Баҫма башҡорт халыҡ ижады, башҡорт халҡының рухи мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһыныусылар өсөн файҙалы ҡулланма буласаҡ
жүктеу/скачать 2.08 Mb.
|
| көйөнөң йырҙары ла төрлө вариантта йөрөй. Йола атҡарғанда һәр йырсы ул йырҙарҙың үҙ хәленә, үҙ кәйефенә тура килгәнен башҡарған, күрәһең. Быны түбәндәге юлдарҙан аңларға була:
Ҡысҡырмасы, кәкүк, ай, ҡаршымда, Ҡысҡырһаңсы ағас башында. Ҡарсығаҡай кеүек моңһоҙ инем, Ҡайғы-хәсрәт төштө башыма. Шул уҡ көньяҡ-көнсығыш башҡорттары араһында «Кәкүк сәйе» тигән ҡатын-ҡыҙҙар байрамы ла бар. «Ҡарға бут- ҡаһы»ндағы кеүек, кәкүк сәйендә лә ҡатын-ҡыҙҙар, бала- саға кәкүк килгәс, ҡырға сығып, сәй эсеп, йомортҡа ашап, бейеп ҡайтҡандар. («Талпына-талпына кәкүккә оҡшатып бейей торғайнылар».) Әбейҙәр кәкүк саҡырған ағасҡа һөт-ҡатыҡ ҡойған, илгә именлек, үҙҙәренә һаулыҡ, ғүмер теләгән. Ир балалар ағас төбөнә йомортҡа тәгәрәткән. (Ышаныуҙарға ҡарағанда, кәкүктең үҙенең йомортҡаһына («кәкүк күкәйенә») тейергә ярамаған: рәнйеше көслө була.) «Кәкүк сәйе»нең үткәрелеү рәүешенә ҡағылған яҙмалар араһында фольклорсы Гөлнур Хөсәйенованың Бөрйән районынан алынған бер мәғлүмәте үҙенсәлекле. Ғәҙәт буйынса, бында «Кәкүк сәйе»нә тик ирҙәре һуғышта үлгән ҡатындар ғына йыйылған. Ирҙәре аҫылынып үлгән, айырылған ҡатындар ҡатнаштырылмаған. Сәй эсеү, кәкүк бейеүҙәрен башҡарыу мотлаҡ тау башында атҡарылған. Тәбиғәткә сығыу ваҡыты —май аҙағы. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, информанттың һөйләгәнендә йоланың этимологияһына ҡағылышлы мәғлүмәттәр юҡ. Тол ҡатындарҙың тау башында «Кәкүк сәйе» уҙғарыуы (тау боронғолар аңында күккә «яҡын» урын булып иҫәпләнгән), бәлки, ирҙәренең инде «күккә осҡан» йәндәре менән үҙенсәлекле «аралашыу», әруахтарҙы иҫкә алыу ниәтенән эшләнгән бер сара булғандыр. «Кәк-күк! Кәк-күк!» — тип 143 саҡырып, талпына-талпына бейеүҙәре аша яңғыҙлыҡ ғазаптарынан яфаланған ҡатындар үҙҙәренең һағыштарын бел- дерткәндәрҙер, ҡайғыларын таратырға тырышҡандарҙыр. 1984 йыл Баймаҡ ҡурайсыһы Кәрим Дияров менән кәкүк көйҙәре хаҡында фекер алышып ултырғанда, уның: «һалдаткалар сәстәрен туҙҙырып, «кәк-күк, кәк-күк», тип ҡысҡы- ра-ҡысҡыра бейегәндәр, ергә ятып, аунап-тәгәрәп илағандар», — тигәне хәтеремдә ҡалған. Уйлап ҡараһаң, был мәғлүмәттәрҙең үрҙә телгә алынған легенда мотивтары менән дә ауаздашлығын аңламау мөмкин түгел. Әлбиттә, был йолаларҙың боронғо мәғәнәһен белеүселәр хәҙер бик аҙ. Йолаларҙың башҡарылыу рәүешендә лә, ихтимал, бик ҙур үҙгәрештәр барҙыр. Ләкин нисек кенә булмаһын, уларҙың тамырҙары бик боронға, мәжүсилек ҡараштар системаһына барып тоташа, бигерәк тә бейеү ритуалдары боронғо. Ғилми әҙәбиәттән билдәле булыуынса, йәнлек бейеүҙәре борон бөтә ерҙә лә киң таралған булған (266, 38). Аҙаҡ килеп, боронғо башҡорттарҙың кәкүкте алдан һиҙә белеүе, аҡыллы йән эйәһе итеп ҡарауы тағы бер деталдә бик асыҡ сағылған. Ҡалған ғүмерҙең күпмелеген белер өсөн халыҡта: «Кәкүк, кәкүк, минең ғүмерем нисә йыл?» —тип, кәкүккә мөрәжәғәт итеү бар. Ошолай тигәндән һуң, кәкүк нисә ҡабат