Балаларға мейірімді қалалар Балалар өмірінің сапасын бағалау мәселелері мазмұНЫ

Балалар өмірі сапасын бағалаудың осы құралын жеке және топтық сұқбат (зерттеуші мен ақпарат беруші тікелей байланыста болатын сапалық әдістер) өткізген кезде де қолдануға болады. Бұл жағдайда сауалнаманың «қатаң» қаңқасы «Комментарийлер» деген бағанмен толықтырылуы тиіс және сол бағанға зерттеуші зерттеуге қатысушылардың қандай да бір позицияға қатысты пікірлерін жазып отырады.

Топпен жұмыс қала туралы мәліметтің тағы да бір маңызды қырын ашуға мүмкіндік береді. Әңгіме тек ересектерге қатысты ғана емес, сондай-ақ балаларды да өз өмірлері сапасын зерттеу процесіне тартуда қолдануға болатын жобалық әдістемені енгізу туралы болып отыр (әрине жас ерекшеліктерін ескере отырып).

Бірінші кезеңде топқа алдын ала айқындалған позициялар бойынша қаланы сипаттау тапсырмасы беріледі (Қосымша 3):

1. 
   Тұрғынның көзқарасымен қарағанда қала қандай, тұрғындар өз қаласын жақсы көре ме, қала тұрғындарының, көршілердің арасындағы қарым-қатынастар қандай?
   
2. 
   Соңғы үш жылда – бір жылда қала өмірінде ірі өзгерістер болды ма, қандай өзгерістер, олар балалар өміріне қатысты ма?
   
3. 
   Қала орталығы қандай, қаланың шеткі аудандарынан қатты айырмашылығы бар ма, болса айырмашылығы неде, халық тығыз орналасқан ба немесе әкімшілік аудан ба?
   
4. 
   Тұрғын кварталдар қалай орналасқан, олардың арасы қашық (алыс) емес пе? Олар балаларға қайырымды ма?
   
5. 
   Қандай аудандар мәртебелі, қайсысы мәртебелі емес? Осы аудандарда балалар қалай тұрып жатыр, мәртебелі және мәртебелі емес аудандардағы балалар өмірінің арасында айырмашылық бар ма?
   
6. 
   Жеке сектор қайда орналасқан, ол қандай және т.б.?
   
7. 
   Қала сәулетінің ерекшелігі неде, көне үйлер көп пе, жаңа үйлер салынып жатыр ма? Жаңа үйлер, кварталдар салғанда балаларды ұмытпай ма?
   
8. 
   Жалпы қала қандай: бай-кедей, қарапайым-күрделі, көңілді–қайғылы, бала көп пе?
   
9. 
   Балаларға арналған қала немесе ересектерге арналған қала.
   

Жас шамасы 10-дағы балалармен жұмыс неғұрлым жемісті болатынын балалармен жұмыс тәжірибесі көрсетіп отыр. Олар сәбилік кезеңді артқа тастаған, көп білгілері келеді және шынайы, көңілдері кіршіксіз таза, сурет сала алады, бояуларды айыра алады. «Менің қалам» (квартал немесе аула салумен шектелуге де болады) деген тақырыпта сурет салу жөніндегі тапсырманы орындауға аса үлкен жауапкершілікпен қарайды. Екінші топты яғни он екі, он үш жастағыларды бірінші топқа қосқанда қала туралы білім және оны көрсету әдісі балалардың санасында өсе түскенін байқауға болады.

Тапсырма өз қаласының жоспарын ойша салу яғни есте сақтаған қалпында суреттеу сияқты күрделі болуы мүмкін. Маңыздылығына қарай қаланы неғұрлым дәл зоналауды (ауданға бөлу) осы суреттерден байқауға болады: қалада пайдалануына байланысты маңызды, негізгі орындар (мекемелерімен қоса ресми орталық ғана емес) бар.

