Қа­зақ да­на­лы­ғын­да­ғы РУ­ХА­НИ ӘЛЕМ

Дү­ни­ені та­ну, қа­был­дау ха­лық­тың та­ри­хы­нан, ғы­лы­мы­нан, өмір сү­ру тә­сі­лі­нен, мә­де­ни­еті­нен кө­рі­не­ді. Осы дү­ни­ені та­ну ерек­ше­лі­гі оның ойлау қа­бі­ле­ті­мен ті­ке­лей байла­ныс­ты бо­ла­ды. Та­ри­хи, ғы­лы­ми, мә­де­ни зерт­те­улер ба­ры­сын­да қа­зақ­тың көш­пен­ді­лік өмір-сал­ты­нан, фи­ло­со­фи­ясы­нан, со­ның ішін­де ха­лық фолькло­ры­нан, адам ба­ла­сы­ның өмі­рін, бол­мы­сын, жал­пы қо­ғам­да­ғы ро­лін қа­рас­ты­ру не­гі­зін­де ұл­ттық мен­та­ли­тет ма­ғы­на­сын байқаймыз. Ұлы да­ла тө­сін­де­гі хал­қы­мыз­дың мың­да­ған жыл­дар бойын­да­ғы қа­лып­тас­қан шы­ғар­ма­шы­лы­ғы, же­ке адам­ның ру­ха­ни із­де­ні­сі, ха­лық да­на­лы­ғы — мі­не осы ұл­ттық қа­дір-қа­си­еті­міз­ге тән құн­ды­лық­тар қа­зы­ғы. Қа­зақ хал­қы­ның бойын­да­ғы ұл­ттық бол­мыс­қа, ұл­ттық да­рын-қа­бі­лет, қа­си­еті­не те­рең­дей көз жі­бер­сек, одан ұл­ттық тұ­тас­ты­ғы­ның не­гі­зін кө­ре­міз. Ха­лық шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­ның қай са­ла­сын алып қа­ра­са­ңыз да, өмір­ді көр­кем су­рет­тейтін фи­ло­со­фи­ялық мә­ні бар бұл таң­сық қа­зы­на­лар­дың әрқайсы­сы­ның қа­зақ хал­қы­ның мә­де­ни мұ­ра­сын­да ала­тын қа­дір­лі орын­да­ры ерек­ше. Ата­дан ба­ла­ға ми­рас бол­ған бұл құн­ды­лық­тар­дың бар­лы­ғы қа­зақ бол­мы­сы­на тән ең бір аяулы қа­си­ет. Ха­лық­тың ді­лі — оның әдет-ғұр­пын­да, ті­лін­де, ұл­ттық салт-дәс­тү­рін­де, ба­ла тәр­би­есін­де, мі­нез-құл­қы мен ру­ха­ни тір­ші­лі­гін­де. Дү­ние ке­ңіс­ті­гін шыр айна­лып, ен да­ла­да кө­шіп жүр­ген ата­ла­ры­мыз­дың тұр­мыс-тір­ші­лі­гі — бұл бол­мыс айна­сы. Оны біз­дер өмір тә­жі­ри­бе­сі­нен алын­ған жыр-тол­ға­улар, өси­ет­тер, аңыз, ер­те­гі, ма­қал-мә­тел, ше­шен­дік на­қыл сөз­дер­ден кө­ре­міз.

Ел­дің та­ри­хы, ел ба­сы­нан өт­кен ұлы­лы-кі­ші­лі оқи­ға­лар, та­ри­хи қайрат­кер­лер ту­ра­лы де­рек­тер, ақыл­ды-ата­лы сөз­дер мен өне­ге-өси­ет­тер — осы­лар­дың бар­лы­ғы қа­ғаз­да емес, ха­лық жа­дын­да өлең-жыр, аңыз-әң­гі­ме бо­лып сақ­тал­ған, ел аузын­да өмір сүр­ген. Ұл­ттық та­ри­хы­мыз­да­ғы ойшыл-ке­мең­гер­ле­рі­міз­дің айтқан ше­шен сөз­де­рі ұр­пақ­тан-ұр­пақ­қа ауыз­ша та­рап, қа­зақ хал­қы­ның фолькло­рын­да, ха­лық ауыз әде­би­етін­де ерек­ше орын алып, де­рек­на­ма қо­рын мо­лайтты. Бұ­дан түйін­дейті­ні­міз, хал­қы­мыз­дың ру­ха­ни өмі­рі аса бай, әсі­ре­се ауыз әде­би­еті кең та­ра­ған. Қа­зақ кез кел­ген құ­бы­лыс­ты өлең­ге айнал­ды­ра біл­ген. Шы­ны ке­рек, кең са­ха­ра­ға тән ер­кін ойла­ушы­лық, ықы­лым за­ман­нан бер­гі уақыт­та ата-ба­ба­ла­ры­мыз­дан қал­ған да­ныш­пан, на­қыл сөз­дер­дің ша­шауын шы­ғар­май, бір жүйеге кел­ті­ре сақ­тап, өз­ге­ріс­сіз жат­тап алу­шы­лық жә­не әр ке­зең­де бо­ла­шақ ұр­пақ­қа мұ­ра ре­тін­де жет­кі­зу қа­за­қи фи­ло­со­фи­ялық ойдың да­му­ын­да, та­ри­хын­да ке­ре­мет құ­бы­лыс. Көш­пе­лі ха­лық­тар­дың осын­дай ерек­ше­лік қа­бі­ле­тін Шо­қан Уәли­ха­нов бы­лайша ба­ға­ла­са ке­рек: «Қа­зақ өз­де­рі­нің кө­не аңыз­да­ры мен на­ным-се­нім­де­рін қайран қа­лар­лық­тай сақ­тай біл­ген. Одан да өт­кен ға­жа­бы сол, байтақ да­ла­ның әр шал­ғайын­да­ғы, әсі­ре­се өлең-жыр­лар еш өз­ге­ріс­сіз, бір қол­дан шық­қан­дай қайта­ла­на­ты­нын қайтер­сіз. Көш­пе­лі сауат­сыз ор­та­да­ғы ауыз­ша та­ра­ған осы­нау үл­гі­лер­дің бір-бі­рі­нен қыл­дай ауыт­қы­майты­ны адам айтса нан­ғы­сыз қа­си­ет, алайда кү­мән кел­ті­ру­ге бол­майты­ны шын­дық»¹.

Қа­зақ да­на­лы­ғы­ның бір ерек­ше­лі­гі — қа­зақ­тың ойлау әді­сі­нің (не­ме­се мен­та­ли­те­ті­нің) ме­та­фо­ра­лы­ғын­да. Яғ­ни айта­тын ойын жұм­бақ­тап, тұс­пал­дап, ма­қал­дап жет­кі­зу­ін­де. Әри­не, бұ­лар­дың әрқайсы­сы өзін­ше же­ке да­ра күйін­де кез­дес­пейді. Қайта бір-бі­рі­мен бі­рі­гіп, қойын­да­сып, өза­ра байла­ныс­та бо­ла­тын сөз сап­тау тә­сіл­де­рі тү­рін­де кез­де­се­ді. Көп жағ­дайда да­на би­лер, ше­шен­дер айтқа­лы отыр­ған зат­ты не­ме­се құ­бы­лыс­ты, оқи­ға­ны айқын­дай тү­су үшін олар­ды өз­ге бір зат, құ­бы­лыс­пен ауыс­ты­рып ал­мас­ты­ра­ды. Сөз бо­лып отыр­ған құ­бы­лыс­қа бейне­лі ба­ла­ма тауып қол­да­ну ар­қы­лы ше­шен­дік ойын те­рең­де­тіп, оған тың маз­мұн не­гіз­дейді, сөз­дің әсер­лі­лі­гін кү­шейте­ді. Да­на­лық сөз­дер­де ме­та­фо­ра­ның көп­теп кез­де­суі олар­дың зер­де-пайым­ның нә­зік­ті­гін, кө­ңіл кө­зі­нің бір зат­ты екін­ші зат­қа ба­ла­уда дәл өл­шеп, анық елес­те­те­тін­ді­гін көр­се­те­ді. Қол­да­ныл­ған ме­та­фо­ра­лар бе­ре­тін маз­мұ­ны мен ма­ғы­на­сы жа­ғы­нан да­на адам­дар­дың кө­ңіл-күйімен, көз­қа­рас тү­сі­ні­гі­мен ты­ғыз бір­лік­те үн­де­сіп айты­ла­ды. Да­на би­лер ше­шен­дік сөз­де­рін­де ме­та­фо­ра­ның қай тү­рін қол­дан­ба­сын, бә­рін өз­де­рі­нің ең түп­кі не­гіз­де­ген мақ­сат­та­ры­на ба­ғын­дыр­ған. Со­дан да олар­дың ме­та­фо­ра­ла­ры бір­де ой-қи­ял, се­зім­ді тер­беп, ер­лік­ке, ба­тыр­лық­қа ша­қыр­са, бір­де қо­ғам­да­ғы өрес­кел, жат қы­лық­тар­ды ше­неп, ке­ке­сін, мыс­қыл түр­де бо­лып ке­ле­ді. Бұл би­лер­дің ор­та­да­ғы құ­бы­лыс, оқи­ға­ны сын көз­бен са­рап­тап, ба­қы­лайтын­дық­та­рын байқа­та­ды. Да­на­лық сөз­дер­де би­дің айтпақ бол­ған ой-пі­кі­рін бейне­лі, көр­кем сөз­ді тұс­пал­мен жет­кі­зе­ді. Он­дай жол­дар­дан үне­мі шын­дық өмір тә­жі­ри­бе­сін бір қо­ры­тын­ды­ға кел­ті­ру са­ры­ны, ой-зер­де­сі­нен ту­ған байлам-тұ­жы­рым­ды бір­ден байқа­уға бо­ла­ды. Со­ны­мен бір­ге тұс­пал­дап сөйлеу мем­ле­кет­тік ма­ңы­зы бар мә­се­ле­лер­ді ше­шер­де ха­лық­қа жа­рия бол­мауы үшін пайда­ла­ныл­ған. Әрі бас­қа адам­дар тү­сін­беу үшін өза­ра пі­кір­лес­кен­де жұм­бақ­тап сөйлеу қол­да­ныл­ған.