ҡысҡырһа, кеше шул тиклем йәшәй була, йәнәһе. Хәйер, бындай ышаныуға нигеҙләнгән «Кәкүк» исемле легенда ла бар. 1930 йылда Баймаҡ районының Беренсе Төрөкмән ауылында Фәттәх Ҡыуандыҡовтан Ғата Сөләймәнов яҙып алған был сюжетта эргәһендә кәкүк саҡырған егеттең һыуға батып һәләк булыуы, һөйгән ҡыҙының иҫтәлек итеп «Кәкүк» тигән көй сығарыуы хаҡында һөйләнелә (203, оп. 12, д. 269, л. 13-17). Легендалар һәм хөрәфәти материалдар күрһәтеүенсә, тотош ил-ырыуға килгән үлемесле яуҙы әшкәртеүсе сыңрау торна образынан айырмалы рәүештә, кәкүк күберәген шәхси бәхетһеҙлек, шәхси фажиғәне иҫкәртеүсе ҡош булараҡ сығыш яһай. Йырҙарға ҡарағанда, ике кәкүктең ҡуш саҡырыуы яу фажиғәһенә ишара рәүешендә ҡабул ителгән. Бөркөш образы —халыҡ аңында ир-егетлек, батырлыҡ символы. Был ҡошто изгеләштереп, уға табынып ҡарау шулай уҡ бик борондан килә. «Бөркөт тырнағын йөрөтһәң, 144 зәхмәт ҡағылмаҫ» тигән ырым —ана шул ҡараштың ябай ғына бер сағылышы. «Аҡ яурын сал бөркөт» көйәнең легендаларында боронғо ҡараштар бик үк күҙгә бәрелеп бармай барыуын. Шулай булһа ла, уларҙы тик һунарсылыҡ һәнәренә бәйле тыуған ябай тормош-көнкүреш әҫәре тип кенә иҫәпләү дөрөҫ булмаҫ ине. Бөркөт балаһын ояһынан алып, йыйынға килгән һунарсының инә бөркөт тырнағынан үлеме (203, оп. 73, д. 72, л. 167—168) легенданың боронғо ерлегенә ишара яһаусы мөһим бер күрһәткес булып тора. Боронғо ҡараштар буйынса, изге һаналған йәнлеккә, ҡош-ҡорттарға тейеү ҡәтғи тыйылыр булған, тотем ҡошон үлтереү кешенең үҙенә фажиғә килтерә тигән ышаныу йәшәгән. (Был хәл аҡҡош тураһындағы легендаларҙа һәм уларға бәйле этнографик материал миҫалында асыҡ күренгәйне инде.) Бөркөттөң тотем ҡошо икәнлеген дәлилләй алырлыҡ мәғлүмәттәрҙе ҡайһы бер ырыу атамалары — этнонимдар аша алырға мөмкин. Был йәһәттән башҡорттарҙың Мең ырыуы эсендәге Меркет меңе тармағы иғтибарға лайыҡ. Хәҙерге заман әңгәмәселәренә (информанттарына) бик үк билдәле булмаған «меркет» төшөнсәһе төрки телле башҡа халыҡтарҙың ауыҙ-тел ижады буйынса асыҡлана. Алтай телеуттарының легендаларынан күренеүенсә, меркет —һул ҡанаты менән айҙы, уң ҡанаты менән ҡояшты ҡаплай алырлыҡ изге күк ҡошо. Телеуттар уға табынған. Был халыҡтың бер ырыуы меркет (бөркөт) исемен йөрөтә (143, 95). Ошоларҙы күҙ уңында тотҡанда, «меркет» атамаһының да, шул исемде йөрөткән ырыу тармаҡтарының да бик борондан килгәнлеге аңлашыла. Меркет этнонимының монгол, көньяҡ алтайҙар, ҡырғыҙ, үзбәк, нуғай, төрөкмән-салорҙарҙың (са- лор —бөркөт) ырыу-ҡәбилә эсендә осрауы ла (160, 311) был фекерҙе ҡеүәтләй. Төрки-монгол халыҡтарының мифологик легендаларынан күренеүенсә, бөркөт — ҡатындар менән ғаилә мөнәсәбәтенә инә алыусы, ырыу башлаусы ҡош. Бөркөт-ир мотивы легендаларҙа төрлөсә яҡтыртыла: бер осраҡта бөркөттөң ҡатын кешенең төшөнә инеүе (йоҡо урыны тирәләй осоуы) һөҙөмтәһендә ҡатындың ауырға ҡалыуы бәйән ҡылынһа (ҡырғыҙ легендалары), икенсе осраҡта бөркөт йомортҡа 145 һынан киләсәктә шаман булыр балалар яралыуы тураһында һөйләнелә (яҡут мифтары). Бүрәт легендалары буйынса, бөркөт кешеләрҙе