Қала жоспарындағы құрылым балалардың суреттерінде қарапайым сипатта болады: көшелердің қиылыстары түзеледі, қысқалары ұзартылады, бірақ олардың өне бойы саналуан көңіл күйді білдіретін, сезімге толы маршрутқа айналады және керісінше мәнсіз «бос» көшелердің қысқаратыны да түсінікті. Осы суреттерден балалардың көптеген экологиялық мәселелерді түсінетінін байқауға болады: аулалардағы шалшық пен күл-қоқыс төгілген жерлер, қоршаулар мен бітпейтін құрылыс, ауладағы қаптаған көлік.

Осы әдістемелерді пайдалану арқылы алынған мәліметтерді өңдеу аса қиын емес. Вербалды ақпарат пен суреттер салыстырылып, неғұрлым маңызды ақпараттық топтамалар іріктеліп, мәтін түрінде рәсімделеді.

Ресми статистика мәліметтерін күнделікті тіршілікпен салыстыру - айтарлықтай қызық шаруа. Ересектер мен балалардың әңгімелерінде, сипаттауларында игіліктердің қолдағы көлеміне (немесе ол тіпті болмағанда) сәйкес өмір сапасын субъективті сезіну өте қызық көрініс тапқан.

2008 жылғы 1 қаңтарда халқының саны 49,8 мың адамды құрады, оның ішінде Сарань қаласында 43,2 мың адам тұрса, Ақтас қыстағында 7,7 мың адам тұрған. Халық санағының мәліметтеріне қарағанда, тұрғындардың 46,7 % - ер адамдар, 53,3 % - әйелдер.

Қала аумағында 74 ұлттың өкілдері тұрады: қазақтар - 17.8%, орыстар – 56,2%, басқа ұлттар – 26.%

Сарань экономикасы өнеркәсіптік маманданумен ерекшеленеді, басым бөлігі өндіруші, мұнай химия саласы, құрылыс материалдары өнеркәсібі, жеңіл, тамақ өнеркәсібі салалары.

Қаланың өнеркәсіптік кәсіпорындары арасындағы жетекшілері: «Миталл Стил Темиртау» АҚ ІБ, «Саранская» және Т. Күзембаев атындағы шахталар, «SABURKHAN TECHNOLOGIES» ЖШС, «Саранский хлебокомбинат» ЖШС, Ғылыми-өндірістік фирма «Технология» ЖШС, ЖТБ зауыты негізінде құрылған «Карагандарезинотехника» ЖШС және «Сараньрезинотехника» ЖШС, «Казцентрэлектропровод» ЖШС, «Топаз-2000» ЖШС, «Жалаир» ЖШС, «Казтрансметалл» ЖШС, «Энергоуголь» ӨК.

Сарань қаласында 314 шаруашылық субъектілері тіркелген. Шағын кәсіпкерлікпен 3,0 мыңға жуық адам айналысады.

Ауылшаруашылық өндірісін «Сараньсельхоз» кәсіпорны, 12 шаруа қожалығы және халықтың үй шаруашылықтары құрайды.

Сарань қаласының тұрғын үй қоры жеке сектордағы 4 200 үйден және 16 пәтер иелері кооперативтері мен 5 ЖК қызмет көрсететін 373 көпқабатты үйлерден тұрады. Жылумен жабдықтауды 17 бөлек қазандықтар мен 32 АЖЖ (автономды жылыту жүйесі) қамтамасыз етеді. Халықты тұрмыстық газбен қамтамасыз ететін үш кәсіпорын бар. Қалада саяси партиялардың 2 филиалы, 6 үкіметтік емес ұйым, 10 діни бірлестік, 3 ұлттық мәдени орталық, 6 салалық кәсіподақ бірлестіктері бар. Ұлтаралық қатынастар тұрақты. Бұл ресми мәліметтер.

Соңғы жылы қалада кішкентай тұрғындарға тікелей қатысты өзгерістер болды. Өскеменнен кейін алғашқылардың бірі болып Сарань «Балаларға мейірімді қала» жобасын енгізу жөніндегі республикалық эксперименттік алаңға айналды.

Қалада жеке сектор басым. Қала орталығы әкімшілік аудан, осы жерде негізгі әлеуметтік маңызы бар нысандар: аурухана, емхана, мәдениет үйі, стадион, саябақ орналасқан. Тұрмысқа қолайлы үйлер де (көпқабатты) орталыққа шоғырланған.

Мәртебелі емес түнемелік аудандарды қыстақтар мен мөлтек аудандар құрайды. Қалада өнеркәсіптік деп аталатын аудан бар. Бұл жер қолайсыз, қауіпті аудан болып есептеледі. Халық тығыз қоныстанбаған, негізінен әлеуметтік экономикалық статусы төмен адамдар тұрады. Мұнда қираған, тоналған үйлер көп ( 90-жылдардағы дағдарыстан қалған көріністер).

Бала өмірінің жоғары сапасы жөнінде айту әлі ерте.

Төменде егжей-тегжейлі бағалаудың нәтижелері берілген.

Қауіпсіздік, қолайлылық, инфрақұрылымының дамығандығы жоғары баға алған жоқ. Өмір қауіпсіздігін бағалауға байланысты тұрғындардың негізгі дәйектері: көлік жүргізу мәдениетінің төмендігі, көшедегі ашық жатқан құдықтардың, қаланың жеке секторында бос жүрген иттердің болуы. Мектепге дейінгі балалар мекемелерінің жеткілікті дәрежеде болмауы - зерттеуге қатысқандарға Сараньдағы тіршілікті аса ыңғайлы деп бағалауға мүмкіндік бермеді. Қалада кинотеатрдың, балалар кафесінің, аттракциондар паркінің болмауы да – Сараньдағы инфрақұрылымның даму деңгейіне орташа деп баға берілуіне себеп болды.

Осыған қарамастан қаланың даму әлеуеті жоғары деп бағаланған. Қаланы дамыту жоспарында – жаңа жылу электр станциясын іске қосу, стадионды қалпына келтіру, балалар саябағын және су қоймасында демалыс орнын салу, балалар кафесін ашу бар. Балаларға арналған қазақ тілінде білім беретін мектеп, республикалық психо-неврологиялық диспансер салынбақ, қала шеңберінде балабақша қайта қалпына келтіріледі және бір балабақша Ақтас қыстағында салынады.

Көрсеткіштердің осы тобы бойынша индекс – 2,25 (ең жоғары 3).

Сараньда балалар өз құқықтарын қорғай алады. Ол үшін тиісті мемлекеттік құрылымдар жасақталған, қоғамдық құқық қорғау ұйымдары (оның ішінде балалар ұйымдары), балалар қоғамдық қабыдау орны, сенім телефоны бар. Тұрғындардың балалардың құқықтарын қорғау мүмкіндіктері туралы хабардар болу деңгейі күткендегідей жоғары емес.

Балалардың қоғамдық өмірге қатысу индексі – 2,5 (ең жоғары 3).
3. ТҰРАТЫН ЖЕР
Тұратын жер коммуникациялардың ахуалы, аулаларды абаттандыру, тұратын жердің қауіпсіздігі, бала тұратын жердің қолайлылығы сияқты параметрлермен бағаланды. Қалада ыстық су жоқ, халық титан су ысытқыштарды пайдаланады. Канализация жұмысы қанағаттанарлық. Электр қуаты көздері, жарық және телефон байланысы қаланың барлық аудандарында тұрақты және барлық кезде бар. Орталықтан жылумен қамтамасыз ету белгілі бір аудандарда орналасқан көпқабатты үйлерде ғана. Тұрғындардың басым бөлігі баллондағы газды пайдаланады.

Аулаларды абаттандыру жалпы қанағаттанарлық деңгейде, тек аулада хайуанаттарды жаятын орын қарастырылмаған, балалар ойнайтын орын бар, демалатын орындықтар қойылған, автокөлікті қоятын орын бар, қоқыс тастайтын жер қоршалған, аулаларға жарық орнатылған, тазалық сақталған (іргелес орналасқан үйлердің тұрғындарынан күшімен болса да).

Тұратын жер жалпы қауіпсіз және қолайлы деп табылды.

Тұратын жердің сапалық индексі – 2,12 (ең жоғары - 3).

4. ҚОРШАҒАН ОРТА (ЭКОЛОГИЯ)
Бұл өлшем бойынша екі көрсеткіш ғана алынды: балаларға қолжетімді және жарамды жасыл желекті аудандар және қаладағы экологиялық жағдай. Зерттеуге қатысқандардың көрсеткеніндей, қалада балаларға жарамды жасыл желекті белдеулер бар және оны балалар пайдалана алады. Экологиялық жағдай жақсы, себебі қала аймағында кәсіпорындар орналаспаған.

Қоршаған орта ахуалының индексі – 3 (ең жоғары 3).

Балалардың жолда жүруге қатысты білімдері мен өзін жолда қалай ұстау дағдылары жөніндегі жұмыс балабақшалар мен мектептерде жүргізіліп отыр, жол қозғалысының жас инспекторлары отрядтары бар.

Қала басшылары тарапынан бағдаршамдар орнату шаралары байқалады, «жолда жатқан полицейлер» пайда болды, жаяу жүргіншілерге арналған жолдар жаңаланды.

Жол қозғалысы қауіпсіздігі индексі – 2,3 (ең жоғары 3).

Сараньдағы балаларға арналған дәрігерлік көмек көрсету сапасы өте жоғары бағаланады. Зерттеуге қатысушылар дәрігерлік көмек көрсету сапасын төрт өлшемге сәйкес бағалауы тиіс болатын: қолжетімділік, уақытылы, пациенттермен қарым-қатынастардағы әдептілік. Дәрігерлік қызметкерлердің кәсіби шеберлігі барлық көрсеткіштер бойынша 7 мен 9 балл арасындағы диапазонда баға алды. Сонымен қатар қалада барлық салалық дәрігер мамандар бар болып шықты, бірақ дәрігерлік көмек көрсетудің «көзбояушылық» сипаты да бар. Мысалы, қалада балалар емханасы мен ауруханасы, перзентхана, балаларға арналған сапалы диагностикалық қызметтер жоқ. Балаларға қалада ақылы қызмет көрсетілмейді. Қажет болған жағдайда Қарағанды қаласына барады.

Дәріханалық желі жақсы дамыған. Дәрілерді таңдауға мүмкіндік бар.

Дәрігерлік көмек көрсету сапасы индексі – 2,3 (ең жоғары 3).

Қалада 12 аула клубы және балалар мерекесін, туған күндерді өткізумен айналысатын 2 демалыс орталығы жұмыс істейді. Бірақ кинотеатр жоқ, ал мәдениет Үйіндегі кинозал тек каникул кезінде ғана ашылады және сұрауға қатысқандардың айтуына қарағанда, оның репертуары - жұтаң, аса бай емес.

Сондай-ақ, жоғарыда атап өткендей балалар кафесін ашу әлі жоспарда ғана.

Балаларға арналған демалыс орны қолжетімді, бірақ олардың саны аз және демалысқа деген сұранысты қанағаттандыра алмайды.

Сонымен балалар демалысының сапасы индексі - 2 (ең жоғары 3).


8. БІЛІМ
Отбасылардың балабақшаға деген қажеттіліктері қанағаттандырылып отырған жоқ, балабақшалар жетіспейді. Әйтсе де жұмыс жасап тұрған балабақшалардағы жағдай жақсы: балалардың құқықтары сақталады, балалардың жан-жақты даму мүмкіндіктері бар және барлық қажетті қосымша қызметтерді де (коррекциялық топтар, қазақ тілін үйрену,кезекші топтар және т.б.) ала алады. Респонденттердің айтуынша, Сараньда жалпы білім беретін мектептер жеткілікті. Мектептегі білім сапасы – қанағаттанарлық. Мектептердің орналасуы қауіпсіздік талаптарына сәйкес: ірі жолдар, қуыстар, құрылыс алаңдары жоқ; жол белгілері мен жаяу жүргіншілер жүретін жерлер бар; мектеп аумағы қоршалған.

Мектептер бала үшін қауіпсіз жер болып есептеле алады.

Білім беру сапасының индексі - 2,5 (ең жоғары 3).