Әр уақыт­та көр­кем де тап­қыр, дәм­ді сөз­дер да­уда же­ңіп, тың­да­ушы­сын ұйытып отыр­ған. Ежел­гі грек фи­ло­соф­та­ры­на тән сұ­рақ-жауап не­гі­зін­де бе­дер­лі әң­гі­ме-дү­кен (сұх­бат) құ­ру ар­қы­лы күр­де­лі де өр­нек­ті фи­ло­со­фи­ялық ойлар­ды өр­бі­ту тә­сі­лі ха­лық зер­де­сін­де сақ­тал­ған да­на­лар­дан қал­ған ше­шен­дік сөз­дер­ден де кез­дес­ті­ру­іміз­ге бо­ла­ды. Сө­зі­міз дә­лел­ді бо­луы үшін сұ­рақ-жауап тү­рін­де кел­ті­ріл­ген мы­сал­ға тоқ­та­ла ке­тейік.

Қа­зақ­тың ойлау тә­сі­лі­нің ме­та­фо­ра­лы­ғы­ның бір тү­рі ре­тін­де «Ақ­сақ құ­лан» де­ген ат­пен аңыз­ға айнал­ған ха­лық күйін жат­қы­зу­ымыз­ға бо­ла­ды. Мұн­да да өзін­ше бір фи­ло­со­фи­ялық маз­мұн бар. Ықы­лым за­ман­нан қа­зақ хал­қы хал­қы­мыз­дың ру­ха­ни мә­де­ни­еті­нің аса бір ма­ңыз­ды са­ла­сы ре­тін­де күй өне­рі­нің мә­нін те­рең тү­сі­не біл­ген. Бұл ту­ра­лы А.Сейдім­бек бы­лай деп жа­за­ды: «Қа­зақ күйле­рі­нің ешу­ақыт­та се­беп­сіз шық­пайты­ны — өзін­дік да­ра си­па­ты күйге ар­қау бол­майтын өмір құ­бы­лыс­та­ры жоқ. Қор­ша­ған ор­та мен жан-жа­ну­ар­лар дү­ни­есі­нен бас­тап, адам­дар­дың мі­нез-бі­ті­мі, кө­ңіл-күйі, ба­тыр­дың ер­лі­гі, ше­шен­нің тап­қыр­лы­ғы, ел ба­сын­да­ғы ке­сек та­ри­хи оқи­ға­лар­ға дейін күй ті­лін­де жә­не оны­мен қо­сар­ла­на айты­ла­тын аңыз-әң­гі­ме­сін­де ба­ян еті­ле бе­ре­ді... Күй аңы­зы­ның бұл ерек­ше­лік­те­рі хал­қы­мыз­дың та­ри­хи аужайынан ха­бар бе­рер­лік ең мол, ең жан­ды ше­жі­ре еке­нін пайым­да­та­ды»². Жал­пы жұм­бақ­тап сөйлеу, тұс­пал­дап сөйлеу өне­рі бір-бі­рі­мен са­лыс­ты­рып қа­рас­тыр­сақ, әрқайсы­сы­ның тек өзі­не тән да­на­лық ойдың же­лі­сін, тек ұл­ттық мә­де­ни­еті­міз­дің не­гі­зі­не тән бір-бі­рі­нен өз­ге­ше фи­ло­со­фи­ялық ойлау тә­сі­лін кө­ру­іміз­ге бо­ла­ды. Осы­ның бар­лы­ғын қа­зақ хал­қын­да субъ­ект пен объ­ект қа­ты­на­сы жә­не ха­лық­тың та­би­ғат­пен байла­ны­сы ұдайы үйле­сім­ді­лік­те бо­лу­ымен байла­ныс­ты­ра­мыз. Бұл үйле­сім­ді­лік өз ке­зе­гін­де адам­дар ара­сын­да­ғы қа­ты­нас­тар­ға кө­ше­ді. Ал еу­ро­па­лық фи­ло­со­фи­яға пер­со­на­лизм (пер­со­на де­ген сөз ла­тын ті­лін­де же­ке адам де­ген ма­ғы­на бе­ре­ді) тән бол­ған. Яғ­ни бір адам­ды же­ке пер­со­на ре­тін­де бө­ліп алып, өз­ге­лер­ге қа­ра­ма-қар­сы қою. Бұл же­ке ба­сы­ның ерек­ше­лі­гі­не байла­ныс­ты адам­дар­дың өз мүд­де­ле­рін қор­ғауы олар­ды өза­ра қақ­ты­ғыс­тар­ға соқ­ты­рып, бір-бі­рі­мен ымы­ра­ға кел­мейтін жа­уға айнал­ды­ра­ды. «Адам адам­ға қас­қыр», — дейді Гоббс. Ал қа­зақ­та адам­дар­дың өза­ра қа­рым-қа­ты­на­сын­да бір адам екін­ші адам­ға «сен» деп бе­ті­не айтпа­ған. Сон­дық­тан да өз ойын, айтар сө­зін жет­кі­зу­де ойлау тә­сі­лі­нің ме­та­фо­ра­лы­ғы кең пайда­ла­ныл­ған. Бұл жал­пы Шы­ғыс ха­лық­та­ры­на тән қа­си­ет бол­ған.