яуыз көстәрҙән һаҡлау өсөн Тәңре тарафынан ергә ебәрелгән изге ҡош, уның шамандарҙы үҙ теленә өйрәтә алыу ҡөҙрәте бар. Улай ғына ла түгел, «ҡатын кеше менән ғаилә мөнәсәбәтенә инеп, нәҫел тарата алырға һәләтле» (143, 96—97). Оҡшаш мотивтар фин-уғыр, атап әйткәндә, боронғо мадьяр (венгр) мифтарында ла урын ала. һуңғыларының бер вариантында мадьярҙарҙың хазарҙар менән бәйләнештәрен сағылдырған деталдәр булыуы ҡыҙыҡлы (143, 97). Бөркөт менән кеше араһындағы ғаилә мөнәсәбәтенән нәҫел таралыу мотивын йөрөткән боронғо мифологик легендалар беҙгә билдәле булған башҡорт материалдары араһында осрамай, әммә ҡайһы бер әкиәт сюжеттарында уның сатҡылары ярайһы уҡ асыҡ күренә (51, 293—303). Шуныһы мөһим, фольклор һәм этнографик сығанаҡтарҙың булған тиклеме лә (ырымдар, «Аҡ яурын сал бөркөт» риүәйәттәре, әкиәттәр, этнонимдар) бөркөт мотивына ҡағылған ҡараштарҙың сакраль мәғәнәгә эйә булғанлыҡтарына шөбһә ҡалдырмай.
Ибн-Фаҙлан мәғлүмәттәренә (139, 131), шулай уҡ күп һанлы фольклор материалдарына ҡарағанда, боронғо башҡорттарҙың йыландарға табынғанлығы асыҡлана. Бигерәк тә йыландарҙың батшаһы булып иҫәпләнгән аҡ йылан хаҡындағы төрлө юрауҙар, хөрәфәти хикәйәләр иғтибарҙы тарта. Халыҡ араһында киң таралған бындай хикәйәләрҙең асылы шунан ғибәрәт. Имештер, аҡ йылан үтә һирәк осрай торған йыландарҙың береһе икән: ул тик бәхетле кешеләргә генә тап була. Уны осратҡан кеше арбау һүҙҙәре әйтеп, йылан алдына мотлаҡ аҡ яулыҡ йәйергә тейеш. Шулай эшләгәндә, аҡ йылан үҙенең алтын мөгөҙөн аҡ яулыҡ өҫтөнә һала ла, һөҙөмтәлә кешегә мәңгелек ырыҫ килә, ти (24, 46). Йыландар батшаһының үҙенә ҡул тейгеҙеү кешене ҡотолғоһоҙ фажиғәгә юлыҡтыра тигән ышаныу Дим буйы башҡорттары араһында әлегәсә бар. 1989 йылда Дәүләкән 146 районына ойошторолған фольклор экспедицияһы материалдары нәҡ шул хаҡта һөйләй. Бына уларҙан бер үрнәк: «Элгәре бер ҡыҙ аҡ йыланды үлтергән, ти. Аҡ йылан — йыландар батшаһы бит. Ҡыҙ аҡ йыланды үлтергәс, йыландар уны эҙәрлекләй башлағандар. Ҡыҙҙың ата-әсәһе уны аҡ кейеҙгә лә урап ҡараған. Йыландар барыбер сыҙатмағандар, ҡыҙҙы сағып үлтергәндәр» (203, оп. 92, д. 9, л. 223). Аҡ йылан халыҡ аңында ер аҫты байлыҡтарын һаҡлаусы һәм уңдырыш символы булараҡ һеңеп ҡалған булһа кәрәк. Башаҡ йыйырға сыҡҡан әбейҙәрҙең аҡ йылан осрай ҡалһа тигән уй менән, баштарына аҡ яулыҡ ябынып, йә кеҫәләренә аҡ ҡулъяулыҡ һалып иген яланына килеүҙәре, башаҡ йыйғанда ҡарабыраҡ, иҫләберәк йөрөүҙәр е осраҡлы хәл түгел, әлбиттә. Уның нигеҙендә, һис шикһеҙ, «Йылан мөгөҙөн күргән бәхетле булыр» (57, 434) тигән бик боронғо ҡараш ята. Яҙмаларҙан күренеүенсә, йылан мөгөҙөнә бәйле ышаныуҙар дөйөмләштерелгән рәүештә лә аңға һеңдерелгән, ундайҙарында йыландың төҫөнә баҫым яһалмай, аҡлыҡ символикаһы әйберҙәр төҫө аша бирелә. Ҡарағыҙ: «Йылан күрһәң, алдына сығып ап-аҡ яулыҡ йә ашъяулыҡ ябырға, ти. Бәхетле кешегә йылан мөгөҙөн һалып китә була. Шул мөгөҙҙө аҡ сепрәккә төрөп, өй йәки ҡура егенә ҡыҫтырып ҡуйһаң, бермә-бер ырыҫ арта, ти. Табында һый өҫтө-өҫтөнә өҫтәлеп торһа, ҡунаҡтар: «Хужаның