тямяркцзляширди, щабеля азад вятяндашлар кцтляси дилянчиляширди вя онлар цчцн йалныз беля бир чаря галырды: йа сянятля мяшьул олараг, гул ямяйи иля рягабятя эирмяк,–бу да ейиб, алчаг бир мяшьяля щесаб едилирди, щям дя бундан бюйцк бир мцвяффягиййят эюзлянмирди,–йа да дюнцб дилянчи олмаг. Онлар–щямин шяраитдя лабцд олараг–ахырынъы йолла эедирдиляр, щям дя онлар ящалинин хейли щиссясини тяшкил етдикляриня эюря, бу, бцтцн Афина дювлятини дя фялакятя апарды. Афинаны щеч дя монархлар гаршысында гуйруг булайан Авропа мяктяб педантларынын иддиа етдикляри кими демократийа дейил, азад вятяндашын ямяйини мянфур шякля салан кюлялик мящв етди.

Афиналыларда дювлятин мейдана эялмяси цмумиййятля дювлятин йаранмасынын сон дяряъя типик нцмунясидир, бир тяряфдян, она эюря ки, бу, кянардан вя йа ичяридян щеч бир зоракы мцдахиля олмадан, халис шякилдя баш верир,–Писистрат тяряфиндян щакимиййятин гыса мцддятдя гясб едилмяси щеч бир из гоймамышды,–диэяр тяряфдян, она эюря ки, бу щалда чох йцксяк инкишаф етмиш дювлят формасы, демократик республика билаваситя гябиля ъямиййятиндян мейдана эялир вя нящайят она эюря ки, щямин дювлятин ямяля эялмясинин бцтцн мцщцм тяфяррцаты бизя кифайят гядяр мя'лумдур.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   40




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет