Баҫма башҡорт халыҡ ижады, башҡорт халҡының рухи мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһыныусылар өсөн файҙалы ҡулланма буласаҡ
жүктеу/скачать 2.08 Mb.
|
| өҙөктә иһә Этташ изгелек килтереүсе (ямғыр яуҙырыусы) ыңғай образ сифатында телгә алына. Этте из- геләштереү мотивы башҡорттарҙың боронғо ышаныуҙары нигеҙендә тыуған ҡайһы бер йолалар миҫалында ла күренә. Халыҡ медицинаһында, мәҫәлән, сөйәлде бөтөрөү өсөн, май, ҡатыҡ һөртөп, сөйәл сыҡҡан урынды эттән ялаталар. Кешенең тамағына һөйәк тығылһа ла эттән еҫкәтәләр: эт тыны тартыуҙан һөйәк сыға, имеш, тиҙәр. «Ен-пәрей ҡағылған ауырыу балаларҙы эт йөнөн яндырып ыҫлаһаң, улар һауығып китә; ойоҡбаш, бейәләй бәйләп кейҙереү ҙә файҙалы: эт йөнөнә ен эйәләшмәй», — тип һөйләне беҙгә 1986 йыл Әбйәлил районының Ҡужан ауылынан Таңсулпан һиҙиәтова. Шул уҡ информанттың йәнә бер мәғлүмәте иғтибарға лайыҡ: «Кешене ҡоторған эт тешләһә, йә ҡоторған һыйыр һөҙһә, эт тешләмәйенсә былай ғына ҡотороп китһә лә, эт һөтөнән ҡамыр баҫып, ваҡ-ваҡ итеп киҫеп, табала ҡатырып алалар. Шунан өйҙән өйгә йөрөп (40 өйгә) шул аҙыҡты 40 ҡаҙандың ҡолағына һалып, теге ҡоторған кешегә ашаталар. Сирле һауыға, ти торғайнылар» (329а, 19).
Төрки халыҡтарының мифологик легендаларында нәҫел ебе таратыусы йә булмаһа юл башлап, кешеләргә изге төйәк табып биреүсе йән эйәһе булараҡ кәүҙәләнгән бүре, эт, үгеҙ образдарынан тыш, изгелекле болан образы киң билдәле. Юл башлап, төйәк күрһәтеп биреүсе кейек булараҡ, болан боронғо авторҙарҙың хеҙмәттәрендә (Приске, Иордан һ. б.) төрки телле һун ҡәбиләләренең легендаларында уҡ урын ала. Иордандың «О происхождении и деянии гетов» тигән хеҙмәтендә килтерелгән изгелекле болан хаҡындағы легенда (73, 56), мәҫәлән, үҙенең сюжет төҙөлөшө менән 97 аҙашҡандарға юл күрһәтеп, төйәкләнер ер табып биреүсе изгелекле бүре хаҡындағы сюжеттар менән бер типта. Бүре культының бик ныҡ тамырланған булыуынанмылыр, хәҙерге башҡорт легендалары араһында изгеләштер елгән болан образына бәйле сюжеттар үҙҙәренең характерлы структураһын һаҡлаған килеш (көтмәгәндә сәйер боландың килеп сығыуы һәм, ярайһы урын табылғас, юҡ булыуы) осрамай. Әммә изге болан хаҡындағы боронғо төрки һәм монгол халыҡтарының ауыҙ-тел ижадындағы традицион мотивтар башҡорт фольклорында бөтөнләй сағылмайынса ҡалмаған. «Гәйнә ырыуы», «Толбуйҙар», «Әйнә менән Гәйнә» исемле легендаларҙа Гәйнә ырыуын башлап ебәреүсе Гәйнә (икенсе осраҡта ағалы-энеле Гәйнә менән Әйнә) хәҙерге Пермь әлкәһенә ҡараған Тол йылғаһы буйына боланға ултырып килеп сыға, шул ерҙәрҙә төйәкләнеп, ырыу тарата. Тәптәнерәк уйлап ҡараһаң, легендаларҙың нигеҙендә икенсе сюжет коллизияһы шарттарында хәл ителгән шул уҡ боронғо мотив ятҡанлығы күренә: буласаҡ ырыу башлаусыны яңы ерҙәге барлыҡ тереклектең сығанағы — ҡояшты табыусы, уны аждаһа (убырлы ҡарсыҡ) ҡулынан ҡотҡарыуҙа ҡатнашҡан изге йән эйәһе булараҡ күҙ алдына баҫтырыла: «Элек ҡояш Тол аръяғында булған. Уны бер убырлы ҡарсыҡ (икенсе вариантта — аждаһа. — Ф. Н.) урлаған булған. Урлап... бер мәмерйәгә йәшергән дә донъяға сығармай тик тота икән. Шул саҡ боланға ултырып, Әйнә менән Гәйнә килеп сыҡҡан... Килә торғас, быларҙың боланы тыпырсына башлаған. Төшөп, абайлабыраҡ ҡараһалар, аяҡ аҫты шундай ҡыҙған, баҫып тормалы түгел, ти. Болан тибенә башлай. Ул тибенгән ерҙән генә ер ярыла, ут сығып китә. Был мәмерйә тишеге икән. Теге ҡарсыҡ оло таш менән ҡаплап ҡуйған икән ул мәмерйәне. Әйнә менән Гәйнә ҡояптты ҙур болан тиреһенән эшләнгән ҡуржынға һалалар ҙа Тол буйына алып китәләр. Был саҡ убыр өйҙә булмай ҡала. Йылға буйына килеп етеүгә, арттарынан убыр ҡарсыҡ ажғырып килә. Былар тиҙ генә ҡуржынды болан мөгөҙөнә эләләр ҙә йөҙөп Толдың был яғына сығалар <...> Толдың был яғына сыҡҡас, былар иркенләп алып, ҡуржынды сисеп ебәрәләр. Ҡояш донъяға сығып китә» (55, 71). 