мөлкәтенә йылан мөгөҙө ингәндер был!» —тип мәрәкәләй» (59 а, 137). Икенсе бер яҙма буйынса, башҡорттарҙа йылан мөгөҙөнөң «күҙ бәйләү» көсөнә ышаныуҙар булған: «Йылан мөгөҙөн тапһаң, һине бер кеше күрмәй. Ҡапҡанан малын сығарып ебәрәһең, эйәһе малын күрә, һине бар тип тә белмәй. (Шунда уҡ.) Йылан мөгөҙөнөң изгелегенә ышаныу башҡа халыҡтарҙың ижадында ла сағыла. Мәҫәлән, сыуаштарҙың «Волга ҡайҙан башлана?» тигән әкиәт-легендаһында, татарҙарҙың ҡайһы бер хөрәфәти хикәйәләрендә йылан мөгөҙөнә эйә була алған кешенең ҙур шатлыҡ, бәхет тойғоһо кисер еүе тасуирлана (319, 354; 280, 354). Тикшеренеүселәрҙең 147 күрһәтеүенсә, боронғо төрки халыҡтарында мөгөҙ, ғөмүмән, илаһи көс символы булып иҫәпләнгән. Таш ҡаяларҙа һаҡланған мөгөҙлө Аллалар, шаман һүрәттәре шул хаҡта һөйләй J289, 56). Йыланды ырыҫ килтереүсе йән эйәһе итеп ҡарау йылан ҡабығының /тиреһенең/ магик тәьҫиренә ышаныу күренешендә асыҡ сағыла: «Йылан ҡабығын һала. Йылан ҡабығын тапһаң, бәхетле булаһың» (309, 125). Ышаныуҙар буйынса, йылан тиреһе сирҙәрҙе дауалауҙа ыңғай һөҙөмтә бирә торған сара: «Йылан тиреһен өшкөрөп һалһаң, күҙ ауыртыуы бөтә». (Шунда уҡ.) Хөрәфәти хикәйәләр, юрауҙарға ҡарағанда, туҙбаш йыланды, йорт тирәһенә килгән йыланды үлтереү ҡәтғи тыйыла. «Туҙбаш йыланды үлтерһәң, йортҡа ҡаза килә» (57, 434) тигән юрау, мәҫәлән, һәр ерҙә тиерлек билдәле. Бындай ышаныуҙар башҡа халыҡтарҙа ла бар (280, 354; 102, 58; 116, 185-187; 276, 15). Юлайҡан туҙбаш йыланға ҡағылған бер мәғлүмәтте иҫкә төшөрөп китәйек. Ул беҙгә биология уҡытыусыһы Хәнә Ғәйфуллинаның 2004 йылда «Башҡортостан» газетаһында баҫылған (18 ноябрь һаны) «Йыландар төйәгендә» тигән мәҡәләһе аша билдәле булды: «...8—10 йәшкә тиклем туҙбаш йылан саҡмай, хатта түш кеҫәһендә, ҡуйында йөрөтөргә мөмкин, ә инде 10 йәште үткәс, туҙбаш кешене үлтергәнсе саға. Шуның өсөн дә боронғонан ҡалған мәҡәл бар: «Ҡара йылан саҡһа, ҡатыҡ һөрт, туҙбаш саҡһа, ләхет көт» —ти- мәк, үлем көт. (Яуыз уйлы теге йәки был кешегә ҡарата «ҡуйынында йылан йөрөтә» тип әйтеүҙең ерлеге бына ҡайҙа икән!) Туҙбаш йыланға ғәҙәти булмаған, йәғни сакраль, ҡараштың бөрөләнеүенең сәбәбе лә уның хәтәр көскә эйә була алыуын белеүҙә лә булған, күрәһең. Ышаныуҙар буйынса, йыландарҙы үлтереү, ғөмүмән, бик хупланмай. Был хаҡта миңә 1986 йылда Әбйәлил районының Салауат ауылында Мансурова Нәзифә Имәнғол ҡыҙынан (1898 йылғы) ишетергә тура килгәйне. Ул бер саҡ йорт тирәһенә килгән һорораҡ йыланды эҫе күмер, ҡайнар һыу менән үлтер еүенә әле булһа үкенеүе тураһында бәйән ҡылды. Ни өсөн тигәндә, шул (1930) йылда уның улы вафат була. Ошо уҡ ин- форманттың «аҡ йылан һелкенһә, кеше ҡиәфәтенә инеп, 148 оҡшатҡан кешеһенә яҡшылыҡ, оҡшатмағанына (яуызға) насарлыҡ ҡыла» тигәне лә боронғо мифологик ҡараштарҙы сағылдырыусы әһәмиәтле мәғлүмәт (329а, 64). Әйтеп үтелгәнсә, халыҡ хикәйәләре, нигеҙҙә, теге йәки был күренештең барлыҡҡа килеүен аңлатыуға ҡоролған була. Ни өсөн йорт тирәһендәге йыланды үлтерергә ярамауын Йылайыр районынан Фәриҙә Игебаева һөйләгән бер хөрәфәти хикәйә