9. ЕРЕКШЕ МҰҚТАЖДЫҚТАРЫ БАР БАЛАЛАРДЫҢ ИНТЕГРАЦИЯСЫ
Кез келген қала өмірі үшін осал саланың бірі болып табылады. Бұл жерде мәселе ерекше мұқтаждықтары бар балаларға (мүмкіндіктері шектеулі) қатысты: олардың қала өміріне интеграциясы және қала тарапынан оларға қарым-қатынас. Сарань, басқа қалалар сияқты, мүгедек балалардың мұқтаждықтарына бейімделмеген қала. Әңгіме қолайлы пандустар, арнайы орындар және т.б. туралы болып отыр. Осы балалардың қоғам мен қала өміріне интеграциясы әлі де жеткіліксіз.

Мүгедек балалардың интеграциясы индексі – 2 (ең жоғары 3).

Материалдық игіліктердің индексі - 2,5 (ең жоғары 3).

Зерттеулердің нәтижелеріне қарағанда, қала өмірінің ең қолайлы салалары - экология, балалардың қоғамдық өмірге, саясатқа, басқаруға қатысуы және білім беру. Осы салаларда өмір сапасының жеке қырлары индекстерінің мәні өте жоғары. Бүгінгі күні балалар өміріндегі ең осал салалар – тұратын жер, демалыс саласы, ерекше мұқтаждықтары бар балалардың интеграциясы. Бірақ осы салалардағы көрсеткіштер индекстерінің шамасы орташа деңгейді құрайды. («Салалар бойынша балалар өмірі сапасының қорытынды индекстерінің шамасы. Сарань қаласы» кестесін қараңыз).

Сарань қаласындағы балалар өмірінің сапасы сызба түрінде төмендегідей (Өмір сапасының профилі):

Өскемен - Шығыс Қазақстандағы қала, Шығыс Қазақстанның әкімшілік орталығы. Ертіс және Ульба өзендерінің тоғысқан жерінде орналасқан.

Қаланың негізі 1720 жылы қаланған. Қала аумағы 0,5 мың шаршы км тең. Өскеменге Менов ауылдық округіне қарасты Ахмирово, Ново-Ахмирово, Ново-Явленка, Самсоновка, Меновное, Ново-Троицкое, Прудхоз қыстақтары қосылады.

Қала орналасқан жер барлық жағынан Алтай тауларының Оңтүстік-Батыс бөлігіне енетін тау шатқалдарының сілемдерімен қоршалған өзен аңғарында орналасқан. Шығыс жағындағы 10-15 км қашықтықта Шан шатқалдарының батыс сілемдері өтеді, оның биіктігі теңіз деңгейінен 800 м жоғарыда тұр.

Батысқа қарай ол төмендей түседі және кең әрі қыратты жазықтық болып келеді. Оңтүстік-батысына және оңтүстігіне қарай жер біртіндеп көтеріле түседі, терең сайлар мен тау өзендерінің аңғарларымен тілімденген Қалба шатқалының солтүстік сілемдеріне жалғасады. Қала орналасқан жердің климаты қатаң континенттік.

2008 жылғы 1 қаңтарда қала халқының саны 297,8 мың адамды құрады. Қаланың ұлттық құрамында орыстар (69%) мен қазақтар (25%) басым. 2008 жылғы қаңтар - желтоқсан айларында 1000 адамға шаққанда жалпы коэффициенттер мынадай болды: туу 14,01; өлім 14,18; табиғи шығын 0,17.

Қала экономикасының негізгі бағыттары :түсті металлургия; машина жасау және металл өңдеу; энергетика; жеңіл өнеркәсіп; орман және тамақ өнеркәсібі.

Қала жасаушы кәсіпорындар: Ульба металлургиялық зауыты, Казцинк, Титан-магний комбинаты, Өскемен жылу электр орталығы (ТЭЦ).

Қалада 11 ауылшаруашылық кәсіпорны, 41 жұмыс жасап тұрған шаруа қожалығы, тұрғындардың 19,2 мың жеке қосалқы шаруашылығы шоғырланған.