98 Боландың ғәҙәти хайуан булмауы легендаларҙағы художество саралары аша ла һыҙыҡ өҫтенә алынған: Әйнә менән Гәйнә ултырып килгән боландар аҡ төҫтә. Билдәле булыуынса, төрки, монгол халыҡтарының мифологияһында аҡ, күк, зәңгәр төҫ —изгелек символын йөрөтөүсе төҫтәр. «Ер йөҙөнөң ул саҡта әле бик һалҡын» булыуы, легенда геройҙары килгән ерҙә «бер заттың да булмауы» хаҡындағы мәғлүмәттәр, кешеләрҙән йәшереп ҡояшты үҙ ҡулында тотоусы демонологик персонаждарҙың көсөн һәм яуызлығын һүрәтләү—быларҙың бөтәһе лә Гәйнә ырыуы тураһындағы сюжеттарҙың бик боронғо мотивтар менән һуғарылғанлығы хаҡында һөйләй. «Толбуйҙар» легендаһында геройҙарҙың «егелгән боландарға» ултыртылыуы иһә, хәҙерге көн кешеһенең ҡараштарына, уның фантазияһына бәйләнгән күренеш булһа кәрәк. Ғөмүмән, Гәйнә ырыуы хаҡындағы башҡорт легендалары ғәйәт ҡатмарлы, күп ҡатламлы сюжеттар иҫәбенә инә. Уларҙа бик боронғо этногенетик мотивтар менән бер рәттән шулай уҡ боронғо космогоник мотивтар органик рәүештә бергә үрелеп килә (һуңғылары хаҡында алда һүҙ буласаҡ әле). Инде болан образына ҡағылған мотивтарҙың яңғырашына килһәк, уларҙың диапазоны шул тиклем киң, был мотивтарҙы ниндәйҙер этник рамкалар менән сикләү, асылда, мөмкин дә түгел. Төрки-монгол мифологик легендаларында сағылған юл башлап килеүсе изгелекле болан образы ла, гиляк мифтарындағы болан мөгөҙлө ҡатын һәм уның ҡыҙы хаҡындағы сюжеттарҙа урын алған ҡараштарҙың (ярым-ҡа- тын, ярым-боландың мөгөҙөнә эленгән ҡояш һәм айҙар хаҡындағы мәғлүмәттәрҙең — 17, 28 — 29) алыҫтағы шаңдауы ла бар Гәйнә ырыуы хаҡындағы башҡорт легендаларында. Яҙыусы Йыһат Солтановтың мәҡәләһенән (267, 112) күренеүенсә, Гәйнә ырыуы хаҡындағы башҡорт легендалары менән маринд-анимдарҙың мифтары араһында яҡынлыҡ ифрат ҙур. Бынан тыш славян, фин-уғыр, самодий ҡәбиләләре мифологияһындағы күк боландары (күк мышылары) һәм ҡояш тураһында ла сюжеттар менән дә ауаздашлыҡ һиҙелә. Билдәле булыуынса, күк боландары (йә күк мышылары) хаҡындағы ҡараштар һунарсылыҡ менән көн күргән күпселек халыҡтар өсөн хас (Был турала тулыраҡ мәғлүмәттәрҙе 99 ҡарағыҙ: 215, 52—60; 17; 249, 54—95). Төрлө этник һәм географик киңлектәрҙәге халыҡтарҙың ауыҙ-тел ижадын, археологик һәм этнографик материалдарын ентекләп өйрәнеү һөҙөмтәһендә борон күктең, ҡояш һәм йондоҙҙарҙың тәүтормош кешеләр ҡарашында мышы рәүешендә күҙаллан- ғанлығы мәғлүм булды. Был хаҡта А. П. Окладников, мәҫәлән, түбәндәгеләрҙе яҙа: «Тәүтормош философтары үҙҙәрен уратҡан донъяның серенә төшөнөргә, уны аңларға тырышҡандар, ... өҫкө донъяны, күк стихияһын: күктең үҙен, ҡояш һәм йондоҙҙарҙы мышы сүрәтендә күҙ алдына килтерер булғандар. Тайга һунарсылары ҡояшты бер көн эсендә күк йөҙөн йүгереп үтеп, төнөн йәһәннәмгә, икһеҙ-сикһеҙ ер аҫты диңгеҙенә сумыусы тере зат —ғәйәт ҙур мышы төҫөндә поэтик образлы итеп күҙ алдына килтергәндәр. Шундай ҡояш йәнлек—гигант мышы хаҡында, мәҫәлән, бер долган әкиәтендә һөйләнелә. Ул әкиәт, нигеҙҙә, һис шикһеҙ таш быуат заманында уҡ яралған һәм тундра кешеләрендә беҙҙең көндәр- гәсә килеп еткән» (215, 52—60). Академик Б. А. Рыбаковтың әйтеүенсә, мифтарҙа мышы менән болан бер-береһен алмаштырып килә (249, 61). Ошо ҡараштар яҡтылығынан башҡорт легендаларына мөрәжәғәт итһәк, түбәндәге күренешкә тап булабыҙ. «Гәйнә ырыуы» исемле легендала Гәйнә батыр аждаһаны тураҡлап, ҡояшты ер аҫтынан сығарғас, уны болан мөгөҙөнә элеп, Тол йылғаһы аша алып сыға. Артабан болан тураһында бер һүҙ ҙә әйтелмәй. Хәҙер легенданың дауамына иғтибар итәйек: «...Ҡояш киткән күтәрелеп. Гәйнәгә әйткән: «Көн дә мине ошо ваҡытта көт», — тигән. Гәйнә ҡояшты көткән. Ҡояш һәр көн бер ваҡытта килә икән был ергә. Шулай һәр көн ҡояшты көтөп торғас, Гәйнә ошо ергә эйәләшеп киткән. Уны ташламаҫ булған. Шунан Гәйнә ырыуы таралған. Гәйнәләр башҡорттоң иң төбө була» (55, 70). Бында ике мәсьәлә алға баҫа. Беренсеһе —мифологияла ҡояштың болан-ҡатын образында һүрәтләнеүе. Башҡорт легендаһында, алда күргәнебеҙсә, боландың ерҙә ҡалыуы хаҡында ла, ҡояш менән бергә күккә күтәр елеүе тураһында ла асыҡ ҡына әйтелмәне, әммә дөйөм фольклор традицияларына күҙ һалһаҡ, ҡояш менән боланды бер-бер еһенән 100 айырмайынса, бер бөтөн образ итеп ҡарарға нигеҙ булғанлығы логик яҡтан аҡлана. Ошо логикаға ышанғанда, башҡорт легендаһында шаҡтай алыҫлашҡан формала булһа ла архаик мотив — болан-ҡояш-әсә мотивының сағылғанлығын танырға тейеш булабыҙ. Болан-әсә образының башҡа төрки телле халыҡтарҙың (ҡырғыҙ, алтай һ. б.) ижадында урын алғанлығын да (64, 139; 227, 139) иҫкә алһаҡ, фараздың ерлеге тағы ла нығый төшә. Ниһайәт, Гәйнә ырыуының барлыҡҡа килеү серен икенсе йүнәлештә — ҡыҙ баланың ҡояш йәки ай нурҙарынан ғоман- лы булыуы