түбәндәгесә аңлата: «Элегерәк бер кешенең ике ҡатыны булған. Ҡатындарының береһе ауырыу арҡаһында һуҡырайып ҡала. Бер саҡ хужаны күрше ауылға ҡунаҡҡа саҡыралар. Киткән саҡта көндәше һуҡыр ҡатынға һин дә ит бешереп аша, тип, бер ҙур ҡара йыланды үлтереп, ҡаҙанға һала ла, усаҡ аҫтына ут яғып китә. һуҡыр ҡатын аш турталанмаһын тип, ҡаҙандағы «итте» һапырып-һапырып ҡайната икән. Ҡайнаған боҫҡа ҡарай торғас, бының күҙе яйлап-яйлап асыла, күрә башлай. Ҡараһа, ҡап-ҡара йылан бүртеп китеп бешеп ята икән... Ире менән көндәше ҡайтыуға, теге ҡатындың күҙе тамам һауығып тора. Шул ваҡыттан алып, кешеләр йорт тирәһенә килгән йә өй эсенә ингән йыланды үлтермәйҙәр, өҫтөнә һөт йәки ҡатыҡ һалһалар, үҙе сығып китә» (203, оп. 73, д. 72, л. 252). Әлбиттә, һөйләнелгән хәлдең ысынлығына ышаныу ауыр. Әммә халыҡ медицинаһында, аҙаҡ фәнни медицинала йылан ағыуын билдәле миҡдарҙа дауа итеп файҙаланыу — шик тыуҙырмай торған факт. Кешеләр йылан ағыуының дауалау ҡөҙрәтен, күрәһең, бик күптән һиҙенгән һәм үҙҙәренең ошо белем емешен үҙенсәлекле хикәйә формаһында ҡалыплаштырған. Борон башҡорттарҙа «Йылан ите ашаған кеше ат телен белә» тигән ышаныу ҙа йәшәгән. Был йәһәттән ошо юлдарҙың авторына фольклорсы Ниғмәт Шоңҡаров һөйләгән бер легенда ҡыҙыҡлы. Хикәйәне ул олатаһы Батталов Самат Баттал улынан (1870 йылғы) ишеткән: «Борон заманда Яйыҡ- һыбы ырыуының бер егетен сиғандар урлап алып китә. Бик йыраҡ юл үткәс, туҡталыш яһайҙар. Сиғандар ҡаҙанға ит бешерергә һалалар ҙа үҙҙәре ғыр-шар йоҡлап та китәләр. Егет тора. Шундағы бер атты менеп, ҡасып китергә уйлай. Ат янына барһа —юҡ, ат яҡын да ебәрмәй. Шунан 149 егет бейеп янған ялҡынға ҡарап, уйға ҡала, ут-ялҡындан ярҙам-кәңәш һорай. Ялҡын: «Ҡаҙандағы итте тәмләп ҡара»,—тип кәңәш бирә. Егет ҡаҙандағы итте ашап ҡарайым тип алһа, ни күҙе менән күрһен, унда йылан-һайан бешерергә һалғандар икән. Егет бер киҫәген ашап ҡарай. Шунда уҡ егеттең тыңламаған аты эргәһенә килеп етә. Улар тиҙ генә һөйләшәләр ҙә, егет шул атҡа менеп, сиғандар арлы- бирле уянғансы, ҡасып китә» (203, оп. 73, д. 72, л. 255). «Йылан ите ашау» мотивы «Йәне теләгән йылан ите ашаған» тигән мәҡәлдә лә һаҡланып ҡалған, дөрөҫ, бында ул жанрҙың тәбиғәтенә ярашлы рәүештә кинәйә мәғәнәлә ҡулланылған. Башҡа күп халыҡтарҙың ижадындағы кеүек үк, башҡорт фольклорында ла йылан бер яҡлы ғына һүрәтләнгән образ түгел. Йыландың хәтәр көскә эйә булыусы йән эйәһе икәнлеге—күп йыллыҡ тормош тәжрибәһе аша асыҡланған хәҡиҡәт. Шуға күрә кешегә зыян, бәлә килтереүсе йыландар хаҡында ла хикәйәләр байтаҡ. Уларҙың күбеһе хәҙер әкиәт характерын алып киткән. Сибәр ҡатын сүрәтенә инеп, төндә иренең үксәһенән ҡанын һурып, уны һарғайтыусы, сиргә һабыштырыусы юха йылан хаҡындағы әкиәт (51, 90) —бындай сюжеттарҙың типик өлгөһө. Йылан арбау һүҙҙәре, төрлө им-том, ырымдар — күбеһе ҡасандыр шулай уҡ хөрәфәти хикәйәләр менән тығыҙ бәйләнештә йәшәгән булырға тейеш. Хәҙер уларҙың айырым ярсыҡтары, нигеҙҙә, шиғри ҡалыпҡа һалынған өлөштәре генә һаҡланып ҡалған. Улар, һис шикһеҙ, халыҡ ижадының