Байсыдық индира болатбекқызы мінез сипаты атауларының лингвомәдениеттанымдық негіздері
жүктеу/скачать 5.82 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2
ҚАЗАҚЫ МІНЕЗ АТАУЛАРЫНЫҢ ЭТНОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 2.1 Қазақ тіліндегі жағымды мінез атауларының лингвомәдениеттанымдық негіздері Қазақ лингвистикасында қазақ тіліндегі аталымдар жүйесінің әр тобы айтарлықтай зерттелді. Сөздік қорымыздың лексикографиялануы XX-ғасырдың 40 жылдарынан бастап қолға алынып, бүгінде «Қазақ әдеби тілі сөздігінің» 106 мың сөз 150 мың сөз тіркесін қамтыған түсіндірме сөздігі жарыққа шығып, сөз байлығымыз айтарлықтай түгенделді. Адам деген ардақты ат демекші, «адам», «адамзат», «кісі», «кісілік» деген ұғымдардың өзі қазақы мәдениетте жағымды, жақсы жақтармен теңестіріледі. Сондықтан «мінез» ұғымы да жақсы сипатты, жағымды қасиетті атауға көбірек жұмсалған. Мысалы, қазақ тілінде мінезді кісі, мінезділеу деген тіркестерде «адамгершілігі бар», «сенуге болады» деген мағына басым. Сондықтан мінез сипаты атауларын сөз еткенде жақсы мінез сипатын алдымен сөз етеміз. Жағымды мінез дегеніміз не? «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» жағымды сөзіне «көңілден шығатын, ұнамды, сүйкімді» деген анықтама берілген. Яғни өзіне емес, өзгеге жағатын қылық туралы айтылады. Мысалы, «Әрине, Орақ бастығына жағымды, өйткені бастығы оған артық сөз сөйлемейді (Б.Қыдырбекұлы, Шайтан.). Өз мінезің қырмызы, Ел-жұртыңа жағымды, Шынжыр балақ, шұбар төс, Ата тегің мәлімді (Жамбыл, Шығармалары). Ол жалаң аяқ, жалаң бас дала кезіп, көбелек қуып гүл терген балалық шақтарын, Оспанның сондағы не түрлі жағымды қылықтарын бір ауық еске түсірді (С.Омаров, Дала қызы)» [66, б. 518]. Мысалдардың барлығында біреудің біреуге деген қатынасындағы бағасы, көзқарасы, қабылдауынан шығатын сипат көрсетілген. Сондықтан қазақ тіліндегі жағымды мінез атауында көбіне біреудің өзгеге деген қатынасы аса маңызды уәж алады. Психология ғылымында мінез топтастырылып, оның қасиеттері мынадай төрт түрлі жүйеге бөлініп карастырылады. Ондай қасиеттер адамның әр алуан нәрселерге қатынас ерекшеліктерін көрсетеді. 1. Еңбекке байланысты: еңбексүйгіштік, адалдық, еңбекке жауапкершілікпен қарау, жалқаулық, немқұрайлылық т.б. 2. Өзге адамдарға қатысты: қайырымдылық, сергектік, талап қоюшылық, асқақтық, менсінбеушілік. Бұл екеуін мінездің тереңдігі деп те атайды. 3. Өзіне қатысты: өркөкіректік, даңғойлық, тәкаппарлық, мақтаншақтық, өзімшілдік, қарапайымдылық, кішіпейілділік. Бұл қасиетті – мінездің күші деп те анықтайды. Осыған орай адам жақсы, мықты, тұрақты және нашар мінезді болып бөлінеді. 4. Заттарға қатысты: ұқыптылық, салдыр- салақтық, заттарды ұстап-тұтуы мен ұқыпсыздығы т.б.» [28, б. 111]. Біз зерттеумізде алдымен қазақ ұлтының өзіне тән мінез сипаты атауларының жағымды деп бағаланған бөлігін осы кезге дейінгі еңбектер негізінде толық тезаурусын алу мақсатында жинап көрдік. Екінші, психология, педагогика саласының мамандары, филолог, ойшыл, философтардың пікірлері, көзқарастарын бір арнаға жинақтап, лингвоконцептілер жүйесін шығардық. Содан кейін концептіні ашатын сөздер мен тіркестерді және мүмкіндігінше 54 мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестерін 2006 – 2013 жж. жарық көрген «Қазақ әдеби тілі сөздігінің» 15 томдығынан және өзге де көздерден жинадық. Жиналған сөздік қорды лексика-семантикалық және лингвомәдениеттанымдық тұрғыда талдадық. Профессор З.Қ.Ахметжанова әр ұлттың менталитеті, әлемді тануы, дүниені қабылдауы «Не?», «Неліктен?», «Не үшін?», «Қалай?» деген сұрақтардың қайсысы маңызды соған байланысты анықталады деген. Мысалға, неміс халқы үшін «Неліктен?» деген сұрақ маңызды, бұл халық үшін әр нәрсенің себебі маңызды, ал француздарға себептен гөрі мақсат маңызды, олар «Не үшін?» деген сұрақты доминант көреді дейді. Осыдан барып, прогрестің француздық теориясы (Руссо, Кондорсе), эволюция теориясы (Ламарк, Тейяр де Шарден), әлеуметтік утопиялар теориясы (Сен-Симон, Фурье) пайда болған дейді ғалым. Ал ағылшындар мен америкалықтар үшін «Қалай?» сұрағы маңызды, яғни нәрсе қалай жасалған, қалай жұмыс істейді, осы маңызды дейді. Ал бұл тұрғыда қазақтар үшін «Кім?» деген сұрақ, «Кімсің сен?», «Сенің қоғаммен, қоршаған ортаңмен қарым-қатынасың қандай?» деген сауал маңызды екенін дәл айтқан. Осы орайда қазақ тілінің басты бірліктері антропоөзекті болып табылады дейді [46, б. 19]. Сол себепті алдымен қазақы исламдағы жақсы мінез туралы әдебиеттерге тоқталсақ. Исламда жақсы мінез-құлық жетпіс сегіз түрлі деп саналады. Олардың шығатын түп асылын тағы да жеті түрлі мінезге тірейді. «Бұларды ахлақ хамида, яки мақтаулы, игілікті мінез құлықтар деп атайды. Олар: жүктеу/скачать 5.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|