мотивы аша аңлатырға мөмкин. Был —шулай уҡ төрки һәм монгол халыҡтары легендаларында киң билдәле булған мотив. Тик был юлдан киткәндә, легенда геройы Гәйнә ҡыҙ-батыр булырға тейеш була. Факттарҙы бутау, анахронизмдар — легендаларҙа була торған хәл. Ошонан сығып, аңлатыуҙағы икенсе версияны ла аҡларға булыр ине, әлбиттә. Тик Гәйнә ырыуы хаҡында ос сюжеттың икеһендә Гәйнәнең ир заты итеп телгә алыныуы осраҡлымы икән һуң? («Әйнә менән Гәйнә» легендаһында геройҙарының заты ғөмүмән телгә алынмай.) «Толбуйҙар» легендаһында Гәйнә менән Әйнәнең ир затынан булыуы хәбәр ителеп кенә ҡалмай, Гәйнәнең ҡыҙға әүерелгән «ер хужаһы» йөнтәҫ әбейгә өйләнеүе хаҡында, шуның һөҙөмтәһендә нәҫел таралыуы тураһында мәғлүмәт тә бирелә. Тимәк, бында этнөгенетик мо- тивты аңлатыу күренеше урын ала. Ләкин «Толбуйҙар» легендаһындағы этногенетик мотивты ҡалған ике сюжетҡа механик рәүештә күсереп булмай: «Гәйнә ырыуы», «Әйнә менән Гәйнә» легендаларына был мотив йәбешмәй. «Толбуйҙар» легендаһы сюжет структураһы яғынан да, демонологик персонаждың характеры менән дә шүрәле йәки ярымтыҡҡа өйләнгән герой хаҡындағы әҫәрҙәргә яҡын тора. Ошоларҙың бөтәһен дә иҫкә алғанда, «Әйнә менән Гәйнә», «Гәйнә ырыуы» исемле башҡорт легендаларында күктәге (ҡояштағы) болан-әсә мотивының үҙенсәлекле сағылышын күрмәү мөмкин түгел. Ҡыҫҡаһы, Гәйнә ырыуы хаҡындағы легендаларҙың мифологик нигеҙе, уларҙа һүрәтләнгән болан образының культ дәрәжәһенә күтәрелгән изге образ булыуы шик тыуҙырмай. 101 Болан (мышы) образының башҡорттарҙың этнонимияһы системаһында сағылыуы (158, 64), биҙәү сәнғәтендә һынла- ныуы (5, 240), күрәһең, шулай уҡ осраҡлы хәл түгел. Был да әле әйтелгән һығымтаны нығыта. Фекерҙе ҡеүәтләү йәһәтенән йола, ырым-ышаныуҙар материалы ғәйәт ҙур әһәмиәткә эйә. Болан мөгөҙөнөң «ҡөҙрәте» хаҡындағы ышаныуҙар, мәҫәлән, шундайҙарҙан. Билдәле булыуынса, ауыл өйҙәрендә элек-электән ишек башына болан мөгөҙө элеп ҡуйыу ғәҙәте бар. Уның мәғәнәһе хаҡында Башҡортостандың Мәсетле районы Йонос ауылында йәшәүсе шағир Рәшит Әхтәри беҙгә былай тип яҙып ебәргәйне: «Ишек башында һаҡланған саҡта, мөгөҙҙөң тылсым көсө төрлө яҡҡа тарбай тарала. Мөгөҙҙө тирмәнең түбә тишегенә, йәиһә өй- ҡыуыш түбәһенең (түшәмдең, сарҙаҡтың) уп-уртаһында тотһаң, ул ике иң ҙур көскә эйә була: йортҡа, ырыуға, илгә Тәңре тыныслығы килтерә, көтөлмәгән яу бәләләренән, афәт- мырҙан, йәшен-уттан, һыу-боҙҙан, ел-дауылдан һаҡлай; иңен- селәй, һунар ырыҫы теләп тора. Ишек башында мөгөҙ торһа, яуыз уйлы дошман өйгә керһә, уның беләгенән көсө алына, аяғы тәнтерәкләй, ҡылысы һына, хәнйәре үтмәҫләнә, ҡулы ҡалтырай; алаҡан уйлы йәндәр: бисура, шайтан, ен-пәрей үтә алмай кире борола, уҫал сихырсының көсө тышта тороп ҡала. Болан мөгөҙө аяҡҡа болан көсө, болан етеҙлеге бирә. Юлға сыҡһаң, һунарға йүнәлһәң, ишек башындағы мөгөҙгә ике ҡул менән ҡағылып, ике аяҡ, ботто шул ҡулдар менән һыйпап сығырға кәрәк. һунарға уҡ башаҡтарын болан, бигерәк тә мышы мөгөҙөнән ышҡытып сығыу арыу. Ҡайнатып таҙартылған аҡ сепрәк менән болан мөгөҙөн һөртөп, шул сепрәкте сайған һыуҙы эсһәң, улы юҡтың улы тыуа» (ҡулъяҙма үҙемдең шәхси архивымда һаҡлана. — Ф. #.). Гәйнә ырыуы хаҡындағы сюжеттарҙың бөтә ҡатламдарын да иҫкә алмайынса, ундағы үҙәк мотивтың хәл ителе- үен иғтибарҙан ситтә ҡалдырып, тик текстарҙағы айырым деталдәр (геройҙарҙың боланға ултырып килеүҙәре, болан тиреһенән эшләнгән ҡуржын, убырлы ҡарсыҡтың исеме) буйынса, болан мотивын башҡорттарға ситтән — фин-уғыр, самодий халыҡтарынан — ингән мотив итеп ҡарау (45, 163— 102 164; 80, 29—30) мөмкин булған хәлдә лә, был фекерҙе өҫтәмә материалдар, аныҡланған аргументтар менән дәлилләү кәрәк ине. Ләкин, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ҡайһы ваҡыт тикшереүселәр алдан алынған идея менән артыҡ мауығып, легенда текстарына булмаған өҫтәмә деталдәр индереп, йә булмаһа бер сюжеттағы мотивты икенсеһенә өҫтәп, бер логик фекер формалаштырыу юлы менән дәлил төҙөйҙәр. Аҙаҡ был эшкә башҡорт легендаларын оригиналда уҡыу мөмкинселеге булмаған икенселәре таяна —шул рәүешле тора-бара гипотеза тыуа. Гәйнә ырыуы хаҡындағы легендалар менән тап шундай хәл булды. Гәйнә ырыуы килеп сығышына бәйле легендаларҙың береһендә лә, мәҫәлән, Гәйнә менән Әйнәнең «ҡарлы