архаик ҡатламын тәшкил итәләр. Хөрәфәти хикәйәләрҙә «йылан телен белеүсе» кешеләрҙең хатта яңыраҡ дәүерҙә лә осраштырғанлығы тураһында әйтелә (248, 25; 203, оп. 72, д. 73, л. 37). Был йәһәттән «Башҡорт халыҡ ижады»ның йола фольклоры томында баҫылып сыҡҡан бер хәбәрләмә, информант тарафынан мәғлүмәттең ысынлығына баҫым яһап һөйләнел еүе менән, иғтибарҙы айырыуса йәлеп итә: «Күҙәмәт ауылында бер ҡарт йәшәй торғайны. Шул кеше йыландар менән һөйләшә белә торғайны. Урманға барыр, йылан ояһын табыр, йыландарҙы саҡырып сығарыр ҙа улар менән һөйләшеп ултырыр ине. Өйөндә ултырған ерҙән са 150 ҡырһа ла, йыландар килеп, һөйләшеп киткәндәрен күргәндәр». Шиғри формала йыланға мөрәжәғәт итеү («Йылан теле») өлгөһө: Сәңке, сәңке, сәңке йылан, Сәңке башлы ҡара йылан, Атҡан уҡтан үткер йылан, Аҡҡан һыуҙан рауан йылан, Сағыр булһаң, саҡ, йылан, Саҡмаҫ булһаң, ят, йылан, Ятҡан ерҙән ҡат, йылан! (203, оп. 73, д. 25, л. 243). Йыланды тынысландырыу, унан һаҡланыу ниәтендә, борон уның исемен алмаштырыу (эвфемизм) осраҡтары архаик ҡараштарҙы сағылдырыу йәһәтенән иғтибарға лайыҡ. «Йылан» тиһәң —илата, «ҡамсы» тиһәң —тик ята» (210, 124) тигән ырым —шуға бер миҫал. Салауат районының Ҡалмаҡлар ауылында йәшәүсе 84 йәшлек Ситдиҡова Бибисара әбей яҙҙырған им-том рәүеше менән ҡөҙрәтле аҡ йылан, йорт именлеген ҡурғаусы туҙбаш йылан хаҡындағы легендалар араһында туранан-тура яңғы- рашлыҡ юҡ юҡлығын. Шулай ҙа йылан саҡҡан осраҡта башҡарыла торған ул им-томда йыландарға табыныуҙың, уларҙы кеше телен аңлай алыусы йән эйәһе итеп ҡарауҙың бер сатҡыһын күрергә мөмкин. Йыландың тешен алып, йә һыҙырылған йүкә ағасы менән сағылған урынға тейҙерә- тейҙерә һамаҡлау ошондай һүҙҙәр аша атҡарыла: Аҡ йылан, Туҙбаш йылан, Баҡыр йылан, Саҡмар йылан, һыу кеүек ағыҙайым, Көл кеүек туҙҙырайым (203, оп. 73, д. 25, л. 243). Йыланды ҡөҙрәтле зат итеп ҡарағанға күрә, әүәлге замандарҙа йорт-ҡаралтыны, аҙбар-ҡураларҙы бәлә-ҡазанан һаҡлау ниәте менән, кәртәгә йылан ҡабығы йә йылан теше ҡыҫтырып ҡуйыр булғандар. Юл йөрөгәндә, ҡырға сыҡҡан осраҡтарҙа ла йыландан һаҡланыу саралары күрелгән: «Йылан 151 юлды ҡыйып үтһә йәки эргәнән генә үтеп китһә, әгәр уның үҙенең юлын ҡыйыу мөмкин булмаһа, ул киткән яҡҡа үлән йә ботаҡ өҙөп ташлайһың. Ташлағанда, уҡынырға кәрәк. Йылан йылҡы малынан ҡурҡа. Уның тиреһе йылан өсөн ҡурҡыныс. Шуның өсөн дә ҡырҙа ятырға тура килһә, үңлек түшәп ятырға. Ятҡан ерҙе түңәрәкләтеп, дилбегә, эйәр, йүгән, ҡамыт һалһаң да, йылан килмәй, йыланды таяҡ менән түгел, сыбыртҡы менән үлтерәләр» (59а, 97). Ниндәй генә материалды алып ҡарама, практик тормошта йыланға мөнәсәбәт, боронғо ышаныуҙарға таянып, ҡапма- ҡаршы ике төрлө ҡараш нигеҙендә формалашҡан: йылан — бер яҡтан ырыҫ, икенсе яҡтан бәлә-ҡаза, фажиғә килтереүсе йән эйәһе. Башҡорт этнонимия системаһында йылан ырыуы һәм араларының (Ҡыр йылан, Иҙел йылан, Эске йылан) булыуы (158, 56) был образды культ, тотем дәрәжәһенә күтәреп ҡарауҙың бер күрһәткесе (был күренеш легендаларҙағы боронғо ыңғай йүнәлештәге мотивтар менән