Байсыдық индира болатбекқызы мінез сипаты атауларының лингвомәдениеттанымдық негіздері
жүктеу/скачать 5.82 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ІШТАРЛЫҚ ұғымын беретін қазақ тіліндегі атаулардың салыстырмалы түрде аздығы болды. Олар (28)
- АҢҚАУЛЫҚ
| ҚЫДЫРЫМПАЗДЫҚ мінез сипаты да жағымсыз қасиеттің бірі болып
саналады. Бірақ алдыңғы мінез атауларына қарағанда сан жағынан аса көп емес (23): ел кезгіш, кезбе, кердеңсал, қыдырғыш, қыдырымпаз, қыдырынды, қызықшыл, ойынпаз, ойын-сауыққа құмар, ойыншыл, оспақшыл, сайраншыл, сауыққой, сауыққұмар, сауық-сайраншыл, сауықшыл, сейілшіл, серуеншіл, сері мінезді, серісымақ, тамашашыл, той-думаншыл, шаңдаяқ. Бұл қатардағы кейбір атауларды бірыңғай жағымсыз мінез атауына жатқызуға болмайды. Мысалы, қызықшыл, ойын-сауыққа құмар, сауықшыл, сейілшіл, серуеншіл, сері мінезді деген атаулар бейтарап мағынада қолданысқа ие болған. Ерекше назар аударуға болатыны көп еске алынатын ІШТАРЛЫҚ ұғымын беретін қазақ тіліндегі атаулардың салыстырмалы түрде аздығы болды. Олар (28): ала тай, бақкүндес, бақталас, бейілі [пейілі] тар, бұзғыш, жарылып өлердей, көкірегі тар, көре алмайтын, күндегіш, күндес, күнші, күншіл, қызғаншақ, қызғаныштан өзегі өртенген, қызғанышты, өзегіне құрт [шоқ] түскен, өрісі тар, сахауатсыз, тар мінезді, тарыншақ, іштар, іші әлем-жәлем, іші жарыла жаздаған, іші күйген, іші тар, іші у жалағандай болған, ішіне [ішегіне] пышақ айналмайтын, ішіне қыл [шынашақ] айналмайтын. Іштарлық, көреалмаушылық, қызғаншақтық адамның жүйке жүйесін бұзатынын дәрігерлер де, психология мамандары да мойындайды. Кейде бұл мінез адамдықты жоғалтуға дейін апаратыны белгілі болып жатыр. Педагог мамандар қызғаншақтықтың көреалмастықтан пайда болатынын, жақсының жақсысын «жаман» деп, дүниеге симайтынын, «Сенің байлығың – қызғаншақ үшін қайғы-мұң» болатынын айтады. Іштар адам қатардан озған адамға қаскүнемдік әрекетті «білдірмей» жасайтынын, ол үшін неше түрлі айлашарғы қолданатынын айтады. Қазақта «қызғаншақтықтың көңілі қош болмайды, ол ешкіммен дос болмайды!», «күліп отырады, текеметіңді тіліп отырады», «ісің болса жүйелі, қызғаншақтың іші күйеді» деген мақалдар осыны дәлелдейтінін айтады [90, б. 34-35]. Ә.Қайдар «Қазақ – қызғаныштан қызыл итке жем болып, құрбандыққа дайын тұрар халық” деген Ұлықбек Есдәулеттің сөзін ала отырып, қазақ халқының қолындағы бар дәулетті, қазына-байлықты, мансап-билікті бір-бірінен қызғанатынын, сөйтіп жүріп, көрінген көк аттыға жем болып, қор болатынын, 99 қажет бола қалса, ортақ мүдде, мақсат үшін өзін-өзі құрбандыққа беруге дейін дайын тұратын, әрі мәрт, әрі іші тар халық екенін сипаттайды. Сонымен бірге қазақтардың бірінің-бірі иығынан тартып, етегінен басып, бастан қағып, аяғын аттатпай қоятын әдеті барын, оның жоғалмайтынын, оған қазақ өмірінде мысал көптігін айтады. Күншілдікте тек жоқ екенін, шек болмайтынын, пенде бойындағы ең жаман қасиет екенін, кең дүниені тарылтатын қасірет осы болатынын айтады [1, б. 90]. Халық тілінде «туысың бар болсаң көре алмайды, жоқ болсаң бөліп, бере алмайды» деген нақыл сөз бар. Ә.Қайдар бұны қазақтың – қасіреті деген. Көп жағдайда өз үлесінен құр қалып, шығар биігіне жете алмай, аларын ала алмай қалып жүруінің басты себептерінің бірі көреалмаушылықтан, іштарлықтан, күндеушіліктен болатынын айтады. Ә.Табылды іштар адамның қолы – сараң, мінезі – қытымыр болатынын, алуға – бар, беруге жоқтығын, әркімге жамандық ойлап, біреу – өлсе, «жері кеңіп қалғандай», біреу жамандық көрсе, «сауап болыпты» дейтіндей өзімшіл, көргенсіз болатынын айтады [88, б. 7-9]. «Біреуді біреу аяп, қайғысына ортақтасқандай, қуанышына ортақтаспайды. Біреудің қуанышына ортақтасу орнына адамда күншілік пайда болады. Бұл – жалпы адамзаттың ұнамсыз бір жарамаған мінезі. Бір ғалым айтыпты: Қайғыға ортақтасу үшін, адам болу жетеді. Қуанышқа ортақтасуға періштелік те толық емес. Неге десең, күншілдіктің дөкей ірісі соларда болған» (Шәкәрім Құдайбердіұлы) [92, б. 214]. Қазақ тіршілік қамы жүйесінде аңқау болуды, біреуге тез сенуді аса жағымсыз мінез қатарына жатқызбайды. Сөйте тұра жағымды мінез ретінде де бағаламайды, керісінше аңқаулықты кекетіп, мазаққа айналдырып отырады. Сол себепті бұл ұғым осы топта қаралып отыр. АҢҚАУЛЫҚ ұғымын беретін атаулар аса көп емес, олар (20): алаңғасар, аңғал, аңғалақ, аңғалсоқ, аңғырт, аңқау, аңқау-аңғал, ардың-күрдің, ашықауызды, әпенді, әулекі, әумесер, әуміш, болбыр, доланкесер, иланғыш, нанғыш, нандық, нанымпаз, саудайы.Қулығы жоқ, арам ойламайтын, тіптен ойланбайтын ла тұлғалар жайлы айталытын сөздер. жүктеу/скачать 5.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|