илдәрҙән» килеүе тураһында һүҙ юҡ. «Әйнә менән Гәйнә» тексында угор компонентына ишара яһаусы «Тулуа» исеме лә телгә алынмай һәм ырыу таратыуҙа убырлы ҡарсыҡтың (исемлеме ул, исемһеҙме) бер ниндәй ҙә роле юҡ. Әммә икенсе сюжет тибына, үҙенсәлекле икенсе мо- тивҡа ҡоролған «Толбуйҙар»^ легендаһындағы3 персонажды яңы ерлеккә күсереү һөҙөмтәһендә шаҡтай ышандырырлыҡ схема төҙөлөп (134, 60), аҙаҡ шул схемаға таянып, этноге- нетик пландағы һығымталар яһалды (78, 61). Әйтелгәндәрҙән был юлдарҙың авторы башҡорт этносында самодий компоненты булыуын шик аҫтына ала икән тип уйларға ярамай, әлбиттә, һүҙ Гәйнә ырыуы хаҡындағы легендаларға бәйләнешле мәсьәлә тураһында ғына бара. Беҙгә ҡалһа, күп ҡатлаулы архаик сюжеттарҙы бер самодийҙар ерлегенә генә ҡайтарып ҡалдырыу — ғәжәп бай йөкмәткеле материалды күпмелер ярлыландырыу, мәсьәләне тарайтыу ғына ул. Тарихи-этнографик әҙәбиәттән күренеүенсә, нигеҙҙә малсылыҡ менән көн күргән башҡорт халҡының тормошонда 3«Толбуйҙар» легендаһы иһә алда телгә алынған «Бүреләр тоҡомо» исемле легенда менән ауаздаш. Ер хужаһы — ҡот осҡос йәмһеҙ йән эйәһе йөнтәҫ әбей Тулуа, Гәйнәнең ҡамсыһы тейгәс, сибәр ҡыҙға әүерелеп, уның ҡатыны булып китә, йәғни нәҫел ебен таратыуҙа, ырыу башлап ебәреүҙә был мифик образдың туранан-тура ҡатнашлығы бар. Легендала уның ар затынан булыуы ла телгә алына. Ғилми әҙәбиәттән күренеүенсә, ар —әүәл фин-уғыр сығышлы халыҡтарға ҡарата әйтелгән һүҙ (45, 164). Тимәк, Гәйнә менән Тулуанан ырыу таралыу мотивы аша легендала боронғо башҡорттарҙың фин-уғыр тамырлы халыҡтар менән этник бәйләнештәре хаҡында үҙенсәлекле мәғлүмәт бирелгән. 103 һунарсылыҡ һәнәре лә һуңғы урында тормаған. И. И. Лепехин яҙмалары буйынса, әле XVIII быуаттың аҙағы — XIX быуаттың башында башҡорттарҙың болан, мышы кеүек йәнлектәргә күмәк һунарға йөрөгәнлектәре билдәле (168, 4 — 5).
Алтын-көмөш эйәрле, Болғар тартҡы, айыллы, Туҡымдары ынйылы, Тибенгеһе сәмсәле, Болан тире таралғы Өҙәңгеһе көмөштән... (49, 174). Болан образының башҡорт халыҡ йырҙары символикаһында, фразеологияла ныҡлы урын алыуы, ер-һыу исемдәре эсендә осрауы —шуның кеүек факттарҙың бөтәһе лә был образдың сығанағын беренсе нәүбәттә башҡорттоң үҙ ерлегендә, дөрөҫөрәге, төрки мифологик ҡараштар системаһы эсендә эҙләргә кәрәклеге тураһында һөйләй. Дөйөм алғанда иһә изгеләштергән болан образы-—бик күп халыҡтарҙың ижадына хас күренеш. Быны айырыуса «йәнлек стиле»ндә биҙәлгән ҡаҙылма ҡомартҡылар асыҡ дәлилләй. Шулар араһында 1980 й. археолог Р. Б. Исмәғилев тарафынан табылған таш һәйкәл, һаҙаҡ һәм бронза уҡ башаҡтарын биҙәгән алтын боландарҙың Ырымбур әлкәһенең Ҡыуандыҡ районына ҡараған Иҫке Ғүмәр ауылы убаларында табылыуы һәм иң мөһиме — уларҙың бик боронғо дәүергә (б. э. т. VIII—VII б. б.) ҡарағайлығы иғтибарҙы йәлеп итә. Уҙған быуаттың һуңғы йылдарынан башлап даны бөтә донъяға таралған Филипп убаларының (улар Урал йылғаһының һул яғында Ырымбур ҡалаһынан көнбайышҡа табан йөҙ саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан) алтын боландарын археологтар боронғо күсмә ҡәбиләләрҙең мираҫы тип на- 104 рыҡлай. Кем белә, был ҡиммәтле ҡомартҡыларҙы тыуҙырыуҙа, бәлки, беҙҙең боронғо ата-бабаларыбыҙҙың да әҙме- күпме ҡатнашлығы булғандыр. Б.э.т. IV быуатҡа ҡараған ошо ҡаҙылма әйберҙәрен асҡан күренекле ғалим А. X. Пше- ничнюк үҙенең «Ватандаш» журналында (2002, 8-се һан) сыҡҡан бер мәҡәләһендә борон Көньяҡ Уралда (ихтимал, бөтә Евразия далаларында) йәшәгән күскенселәр («ранние кочевники») боланға табынған, уны хатта тотем хайуаны (ырыу башлаусы) тип иҫәпләүҙәр е лә мөмкин тигән фекер әйтә. Күпселек халыҡтарҙың, шул иҫәптән башҡорттарҙың, мифологик легендалары, әкиәттәре һәм йолалары буйынса, һунар кейеге айыу ҙа изгеләштер елгән йәнлектәр иҫәбенә инә. Айыуҙы белгән һәр халыҡтың аңында был образдың тылсымлы мәғәнә йөрөтөүе Дж. Фрэзер һәм JI. Я. Штернберг тарафынан билдәләп үтелгән (302, 36—49; 327, 430). Был фекерҙең хаҡлығы артабан бик күп ғалимдарҙың тикшеренеүҙәре менән раҫланды. Төрлө континенттарҙа йәшәүсе халыҡтарҙың материалын Дөйөм байҡап сығыу һәм ғилми өйрәнеү нигеҙендә айыуға бәйле ҡараштарҙың бик боронғо һәм күп яҡлы булғанлығы асыҡланды. Йыйып ҡына әйткәндә, донъя мифологияһында сағылған был образдың