ауаздаш) булһа, икенсеһе — йыланға кире мөнәсәбәт — йыланды яуыз көс булараҡ сығыш яһаусы йән эйәһе итеп ҡабул итеү әкиәт һәм ҡайһы бер хөрәфәти хикәйәләрҙә урын алған күренеш. «Йәнле» донъя: анимизм эҙҙәре. Тәбиғәт культы Кеше аңындағы анимистик ҡараштарҙы сағылдырған легендалар халыҡ прозаһының ифрат ҡыҙыҡлы тармағын тәшкил итә. Был ҡараштар айырыуса күк есемдәре, тәбиғәт күренештәренең барлыҡҡа килеүе тураһындағы хикәйәләрҙә асыҡ күренә. Ундай легендаларҙың һәр береһендә борон кешенең ысынбарлыҡты серле көс, мөғжизә рәүешендә күҙ- аллауы сағыла. Шул уҡ ваҡытта был легендаларҙа боронғо кешенең донъяға монистик ҡарашы ла сағыла. Йәнле һәм йәнһеҙ тәбиғәттең берлеге, ер тормошоноң күккә, йыһанға күсерелеүе йәки, киреһенсә, Йыһан есемдәрен ергә төшөрөү—халыҡ хикәйәләре өсөн ғәҙәти күренеш. «Айҙағы ике януар» исемле легендала, мәҫәлән, айҙағы таптар ғүмер буйы бер-бер еһен ҡыуып йөрөүсе ике йәнлек рәүешендә 152 образлаштырылған. Легендаға ул йәнлектәр осраҡлы алынмағандар. Күп сюжеттарҙа тылсымлы зат итеп йөрөтөлгән бүре бында үҙенең тәбиғи яуызлығында алынып, бер-бере- һенә ҡушарлап бәйләнгән ҡоралайҙар образы алғы планға сығарыла. Ҡоралайҙың культ кейеге булыуы башҡа халыҡтарҙың ауыҙ-тел ижады әҫәрҙәре һәм биҙәү сәнғәте, археологик ҡомартҡылар миҫалында етерлек дәрәжәлә асыҡ сағылған. С. М. Абрамзондың тикшеренеүҙәре күрһәтеүенсә, мәҫәлән, төрки халыҡтары фольклорында ул ырыу башлаусы изге йән-әсә булараҡ билдәле (2, 157). Башҡорт леген- даһындағы ҡоралай образы ла, беҙҙең уйыбыҙса, ошо дөйөм ҡараштар системаһына инә. Ә инде ҡоралайҙарҙың ғәҙәти булмаған торошта (бер- бер еһен һырттарына теркәп бәйләп «һигеҙ аяҡлы» мал рәүешендә) һүрәтләнеүе — этиологик мотивты (айҙағы таптарҙың күсеп тороуын, йәғни ундағы хәрәкәтте) аңлатыу, аҡлау өсөн алынған поэтик уйҙырма. Легендала ул бына нисек бирелгән: «...Йүгереп килгән ҡоралай, тауға һикерәм тип, айға һикерә лә ҡуя. Улар артынан килгән бүре лә ай битенә барып төшә. Бына шунан ҡалған, ти, ул ай битендәге ике януар. Улар мәңге бер-береһен ҡыуышыр, ти. Тик ҡыуып барғаны һис тә етә алмай, ти. Ни өсөн тиһәң, алдағыһының аяғы һигеҙ; дүртеһе сапҡанда, дүртеһе һыртында ял итә. Арый башланы иһә, һыртына әйләнә лә тағы саба...» (55, 40). Башҡорт легендаһы менән ауаздаш мотивтар һунарсылыҡ менән көн күргән Себер һәм Европаның төньяғында йәшәүсе халыҡтарҙың легендаларында киң урын ала. Бындай сюжеттарға заманында Г. Н. Потанин иғтибар иткән (225, 97). Реалиялар, деталдәрҙә айырма булһа ла (әйтәйек, ҡасып барыусы хайуан —болан йәки мышы, уны ҡыуыусы—бүре түгел, һунарсы), күк есемдәрендәге хәрәкәтте күрһәтеү мотивы — хайуанды ҡыуып барыу — һәр тарафта бер төрлө тиергә мөмкин. Ай тураһындағы легендаларҙың икенсе бер төркөмөндә айҙағы таптарҙы көйәнтәле ҡыҙ образында күҙ алдына килтереү урын ала. Был сюжеттар өсөн айҙы кешеләштереп, йәнләндереп һүрәтләү (антропоморфизм күренеше) хас. 153 Легенданың элекке Минзәлә өйәҙе башҡорттарынан М. В. Лоссиевский тарафынан яҙып алынып, 1876 йыл «Оренбургский листок» газетаһында (24-се һан) баҫылған варианты романтик йүнәлешле: бер сибәр башҡорт ҡыҙының айҙың матурлығына һоҡлана-һоҡлана һыуға барыуы, уның батырҙар тураһындағы хикәйәттәрҙе, әсәһенең бишек йырын иҫкә төшөрөп, татлы хыялдарға сумыуы күтәренке интонацияла һөйләп бирелә. Ҡыҙҙың айға күтәрелеү мотивы был вариантта түбәндәгесә: «...