Қалада 64 күндізгі жалпы білім беретін мектеп, 14 колледж,14408 оқушы, 12 кәсіптік мектеп, 4 жоғары оқу орны бар.

Қалада 17 кітапхана, 3 мұражай, 7 клуб мекемесі, театр, 2 кинотеатр, концерттік ұйым, спорт сарайы, 10 стадион мен жүзу бассейндері, мәдениет және демалыс саябағы мен хайуанаттар бағы бар.

Ірі және шағын кәсіпорындардың (филиалдарын қоса есептегенде), сондай-ақ барлық денсаулық сақтау, басқару, қоғамдық, банк және қамсыздандыру мекемелері қызметкерлерінің тізім бойынша саны 2008 жылының соңында 111 950 адамды құрады, орташа айлық номиналды жалақы 48 795 теңгені құрады.

Соңғы кездегі өзгерістер қатарында Сол жағалаудағы хайуанаттар бағының ашылуы және сол маңайда салыстырмалы түрде қолайлы экологиялық ауданның пайда болуы, «Зодиак» ойын-сауық орталығының ашылуы, қала орталығында (Достық Үйінің қасында) балаларға арналған аттракциондардың жаңа бұрышының ашылуы. Жалпы өзгерістер аса көп емес, дегенмен өзгерістердің болуы оңды екені айтылады.

Қала орталығы тығыз қоныстанғанына қарамастан, негізінен әкімшілік сипатта. Орталық пен шеткі аймақтардың айырмашылығы бар, бірақ айырмашылықтар аса көп емес (инфрақұрылымның даму деңгейі орталықта жоғарылау).

Қала өте жинақы, аудандар бір-біріне жақын орналасқан.

Мәртебесі жоғары аудан – Ертіс пен Ульба өзендерінің тоғысар тұсы (Стрелка). Алыс аудандар, КШТ–дан (Ертістің сол жағалауы – салыстырмалы түрде жаңа аудан, құрылыс жылдам қарқында жүруде, өнеркәсіптік объектілер болмағандықтан экологиялық тұрғыдан өте қолайлы классикалық «түнемелік» аудан) басқасы, аса мәртебелі емес.

Жеке сектор толығымен қаланың шеткі аймақтарында орналасқан, өмір сүруге аса қолайлы емес,бірақ ауданына және тұрғындарына байланысты жағдай әртүрлі. Куленовка деп аталатын аудан – зәулім үйлер салынған ауқаттылар тұратын мәртебелі ауданның бірі.

Қалада пайдалану мерзімі аяқталған көне үйлер (хрущевкалар) көп. Бірақ жауаптардың арасында көне үйлер аз деген пікір болды. Жаңа үйлер аз тұрғызылуда.

Өскемен – соңғы жылдары дүниеге келгендер саны көбейе түскеніне қарамастан, мысалы балалар қала халқының 53% құрайды, ересектер қаласы.¹⁴ Қалада балаларға арналған керемет жерлер бар. Мысалы, орталықта үш жақсы саябақ орналасқан. Олар балаларға өте ыңғайлы, әсіресе «Металлург» аттракциондар саябағы. Өзендердің жағасында көрікті жерлер көп, бірақ олар балалар үшін де, ересектер үшін де қауіпсіз емес және абаттандырылмаған.

Қаланың көне бөлігінде жүрекке жылы тиетін ескі атаулар сақталған, мысалы, «Три поросенка» деген атау байырғы тұрғындар үшін қаланың символы болып табылары сөзсіз. Стрелкадағы Ұлы отан соғысында қаза тапқандарға ескерткіш – Стела, металлургтер Сарайы ауданы – соғыстан кейінгі өнеркәсіптік тарихтың, қазіргі заманғы өнеркәсіптік Өскеменнің (соцреализм, сталиндік құрылыстар) бастауының символы, көпірлер және өзендер, жағалау. Күні бүгінге дейін «Гавань», «Пристань» сияқты осы ұғымдарға сәйкес емес және басқа жақтан келгендерге тіпті түсініксіз, таңқаларлық атаулар сақталған.