һыны, «ҡиәфәте» һәм роле ошо рәүешле күҙаллана: айыу— илаһи йән (божество); кешеләргә файҙа килтереүсе изгелекле культур герой (мәҫәлән, Обь угорҙары, ненецтар айыуҙы үҙҙәренә ут алып килеүсе изге януар тип иҫәпләй); теге йәки был традицияны башлап ебәреүсе; нәҫел ебен таратыусы тотем; ер аҫты донъяһының хужаһы; изге ҡорбан хайуаны; айыу ҡиәфәтендәге кеше; шаман ярҙамсыһы һ. б. (120, 128.) Башҡорт халыҡ ижады материалдарына ҡарағанда, боронғо башҡорттарҙың аңында айыу кеше менән ғаилә мөнәсәбәтенә инә алыусы йән эйәһе булараҡ кәүҙәләнгән. Ошо юлдарҙың авторына, мәҫәлән, 1984 йылда Баймаҡ районының Темәс ауылындағы уҡытыусы һәҙиә Азаматова һөйләүе буйынса, урманда айыу «тәрбиәләп» үҫтергән ҡыҙ хаҡындағы хикәйәне ишетергә тура килгәйне. Айыу ҡыҙ балаларҙы урлаһа, ашамайынса, ҡатын итеп тота тигән ҡараш урманлы райондарҙа элек киң таралған булған. Кеше 105 менән кейек яҡынлығынан айыу ҡиәфәтендәге бала тыуыуы, ҡатындың баланы алып үҙ торлағына ҡасыуы, туғандарының «айыу балаһы»н үлтер еүе кеүек мотивтарға ҡоролған хикәйәләр әле лә осрай (203, оп. 92, д. 1, л. 28). Бәпестең берәй ағзаһы айыуҙыҡына оҡшап тыуған сабый тураһында ла һөйләйҙәр. Был мотив бигерәк тә әкиәттәрҙә яҡшы сағылған. Ундай типтағы әкиәттәрҙе («Айыуғолаҡ», «Батимаҡай») тикшереүсе ғалимдар (Ә. И. Харисов, М. X. Минһажитдинов) уларҙың тамырын хаҡлы рәүештә боронғо тотемистик ҡараштар ерлегенә алып барып тоташтырҙы (48, 9; 182, 59). Айыуҙың тотем хайуаны булыуы башҡорт этногенетик легендалары миҫалында ла сағылып ҡала, бында генеалогик мотив айыу —кеше затынан тигән ҡараш яҡтылығынан сығып хәл ителгән. Асыҡлыҡ өсөн «Айыу араһы» тигән легенданы тулы көйө килтереү кәрәк: «Беҙҙә айыу араһы күптән килә. Ул шулай килеп сыҡҡан: бер һунарсы айыу балаһы алып ҡайтҡан. Ҡайтһа, был айыу балаһы әҙәмсә һөйләшә, ти. Ғәжәпһенә был, һораша. Баҡтиһәң, теге төптө айыу балаһы түгел, әҙәм тарпаны икән. Үҫкән һайын был әҙәм затына оҡшай, ти. Үҙе бик ғәйрәтле, көслө булып киткән, ти. Кәләш әйттергәндә, уға тиң таба алмағандар. Сыҙатмай үлтереп тик тора икән. Туҡ буйында бер ҡыҙ булған. Ике тирмән ташын ике ҡултығына ҡыҫтырып йөрөр булған. Айыу батыр менән былар көс һынашып ҡарағандар. Икеһенең дә көсө бер булып сыҡҡан. Былар ир менән ҡатын булып тороп киткәндәр. Айыу араһы шунан таралған. Ул беҙҙең Бөрйәндә генә түгел, Үҫәргәндә лә бар. Бик таралған тоҡом ул (55, 83). (Айыу аралары, ысынлап та, Үҫәргән, Ҡыпсаҡ, Ҡатай ырыуҙары эсендә лә бар (158, 48—54). Кеше менән айыуҙың бер-бер еһенә оҡшаш һәм яҡын булыуы «Айыу тоҡомо» исемле этиологик легендала ла урын ала. Әҫәрҙең нигеҙенә шул уҡ айыу —кеше затынан тигән идея һалынған, тик был идея дини ҡараш күҙлеге аша яҡтыртылған: кешенең айыуға әүер ел еүе мәлендә өшкөрөү мотивы төп ролде уйнай. Быныһы инде, һис шикһеҙ, — аң үҫешенең һуңғыраҡ баҫҡысын сағылдырыусы күренеш. Легенданы яҙҙырған ҡарт һунарсы Зәһиҙулла Ғәтиәтуллин- дың (1883 йылғы) «айыуҙың кеше затынан булғанлығын», уның «ғәжәп аҡыллы йән эйәһе» икәнлеген ышандырырға 106 тырышып, үҙенең һунарсылыҡ тәжрибәһенән бик ҡыҙыҡлы мәлдәр тураһында һөйләгәне лә (203, оп. 63, д. 56, л. 10) иғтибарға лайыҡ. Башҡорт легендаларында донъя фольклорына хас булған йәнә бер мотив тоҫмаллана, ул —айыуҙың ер аҫты хужаһы булыуы («Батыр менән айыу таштары»). «Минең беләктәрҙә бөйөк ғәйрәт бар, шуға мин үҙем теләгән бөтә нәмәне лә эшләй алам», тип маҡтанған батыр егеткә көрәш менән ҡаршы сыҡҡан айыу тау эйәһенең (ер хужаһының) ҡөҙрәтле көсө рәүешендә һүрәтләнә легендала (55, 92). Әҫәрҙә айыуҙың ер хужаһы булыуы хаҡында туранан-тура әйтелмәгән, айыу маҡтансыҡ батырға яза биреү маҡсатында тау эйәһе тарафынан ебәрелгән персонаж һымағыраҡ ҡабул ителә. Был персонаждың фәҡәт айыу булыуы ла осраҡлы хәл түгел булһа кәрәк. Башҡа халыҡтарҙың фольклор традицияларында билдәле булған айыу —ер хужаһы мотивының алыҫлашҡан, үҙенсәлекле бер яңғырашы, ахырыһы, был. Учалы тарафтарында яҙьпу алынған бер әкиәт-легенда буйынса, кешеләрҙең иген игеүенә, икмәк бешерергә өйрәнеп китеүенә айыу сәбәпсе була. һунарсы ҡарттың януарға «урман хужаһы» тип мөрәжәғәт итеүе лә тексҡа осраҡлы килеп ингән һүҙбәйләнеш түгел. Ҡыҫҡаһы, телгә алынған сюжеттарҙың бөтәһендә лә айыуға бәйле ҡараштарҙың сакраль мәғәнә