Аңыз-әң­гі­ме­лер де өзін­ше бір фи­ло­со­фи­ялық ой-тұ­жы­рым­ды көр­се­те­ді. Да­на­лық ең бас­ты­сы ақыл-па­ра­сат­пен өл­ше­не­ді. Сон­дай ақыл-па­ра­са­ты мол адам­дар ха­лық­тың ру­ха­ни қа­зы­на­ға бай аңыз-әң­гі­ме­лер­ді мұ­ра ре­тін­де ұр­пақ­тан ұр­пақ­қа сақ­тап жет­кі­зіп отыр­ған. Бұл да бір тұ­нып жат­қан ру­ха­ни әлем. Мұн­дай ру­ха­ни әлем­нің де­ні ауызе­кі по­эзия дәс­тү­рі­нің ық­па­лы­мен қа­лып­та­сып да­мы­ған. Н.На­зар­ба­ев «Та­рих тол­қы­нын­да» де­ген кі­та­бын­да бұл ту­ра­лы бы­лай деп жа­за­ды: «Қа­зақ­тар­дың ру­ха­ни әле­мі не­гі­зі­нен ауызе­кі по­эзия дәс­тү­рі­нің ық­па­лы­мен қа­лып­та­сып отыр­ған. Қа­зір­гі­нің та­лай елін қайран қал­ды­ра­тын осы­нау байтақ ке­ңіс­тік­ті кер­не­ген по­эзи­ялық әлем тек қа­на сұ­лу­лық пен се­зім­нің шең­бе­рін­де шек­тел­ме­ген. Ол жа­ңа­шыл­дық­тың жа­лы­нын ла­ула­та да біл­ген. Со­дан да бо­лар, қа­зақ­тың по­эзи­ялық шы­ғар­ма­шы­лы­ғын­да мейлін­ше те­рең та­ным­ды­лық қа­си­ет­тер бар. Сон­дық­тан да қа­зақ­тың дәс­түр­лі по­эзи­ясы ұдайы фи­ло­со­фи­ямен шен­де­сіп жа­та­ды»³. Ел аузын­да­ғы қа­ра өлең­дер әсем­дік, сұ­лу­лық, се­зім­ді­лік тү­сі­нік­те­рі­мен шек­тел­мей, адам­зат ба­ла­сы­на қа­тыс­ты не­бір мейлін­ше те­рең та­ным­ды­лық қа­си­ет­тер­ді көр­се­те біл­ген. Сол се­беп­тен ұл­ты­мыз­дың дәс­түр­лі по­эзи­ясы, аңыз-әң­гі­ме­ле­рі бол­сын, саз­ды әуен, күйі бол­сын ұдайы фи­ло­со­фи­ямен, да­на­лық­пен шен­де­сіп жа­та­ды. Мі­не, сон­дай ұл­ты­мыз­ға тән ауыз­ша по­эзи­ялық шы­ғар­ма­шы­лы­ғын­да­ғы ең құн­ды­ла­ры­ның бі­рі — Қор­қыт ту­ра­лы аңыз­дар: Қор­қыт — ха­лық тү­сі­ні­гін­де бо­ла­шақ­ты кө­ре бі­ле­тін сәуегей фи­ло­соф, ұлы қо­быз­шы, саз­гер, бір сөз­бен айтқан­да, қо­быз­ға ал­ғаш тіл бі­ті­ріп, оның қыл іше­гі­не жа­һан­да­ғы жа­ра­ты­лыс ата­улы­ның үнін күй етіп сөйлет­кен өнер иесі, күй ата­сы. Хал­қы­мыз бір ға­на адам бойынан осын­ша­ма асыл қа­си­ет­тер­ді дә­ріп­тей көр­се­те оты­рып, оның қайта­лан­бас жар­қын тұл­ға еке­нін тү­сі­не біл­се ке­рек.