Күнәктәрен тултырып һыу алғас, ҡыҙ яр буйында тулҡындар сығарып ташлаған ҙур бер һөйәкте күреп ҡала. «Был, моғайын, бер батырҙың һөйәгелер инде. Ҡайһылай ҙур булған ул!» —тип уйлай. Үҙе шул ваҡыт, ирекһеҙҙән, айға ҡарап: «Әгәр минең ай кеүек ирем булһа, мин уға ошо батыр кеүек ул табып бирер инем»,— ти. Айға был һүҙҙәр бик оҡшай ҙа, ул ҡыҙҙы үҙенә тартып ала». Ихтимал, легенданың М. В. Лоссиевский яҙып алған вариантынан сығып, С. И. Руденко: «...башҡорттар айҙы ир заты образында күҙаллағандар» (247, 315),— тигән фекергә килгәндер. Совет осоронда ҡағыҙға теркәлгән варианттар өсөн космогоник мотивты тормош-көнкүреш социаль йөкмәткегә төрөп тасуирлау хас. «Ай менән Зөһрә» исемле легендала, мәҫәлән, ай йәберһетелгән үгәй ҡыҙҙың һыҡтауҙарын «ишетеп», ергә нурҙарын ебәрә, Зөһрә ҡыҙҙы үҙенә алып, уны ауыр, яфалы тормоштан ҡотҡара (55, 42). Әле лә һәр төбәктә осраған был варианттың яҙмалары йөкмәткеләре менән, нигеҙҙә, бер рәүешле, әммә беҙҙең тарафтан 1990 йылда Әлшәй районының Ҡыпсаҡ-Асҡар ауылында 88 йәшлек Йәнгирова Фатима Муса ҡыҙынан яҙып алынған текст бер мөһим үҙенсәлеге менән айырылып тора. Был үҙенсәлек — Айҙың ҡатын-ҡыҙ образында һүрәтләнеүендә, етем баланың күк есеменә мөрәжәғәтенең ябай ғына көй менән һамаҡлап әйтелеүендә. Ай — ҡатын-ҡыҙ мотивы нәҡ ошо һамаҡ өлөшөндә сағыла ла: Ай, инәкәйем, ал мине, Ай, инәкәйем, ал мине! 154 «Инәкәйем» Дим һөйләшендә «әсәкәйем» тигәнде аңлата. Үгәй ҡыҙ мотивы — әлбиттә, һуңғараҡ, йәмғиәттә кәмһетелгәндәр, йәберһетелгәндәр барлыҡҡа килгәс, тыуған мотив, ләкин шулай булыуға ҡарамаҫтан, әҫәр үҙенең нигеҙе, топ мотивы (айҙы йәнләндереп һүрәтләүе менән) бик боронғо. Оҡшаш мотивтарҙың бөтә донъя фольклорында билдәле булыуы —үҙе генә лә теге йәки был әҫәрҙең борон- ғолоғон иҫбатлаусы күрһәткес. Айға күтәрелгән ҡыҙ йәки ҡатын, айырым осраҡтарҙа һыуға барған малай образы төрлө географик киңлектәрҙә йәшәгән халыҡтарҙың ижадында осрай (164, 16—17; 132, 350; 178, 16). Ай тураһындағы башҡорт легендаларын башҡа халыҡтарҙың легендалары менән сағыштырһаң, иң ҙур яҡынлыҡ, тәбиғи, төрки телле халыҡтарҙың легендалары эсендә күҙәтелә. Мәҫәлән, башҡорт, сыуаш, яҡут хикәйәләрендә көйәнтәле ҡыҙ образынан тыш, үгәйҙе йәберһеткән яуыз көстәр бер типта: яҡут хикәйәһендә—таш кешеләр (329, 138), сыуаштарҙа — сихырсылар (320, 18), башҡортта — пәрейҙәр (55, 42), йәғни тәбиғи булмаған йән эйәләре. Айҙағы таптарҙың барлыҡҡа килеүен аңлатҡан бик боронғо этиологик мифтарҙың алыҫтағы шаңдауын «Урал батыр» ҡобайырында ишетергә мөмкин. Күк батшаһы Сам- рауҙың Ай ҡатынынан тыуған Айһылыу исемле ҡыҙы яуыз Шүлгәнгә кейәүгә сыҡҡас, Ай-әсәнең жүктеу/скачать 2.08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|