йөрөткәнлеге күренә. Башҡорттарҙа айыуҙың культ йәнлеге булыуын дәлилләүсе йолалар ҙа бар. Кирәй Мәргәндең тикшереүҙәренән күренеүенсә, Пермь, Свердловск әлкәләрендә, Урал артында йәшәүсе башҡорттарҙың йолалары араһында таралған айыутуй байрамы шулай уҡ боронғо тотемистик ҡараштарҙың сағылышы булып тора. Ул шунан ғибәрәт: һунарға сығыр алдынан йәки уңышлы һунарҙан һуң айыу —(Кирәй Мәргән әйтеүенсә) «һунар Аллаһы» — хөрмәтенә ниндәй ҙә булһа тантана ойошторола. Ошо тантанала ырыу ағзаларының берәүһе айыу тиреһе ябынып бейергә тейеш. Ҡайһы бер осраҡта айыу тиреһен нәүбәтләп ябыналар. Бейеү үҙенә махсус йәтешле һүҙ материалы менән оҙатыла. «Айыу тиреһен ябыныу детале, ғөмүмән, ырыу вә- киленең үҙ тотемы менән тығыҙ мөнәсәбәткә инергә тыры- шыуын сағылдыра. Айыу тиреһе ябынған шәхес, — тип яҙа 107 Кирәй Мәргән,— үҙ тотемының ҡеүәте менән һуғарылы- уына, был осраҡта, үҙенә айыу көсө күскәненә ышанып эш итә» (136, 45). Ғалимдың был фекеренә өҫтәп шуны ла әйтергә кәрәк. һунарға сығыр алдынан йә һунарҙан һуң башҡарылған бейеү ритуалының мәғәнәһе, тәғәйенләнеше, тәбиғи, бер үк була алмай, һунар алдынан ойошторолған бейеүҙәр кейекте арбау ниәтендә башҡарылһа, һунарҙан һуң, йәғни айыуҙы үлтергәндән һуң, ойошторолғандары изгеләштер елгән януарҙың рухынан «ғәфү үтенеү» магияһын үтәгән булырға тейеш. Айыу тиреһе ябынып бейеүсе кешеләрҙең һаны ла һунарҙың башындағы һәм аҙағындағы церемонияла берҙәй булмауы мөмкин. Арбау ниәтендә башҡарылған йолала ҡатнашыусыларҙың һаны берәү генә булғандыр, тип уйлауы ауыр (үтә ябай ҡоралдар менән ҡоралланған боронғо кешеләр һунарға яңғыҙ ғына йөрөй алмаған, ауға күмәкләп сыҡҡандыр), ә инде һунарҙан һуң ойошторолған уйында бер генә кешенең — кейекте үлтергән топ һунарсының — айыу тиреһе ябынып бейегән булыуы бик тә ихтимал.
108 Кирәй Мәргән айыутуй байрамында: «Бейеү махсус йә- тешле шиғри һүҙ менән оҙатыла», — ти, ләкин был материалды килтермәй, уның онотолған булыуын билдәләй. Ҡасандыр бындай шиғри юлдарҙың булғанлығы шик тыуҙырмай, сөнки оҡшаш күренеш— башҡа һунар йәнлектәренә, ҡоштарға төбәп әйтелгән арбау һүҙҙәр («Төлкө теле», «Ҡош теле» һ. б.) әлегәсә һаҡланып ҡалған. «Башҡорт халыҡ ижа- ды»ның йола фольклорына бағышланған томында (Өфө, 1995) баҫылған текстарҙа ла айыу туйында йыр-бейеүҙәр булыуы тураһында мәғлүмәт бирелә. Йоланың сакраль мәғәнәһе хаҡында туранан-тура әйтелмәһә лә, яҙмаларҙа боронғо ҡараштарҙың алыҫтағы шаңдауын ишетмәү мөмкин түгел, һөйләүсенең «айыу һунарына әҙерлек шау-шыуһыҙ барған» тигәнендә, кейектең кешеләрҙең уйын, әйткәндәрен яҡшы аңлаусы йән эйәһе икәнлегенә ышаныу ята. Күмәкләп һунар ҡылыу, айыуҙы туҡмап алыу, уны үҙенсәлекле һуйыу ысулына ҡағылышлы ифрат ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр бар уларҙа, һуңғыһы хаҡында, мәҫәлән, түбәндәгеләрҙе уҡырға була: «һунарҙан ҡайтҡас, айыуҙы толоптай һуйғандар, йәғни ике артҡы ботонан аҫып, тиреһен ярмайынса ғына, һыҙырғандар, һыҙырғанда, тырнаҡтары ла, башы ла, ҡойроғо ла бөтөн көйөнсә ҡалған. Айыу алған ерҙә майҙан яһағандар, уйнап-көлгәндәр, көрәшкәндәр». Артабан информант айыу байрамдарының хәҙерге Әбйәлил районы ерҙәрендә, Өсимән тигән урында үткәрелеүен иҫкәрткәс, януарҙы һуйыу рәүешенә йәнә ҡайтып, былай тигән: «Бер юлы өс-дүрт айыу һуҡҡандар. Айыуҙы толоптай итеп һуйғандар, баҫтырып ҡуйғандар, Өсимәндәге майҙан ун биш көн буйы барған». Ат сабыштырыу, көрәш, йыр-бейеү ярыштары үткәрелгән <...> Был айыутуйҙа ун биш көн буйы ошо дүрт айыу һыны баҫып торған, һунарсылар йырҙар йырлап, улар тирәһендә бейешкән. Әйтелгәндәр әллә ни аңлатма талап итмәй: айыуҙы ололау, уға бағышланған ритуаль йыр-бейеүҙәр күренеше бында ярайһы уҡ асыҡ тоҫмаллана. Изгеләштер елгән тотем хайуанына һунар итеү, уның итен ашау, дөйөм алғанда, яҙыҡ һаналған. Ә инде килеп тыуған ҡыйын хәлдәр (аслыҡ, көслө кейектең малды күпләп тәләфләүе...) арҡаһында һунарға сығыу ихтыяжы тыуғанда, төрлө магик мәғәнәле уйындар, ритуаль бейеүҙәр, ырымдар 109 тотем йәнлегенең «күңелен йомшартыу» саралары күрелгән. Күптән түгел матбуғатта сыҡҡан («Ватандаш», 2002, 6-сы һан) бер материал үҙенең информатив ҡеүәте менән айырыуса ҡыҙыҡлы. «Айыу олатай» тип исемләнгән был тексты Учалы районының Миндәк ҡасабаһынан Ғиззәтуллина