Қор­қыт жыр­ла­ры­ның маз­мұ­ны та­би­ғат­тың тыл­сым күш­те­рін, адам жа­ны­ның кө­ңіл-күйле­рін, жү­рек се­зі­мін қо­быз са­ры­ны­мен үн­дес­ті­ре оты­рып, үл­кен бір фи­ло­со­фи­ялық ой-ар­на­ны ас­қан сұ­лу­лық­пен, нә­зік­тік­пен, ең ал­ды­мен ас­қан да­на­лық­пен жет­кі­зе біл­ген. Мұн­да­ғы фи­ло­со­фи­ялық да­на­лық­тың те­рең ойлы­лы­ғы — өлім­мен кү­ре­су, өлім­ді өнер­мен же­ңе бі­лу­ін­де. Аңыз­дар­да­ғы Қор­қыт фи­ло­со­фи­ясы­ның не­гіз­гі түйін­де­рі­нің бі­рі — ажал­ды өмір­де­гі бар зұ­лым­дық пен жауыз­дық­тың ба­сы деп та­ну, оны­мен кү­ре­су, өмір­дің тұр­ла­усыз­ды­ғын мойын­да­мау, мәң­гі­лік ғұ­мыр­ды аң­сау. Бұл қа­зақ ойлау тә­сі­лі­нің ме­та­фо­ра­лы­ғы­ның бір кө­рі­ні­сі. Қор­қыт күйі шы­нын­да тым әсер­лі, саз­ды, маз­мұ­ны жа­ғы­нан (өнер бар­да өлім жең­бек емес) те­рең. Күйші қо­бы­зы бір­де тағ­дыр­дың қайғы-мұ­ңын шер­тіп, бо­та­дай боз­дайды, бір­де мәң­гі­лік өмір мен сұ­лу­лық жы­рын тө­гіп, ақ­қу­дай сы­зы­ла сұң­қыл­дайды. Өмір­дің мә­ні, ба­қыт­ты ғұ­мыр жайын­да те­бі­ре­ніп ой тол­ғайды. «Күй өз тың­да­ушы­сын ме­ло­ди­ялық саз, әсем­ді­гі, ша­быт­ты­лы­ғы­мен би­леп же­те­ді»⁴. Адам өмі­рін та­би­ғат дү­ни­есі­мен бір­лік­те, үйле­сім­де қа­был­да­уға ба­ғыт­тал­ған қа­зақ хал­қы­ның та­ны­мы ха­лық ауыз әде­би­еті мен му­зы­ка­да, са­на мен се­зім­нің бір­лі­гі­нің не­гі­зін­де қа­рас­ты­рыл­ған. Қор­қыт бір адам емес. Оның аңыз бо­ла­тын се­бе­бі, Қор­қыт — бү­кіл мә­де­ни бол­мыс­ты бі­рік­ті­ре­тін тү­сі­нік, яғ­ни мәң­гі­лік уақыт­қа ба­ғын­байтын­ды­ғын көр­се­те­ді. Оған дә­лел ре­тін­де фи­ло­со­фи­ялық шы­ғар­ма­шы­лық­тың шы­найы үл­гі­сі бо­лып та­бы­ла­тын күйле­рін айту­ға бо­ла­ды. Өнер — қай ха­лық­тың бол­ма­сын та­ри­хы­мен бір­ге жа­са­сып, бі­те қайна­сып ке­ле жат­қан ұлы құ­бы­лыс. Ежел­ден өнер сүйген, та­би­ға­ты­нан ән-жыр­ға әуес, күйге құ­мар хал­қы­мыз­дың ру­ха­ни қа­зы­на­сы өте мол. Сол мұ­ра­лар үні­не құ­лақ түр­сек, ата-ба­ба­мыз ба­сы­нан өт­кер­ген қи­лы-қи­лы за­ман­дар мен сан ға­сыр­дан ше­жі­ре боп сыр шер­те­ді. Өнер — өмір­дің сә­уле­сі, бейне­сі, кең да­ла­да­ғы қа­зақ хал­қы­ның тұр­мыс-сал­ты­ның, көш­пе­лі өмі­рі­нің өзі ақын­дық-да­на­лық, сол си­яқ­ты ән­ші­лік-күйші­лік өнер­дің өр­кен­деуіне бел­гі­лі дә­ре­же­де же­тек­ші бол­ған. Өт­кен өмір­дің ру­ха­ни мұ­ра­сы, өмір сал­ты, дү­ни­ета­ным­ды­лы­ғы фи­ло­со­фи­яға то­лы бай дү­ние.... Көш­пе­лі­лер үшін өнер тек қа­на ру­ха­ни-эс­те­ти­ка­лық ләз­зат бе­ріп қойма­ған, со­ны­мен бір­ге ел қа­мы, ха­лық тағ­ды­ры­на қа­тыс­ты іс­тер­ге қол­қа­нат бо­лып, са­яси-әле­умет­тік мә­се­ле­лер­ді ше­шу­дің құ­ра­лы да бо­ла біл­ген².