Мәрхәбә Сәғит ҡыҙы яҙып ебәргән. Башҡа яҙмаларҙан айырмалы рәүештә, бында айыуға мөрәжәғәт өлгөһө, фольклор әлкәһенә ҡараған һүҙ материалы бар. Айыу — ырыу башлаусы, ҡот биреүсе, ҡурғаусы изге йән эйәһе булараҡ һүрәтләнә. Ифрат әһәмиәтле был яҙманы тулы, ерле һөйләш үҙенсәлектәрен сағылдырған килеш һаҡлау хәйерле. Бына ул: «Боронғо замандарҙа, имеш, ерҙә тик кеше генә йәшәгән. Аҙаҡ һыуыҡ булғас, ҡыш килгәс, кешеләр үҙҙәренә кейем йүнәткән. Шунан хайуан килеп сыҡҡан, ти. Әле лә, имеш, хайуандар өңдәрендә тиреһен сисәләр һәм кеше булып китәләр икән. Ул хайуандар кешегә лә һәм ысын януарға түрә, тейҙәр. Алар ҡурсалайҙар төрҙө [төрлө] бәлә- ҡазаларҙан. Ҡайһы бер ырыу-аймаҡ атамалар шунан килә. Әгәр кеше айыу тигән аймаҡтан икән, ул айыуға һунар итергә, аның итен ашарға тейеш түгел. Элек байрамдар ҡорғандар. Байрамдан алда айыу олатайҙан рөхсәт һорап, ошо һамаҡты әйткәндәр: «Айыу олатай, балдарым ас интегә, бер ғәйебе булмаған, йола тотмаған, зат-ырыуҙы аларға тәмдәргә рөхсәт ит». Шунан ирҙәр урманға киткән айыуға һунарға. Ул айыуҙы алып ҡайтып, йортҡа [ихатаға] индереп һуйғандар; һуйғас, башын айырым алып, өҫтөнә ҡош йөнө һипкәндәр. Баш һөйәген йыуып, бер бағанаға элеп ҡуйғандар. Элекке баш һөйәген (былтырғы) һәм башҡа һөйәктәрҙе урман, тауға илткәндәр. Бер яҡшы кеше айыу тиреһен кейеп, өс көн бейеп йөрөгән, ошолай йырлап: «Айыу олатай, ҡот бир, һинең һымаҡ булһын балам ир-ир!» Әле был йола онотолған. Ҡарағужа ауылында айыу аймағы тороп ҡалған». Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, һуйылған айыу башына ҡош йөнө һибеү мотивы аңлатылмаған, уны беҙгә киләсәктә асыҡлайһы бар. Бәлки, кеше затынан тип иҫәпләнгән януарҙың йәне ҡош булып илаһи күккә осһон, тиеп атҡарылған ырымдыр был. 110 Күрәһең, айыу байрамдары әүәле киң билдәле йолаларҙың береһе булған. Бөрйән, Әбйәлил, Баймаҡ районы башҡорттарының туй йолаһында айыу туны ябынып бейеү эпизодының булыуы (188, 79) ошо хаҡта һөйләй. Туйҙа айыу туны ябынып бейеүҙең айыутуй байрамдарындағы бейеү менән функциональ уртаҡлығы, моғайын, юҡтыр, сөнки һәр ритуалдың үҙ маҡсатына ярашлы рәүештә йолаға үҙенсәлекле мәғәнә һалына. Туй ваҡытындағы ритуалдың характерына ҡарағанда (тундарының эсен тышҡа әйләнде- реп кейгән кешеләрҙең ҡамсы менән ағас предметтарға, өй мөйөштәренә һуғыуы), ул айыу шикелле көслө хайуандың рухы менән йәш ғаиләне бәлә-ҡаза килтереүсе яуыз көстәрҙән, ен-пәрейҙән һаҡлау маҡсатында үткәрелгән йола булырға тейеш. С. И. Руденко яҙып алған материалдарҙан күренеүенсә, башҡорттар араһында элек шундай йолалар ҙа булған. Мәҫәлән, сирҙәрҙе ҡурҡытыу өсөн сырхау кешеләрҙең, йәш балаларҙың муйынына айыу тырнағы, йә айыу теше һалып тегелгән бетеү тағылған. Былай эшләгәндә, йәнәһе, сир айыуҙан ҡурҡҡан кеүек ҡурҡа, йәш балаға ен эйәләшмәй (247, 320—323). Ошоларҙы иҫәпкә алғанда, башҡорт туйында айыу туны кейеп бейеүҙең тылсымлы мәғәнәгә эйә булыуы шик тыуҙырмай. Ҡараштарҙың ни тиклем боронғо һәм йолаларҙың ҡасандыр традицияға бик ныҡ ингән булыуын Л. И. Нагаеваның: «Эсен тышҡа әйләндер еп кейелгән тун, тиреһенең ниндәй булыуына ҡарамаҫтан (төлкө тиреһенәнме ул, һарыҡ тиреһенәнме), башҡорттарҙа айыутун тип аталған» (188, 79),— тигән мәғлүмәте лә күрһәтеп тора. һунарға йыйынғанда айыуҙың исемен әйтмәү (әйтһәң, һунар уңышһыҙ була, сөнки айыуҙар кешенең уйын белеп, ҡасып бөтә икән тигән ышаныу), уй йәшереү ниәтендә «айыу» һүҙе урынына алмаш исемдәр («солоҡ эйәһе», «тайыш табан», «урман хужаһы», «бабай») (54, 7) ҡулланыу күренештәре шулай уҡ боронғо айыу культына бәйле ҡараштарҙың сатҡылары ул. Башҡорт халыҡ хикәйәләрендә һәм һәр төрлө тормош- көнкүреш йолаларында сағылған тотемизм һәм айыу культы ҡалдыҡтары башҡа бик күп халыҡтарҙың ауыҙ-тел ижады материалдары һәм ғөрөф-ғәҙәттәре менән оҡшаш. 111 Ғилми әҙәбиәттән күренеүенсә, айыу культына бәйле тотемистик ҡараштар һунарсылыҡ менән кон күргән себер халыҡтарында айырыуса ныҡ таралған. Мәҫәлән, алтай, хакас, шор, тува, яҡут халыҡтарында айыу тотем, культ хайуаны булып иҫәпләнгән (13, 112—125). Төньяҡ алтайлы- тывалар үҙҙәре хаҡында: «Бер айыуҙан таралғанбыҙ» (226, 17),— тиҙәр; яҡуттар айыуҙы эһэ (бабай), тыатаағы (тайганыҡы), ҡырдьағас (ҡартлас) (13, 116); алтайлы-теленгиттар: абаай (ҡайнаға, ырыуҙаш); ҡарындаш, таай (әсәй яғынан булған ағай); хакас-качиндар: ҡарт, бабай йәки атай (13, 116—119), тип йөрөткәндәр. Айыуҙы туғанлыҡ термины менән атау килтерелгән миҫалдар менән генә сикләнмәй, был күренеш асылда айыу культы булған һәр ерҙә тиерлек күҙәтелеп, һунарсыларҙың айыу менән үҙҙәре араһындағы ҡәрҙәшлеккә ышаныуҙары хаҡында һөйләй. Бынан тыш, төрлө халыҡтар араһында осраған айыу байрамдары, ритуал бейеүҙәрҙең тарихи нигеҙе башҡорт йолаларының ерлеге менән бер үк төрлө йәки оҡшаш булғанлығын күрмәү мөмкин түгел. Шуныһы, оҡшашлыҡ төрки халыҡтары материалы менән генә сикләнмәй: типологик күренештәр төрлө географик киңлектәрҙә, төрлө тел системаһына ҡараған халыҡтарҙың ижадында һәм йолаларында сағыла. Белорустарҙың уянған айыу хөрмәтенә үткәргән яҙғы «комоедиңы» байрамдары (айыу туны кейеп бейеү йолаһы), боронғо гректарҙың «комедиен» («комос» айыу тигәнде аңлата) уйындары (249, 40, 106) шуны раҫлай. Хәҙер һәр кемгә билдәле «комедия» һүҙенең башланғысы гректарҙың ана шул боронғо айыу байрамдары — «комедиеи»ҙан килә (249, 40). Айыу, бүре тиреһе ябынып бейеү ритуалдары Төньяҡ Америка индейҙарының, шулай уҡ ирокездарҙың йолалары өсөн хас (266, 38). Айыу культының бик боронғо дәүерҙә барлыҡҡа килеүен һәм уның был хайуанды белгән барлыҡ халыҡтар өсөн дә уртаҡлығын раҫлаусы йәнә бер мөһим күрһәткес бар — ул археологик ҡомартҡылар. Франция мәмерйәләрендәге айыу һүрәттәре, Германия мәмерйәләрендә күпләп тупланған һәм билдәле бер тәртиптә урынлаштырылған айыу һөйәктәре, Скандинавия, Урал, Көнсығыш Себер петроглифтары — бөтәһе лә фәндә тәүтормош кешеләре 112 аңындағы тотемизм күренешен раҫлаусы факттар итеп баһалана (255, 118-164; 260, 414-427; 120, 128). Дөйөм алғанда, айыу культы буйынса төрлө халыҡтарҙың материалдарын комплекслы тикшереү өсөн мөмкинселектәр хәҙер шаҡтай ҙур, әммә легенда һәм легендар риүәйәттәрҙең үҙҙәренә генә килһәк, сағыштырма өйрәнеү мөмкинселеге ныҡ ҡына ауырлаша. Бигерәк тә, легендаларҙы сюжет төҙөлөшө, текстуаль оҡшашлыҡтар күҙлегенән тикшереү мәсьәләһе ҡатмарлы, сөнки күпселек халыҡ хикәйәләренең йөкмәткеһе менән теге йәки был авторҙың һөйләп сығыуы йәки әйтеп китеүе аша этнографик хеҙмәттәр арҡылы ғына танышырға тура килә. Шунлыҡтан хәҙергә төрлө халыҡтарҙың риүәйәт һәм легендаларын уларҙағы төп мотивтар буйынса ғына сағыштырып өйрәнергә мөмкин. Әлбиттә, төп мотив —бик мөһим күрһәткес, шулай ҙа уның буйынса тикшеренеүсе үҙенең алдына ҡуйған һорауҙарҙың бөтәһенә лә тулы яуап алып бөтә алмай. Айырыуса, халыҡтар араһындағы бәйләнештәрҙең тибын билдәләү ауырлаша. Мәҫәлән, айыу затының кешенән килеп сығыуы хаҡындағы мотив һәр ерҙә тиерлек билдәле. Мотив уртаҡлығы яғынан үрҙә килтерелгән «Айыу тоҡомо» исемле легендар риүәйәтте ошо мотивты йөрөткән һәр халыҡтың ауыҙ-тел ижады әҫәрҙәре менән сағыштырып сығырға, шул нигеҙҙә иң яҡын параллелдәрҙе күрһәтергә мөмкин булыр ине. Ләкин легенда текстарының төрлө кимәлдә булыуы был мәсьәләне аҙағына тиклем хәл итергә мөмкинлек бирмәй. Материалдарҙың хәҙерге торошонда башҡорт легендаһын сағыштырма өйрәнеү был текстың фин-уғыр телле Васюган буйы остяктары легендаларына яҡын торғанлығын күрһәтте, шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер рус, коми легендаларында осраған мотивтар менән дә ауаздашлыҡ булғанлығы беленде (337, 1094; 178, 19-20; 2665, 104-105). Башҡорт һәм остяк легендаларында, уртаҡ төп мотивтан тыш, оҡшашлыҡ түбәндәге деталдәрҙән күренә:
113 ҡаплана). Башҡорт легендаһында был эпизод икенсе төрлө хәл ителгән: егет гел билендә йөрөткән хәнйәрен өшкөрөп, ергә ҡаҙаһа, айыуға әйләнә.
Күренеүенсә, ҡайһы бер деталдәрҙә айырма булһа ла, этиологик мотив — нигеҙҙә бер йүнәлештә. Бындай яҡынлыҡты ниндәйҙер осраҡлы күренеш тип уйлауы ауыр, шулай уҡ типологияға ғына ҡайтарып ҡалдырыу ҙа бик үк дө- рөҫ булмаҫ, сөнки оҡшашлыҡ төп мөтивта ғына түгел, ә сюжет төҙөлөшөндә лә. Тарихи үҫештең ниндәйҙер бер этабында башҡорт һәм Васюган остяктарының ата-бабалары аралашып йәшәгән булырға тейеш — легендалар шуға ишара яһай. Быуаттар буйына малсылыҡ менән ғүмер иткән башҡорт халҡының ауыҙ-тел ижадында, шул иҫәптән легенда һәм риүәйәттәрҙә, жүктеу/скачать 2.08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|