Қор­қыт ту­ра­лы аңыз­дар жай дү­ние емес, да­на­лық ше­жі­ре­сі. Не­гіз­гі маз­мұ­ны — мә­ні мен ма­ғы­на­сы­ның дұ­рыс­ты­ғы мәң­гі ес­кір­мейтін ке­лер ұр­пақ ғиб­рат ала­тын, үл­гі ете­тін да­на­лық сөз­дер. Мұ­ның бә­рі — хал­қы­мыз­дың ұл­ттық бол­мы­сы­мен ұш­та­сып жат­қан құн­ды дү­ни­елер. Қор­қыт тү­сі­ні­гі ар­қы­лы біз қа­зақ фи­ло­со­фи­ясын­да­ғы эк­зис­тен­ци­ализм ба­ғы­тын байқаймыз. Қа­зір­гі за­ман­ның не­гіз­гі мә­се­ле­сі — өмір сү­ру­дің өмір­дің ма­ғы­на­сы­на, мә­ні­не сәйкес кел­меуі. Жә­не де, эк­зис­тен­ци­алис­тер­дің айтуы бойын­ша, өлім адам өмі­рін шек­те­уші жә­не анық­та­ушы күш бо­лып та­бы­ла­ды. Қор­қыт тү­сі­ні­гі өлім ар­қы­лы адам өмі­рі­нің көк­жи­егі­нің шек­те­улі­лі­гі­не кү­мән кел­ті­ре­ді. Сөйтіп, адам бол­мы­сын шек­сіз­дік­ке же­те­лейді.

Қа­зақ хал­қы­ның ойлау қа­бі­ле­ті еу­ро­па­лық ойлау қа­бі­ле­ті­не қа­ра­ған­да ерек­ше. Ол — та­би­ғат­пен үйле­сім­ді­лік қа­си­еті. Бұл тек қа­зақ хал­қы­на ға­на емес, жал­пы Шы­ғыс ха­лық­та­ры­на тән ерек­ше­лік. Та­би­ғат пен адам қо­ғам­ның ажы­ра­мас бөл­ше­гі есе­бін­де қа­рас­ты­рыл­ған, адам ба­ла­сы өзін жал­пы та­би­ғат дү­ни­есі­нен бөл­шек­те­ме­ген. Де­мек, адам­зат ба­ла­сы қор­ша­ған ор­та­ның құ­рам­дас бір бө­лі­гі бол­ған­дық­тан, ол беймә­лім жұм­бақ дү­ни­енің түр­лі қа­си­ет­те­рі, бет-бейне­сі, бол­мы­сы ту­ра­лы ой-тол­ға­мын, тү­сі­ні­гін қа­лып­тас­ты­ру­ға ты­рыс­қан. «Тау — та­рих, та­би­ғат — та­ным». Қа­зақ хал­қы­ның ру­ха­ни зер­де мә­се­ле­сін­де қа­си­ет­ті жер-су, та­би­ғат — қа­зақ­тың ше­жі­ре та­ри­хы, қу­ат­ты ру­ха­ни үр­ді­сі. Мі­не, сон­дық­тан ата-ба­ба­ла­ры­мыз­дың та­ри­хи та­ным­ды­лы­ғы­ның мұ­ра­сы ашық ас­пан ас­тын­да, да­ла тө­сін­де ұлы та­би­ғат аясын­да жа­тыр. Та­би­ғат пен адам тұ­тас бір әлем, олар­дың тұл бі­тім­де­рін­де еш­бір ар­тық нәр­се жоқ, сі­рә.

Ұлы да­ла­ның ру­ха­ни игі­лі­гі­не, көш­пе­лі өмір сал­ты­на не­гіз бол­ған қор­ша­ған ор­та, та­би­ғат әле­мін жұ­мыр бас­ты пен­де тір­ші­лік­тің ті­ре­гі ре­тін­де қа­был­да­ған. Бұл да да­ла тө­сін­де­гі ата-ба­ба­ла­ры­мыз­дың ой-өрі­сі­нің ке­ңу­іне, олар­дың уақыт пен ке­ңіс­тік жө­нін­де­гі дү­ни­ета­ным­ды­лық тү­сі­ні­гі­нің қа­лып­та­суы­на не­гіз бол­ған. Түр­кі қа­ға­на­ты­ның даң­қты әс­кер­ба­сы Күл­те­гін ба­тыр­дың (VIII ғ.) құ­лпы­та­сын­да­ғы жа­зу­лар­дың бі­рі: «Жо­ға­ры­да Көк ас­пан, тө­мен­де Қа­ра жер жа­рал­ған­да, екеуінің ара­сын­да адам ба­ла­сы пайда бол­ған», — деп бас­та­ла­ды. Осы­нау бейне­лі сөз­де түр­кі жұр­ты­ның дү­ни­ета­ны­мы­нан ха­бар бе­ре­тін те­рең ас­тар бар, — деп жа­за­ды Қ.Қа­ра­ма­нұ­лы өзі­нің «Тә­ңір­ге тағ­зым» кі­та­бын­да. — Мұ­ның Көк пен Жер аясын­да кө­шіп-қо­нып, шет­сіз-шек­сіз кең да­ла­ның шал­ғын­ды кө­лі мен ша­ғыр­лы құ­мын, ор­ма­ны мен то­ғайын, өзе­ні мен өзе­гін ен жайлап, ер­кін ғұ­мыр кеш­кен, та­би­ғат­тың ты­ны­сын тың­дап, одан өзі­нің ыры­сын та­бу­дың жо­лын үйрен­ген, өзі де сол та­би­ғат­тың бір бөл­ше­гін­дей бо­лып кет­кен ба­ба­ла­ры­мыз­дың Ас­пан­ды — жер бе­тін­де­гі бар­ша тір­ші­лік ата­улы­ға ал­ғыс бер­ген Ата, ал Жер­ді — сол тір­ші­лік­ті бауырын­да бап­тап мә­пе­ле­ген Ана деп ар­дақ­тайтын әде­ті­не мең­зеу екен­ді­гін­де шү­бә жоқ⁵. Та­би­ғат — жа­ра­ту­шы, адам — оның ту­ын­ды­сы жә­не де адам үшін та­би­ғи әлем мәң­гі­лік. Осы­дан ке­ліп та­би­ғат­ты пір тұ­ту­шы­лық, жан-жа­ну­ар­лар әле­мі­не, қор­ша­ған ор­та­ға байла­ныс­ты на­ным-се­нім­дер пайда бол­ған. Адам­зат ба­ла­сы Ас­пан (Көк тә­ңі­рі) мен Қа­ра жер­ге (Жер-ана) та­бы­ну­ын, екеуінің ара­лы­ғын­да ғұ­мыр ке­шу­ін өзі­нің та­би­ғат­пен тіл та­бы­су­да­ғы тір­ші­лік­тің мұ­ра­ты деп біл­се ке­рек. Тек мұ­ны­мен шек­тел­мей көк­те­гі Күн­ді ерек­ше қа­дір тұ­тып, Тә­ңір­дің көк­те­гі «тө­тен­ше жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі» са­на­тын­да құр­мет­те­ген. Сол си­яқ­ты ас­пан­да­ғы ай мен жұл­дыз­дар­ды да Жа­са­ған­ның жа­ра­ты­лы­сы ре­тін­де қа­си­ет­ті са­на­ған. Жер-ана­ға байла­ныс­ты от­ты, су­ды ки­елі, қа­си­ет­ті деп есеп­те­ген. От — өмір, жы­лу, жа­рық.

Со­ны­мен қа­тар Та­би­ғат-ана, Көк тә­ңір­ле­рі­нің бол­мы­сын өнер ту­ын­ды­ла­ры ар­қы­лы сө­зі­не, тұ­шы­ну да бар­шы­лық. Мә­се­лен Ұлы да­ла­да­ғы көш­пе­лі­лер ара­сын­да қи­ял-ға­жайып та­қы­рып­тар­ға ар­нал­ған күйлер, со­ның ішін­де ер­ге се­рік бол­ған­дай қа­нат­ты пы­рақ­тар, ки­елі жа­ну­ар­лар ту­ра­лы күйлер мен олар­дың аңыз­да­ры бар­шы­лық. Олар­дың әрқайсы­сы байыр­ғы саз-са­рын­да­ры­мен қа­тар, қо­сар­ла­на айты­ла­тын аңыз-әң­гі­ме­ле­рі­мен де алыс за­ма­на­лар­ды мең­зейді. Мейлін­ше байыр­ғы ұғым-тү­сі­нік­тер­ді тіл­ге ти­ек ете­ді. Тә­ңір­ге жал­ба­ры­ну­дың та­бы, та­би­ғат құ­пи­яла­рын Тә­ңір тұ­ту, Көк ас­пан­ды, Ас­пан түс­тес жан-жа­ну­ар­лар­ды (Көк тө­бет, Көк бө­рі...) се­нім­ге айнал­ды­ру жағ­дайы айқын аң­ға­ры­ла­ды. Мә­се­лен, «Те­пең­көк» күйінің та­ри­хын алып қа­райық. Ас­тын­да­ғы жал­ғыз аты­нан бас­қа маң­дайына біт­кен дү­ни­есі жоқ ке­дей жі­гіт ұлан-асыр тойда Те­пең­көк жүйрі­гін бәйге­ге қо­са­ды. Бәйге­ден ке­лер ат­тар­дың жо­лын то­сып, ол дөң ба­сы­на шы­ғып оты­ра­ды да, дом­бы­ра­сын шер­те жө­не­ле­ді: «Те­рі­лі­гі­нен тер кеш­пе­ген Те­пең­кө­гім, алыс жол­дан ал­қын­бай жет мә­ре­ге. Еш­кі­мім жоқ ша­бы­сың­ды қос­тайтұ­ғын қи­қу­лап, дем бе­ре­тін де­мін біт­кен сә­тін­де. Тек өзің­де бар үмі­тім! Дом­бы­рам­ның үні жет­се құ­ла­ғы­на, бәл­кім, ұш­қыр қа­нат бі­тер тұ­яғы­ңа». Күй са­ры­нын ес­ті­ген Те­пең­көк­тің бойына тың күш құйылып, не­бір байлар­дың саң­лақ сәйгү­лік­те­рін шаң­қап­ты­рып, жа­рыс­ты жал­ғыз қа­ра боп кел­ген екен дейді⁶. Та­би­ғат­ты сүю қа­ны­мыз­ға сің­ген ата қа­си­ет бол­са ке­рек. Хал­қы­мыз қы­сы-жа­зы мал ба­ғып, аң аулап ат үс­тін­де жү­ріп жар­ты­лай жауын­гер­лік өмір кеш­кен. Үне­мі да­ла ке­зіп, да­ла­ға тү­неп, ас­пан дү­ни­есін ба­қы­лап әр­бір жұл­дыз­дың «атын» біл­ген, қоз­ға­лы­сын ба­қы­ла­ған, күн тә­улі­гін, жыл мез­гі­лін со­ған қа­рап бол­жап отыр­ған. Жер­ге жа­ры­ғын ша­шып, жы­лу­ын тө­гіп, жаң­бы­рын сеуіп, жер­ге өмір тір­ші­лі­гін ор­нат­қан Ас­пан­ды — Ата деп ар­дақ тұт­ты.

Өз­де­рін қор­ша­ған жа­ра­ты­лыс­тың іш­кі құ­пи­ясын се­зі­ніп біл­ме­се де, түр­лі бел­гі­лер­ге қа­рап жол тауып, адас­пай жү­ре бе­ре­тін бол­ған. Ер­те­де­гі са­ха­ра тұр­ғы­ны қай уақыт­та да жол-са­па­ры­ның ба­ғы­тын ас­пан де­не­ле­рі­нің кө­ме­гі­мен анық­тап отыр­ған. (Мы­са­лы, түн­гі бағ­дар­шы — Те­мір­қа­зық жұл­ды­зы бол­ған.) Со­ны­мен бір­ге ас­пан әле­мін­де­гі жұл­дыз­дар­дың сыр-си­па­ты не­гі­зін­де та­би­ғат­тың әр мез­гі­лі­не бол­жау, жо­ра­мал­дар жа­са­ған. Мұ­ның өзі — ха­лық­тық дү­ни­ета­ным. Қа­ра жер — адам ба­ла­сы­ның өмі­рі­нің өзе­гі, тір­ші­лі­гі­нің кө­зі, асы­ра­ушы­сы. Де­мек, олар­дың тү­сі­ні­гін­ше, Жер — адам­ды жа­ра­ту­шы­ның бі­рі. Сон­дық­тан да жер­ді қа­дір-қа­си­ет тұ­тып дә­ріп­те­ген­ді­гі сон­ша, адам­зат ба­ла­сын өмір­ге әке­лу­ші ана ұғы­мы­мен ба­ла­ма айты­лып, сон­дай тү­сі­нік­те қа­был­дан­ған. Осы­дан бо­лар, ба­бын тап­са — Жер-ана де­ген орын­ды айтыл­са ке­рек. Яғ­ни аса жо­ға­ры құр­мет­те­удің бел­гі­сі ре­тін­де қа­зақ­тар жер­ді «ана» деп ата­ған. Ата-ба­ба­мыз­дың ал­тын бе­сі­гі, тір­ші­лі­гі­нің ты­ны­сы, ша­быт-қи­ялы­ның қайнар кө­зі бол­ған, мі­не осы — Жер-ана. Сол се­беп­ті жан­ды дү­ние ата­улы­ның ал­тын ұя жөр­ге­гі бол­ған Жер­ді — Ана деп ар­дақ тұт­ты.

Қа­рап отыр­сақ, Жер-ана тағ­ды­ры қа­шан­нан тол­ғауы тоқ­сан та­қы­рып­тар­дың бі­рі. Де­мек, қор­ша­ған ор­та­ны жат­сын­бай оны иге­ре бі­лу тә­жі­ри­бе­сі адам­зат­тың ру­ха­ни та­ным­ды­лы­ғы­ның не­гі­зі бо­лып та­бы­ла­ды. Мұн­дай ру­ха­ни­лық қа­зақ хал­қын­да ерек­ше. Со­ны­мен, кө­не за­ман­да­ғы Көк тә­ңі­рі мен Ұмай ана (Жер-ана) ұғым­да­ры хал­қы­мыз­дың ді­ни на­ны­мын­да ға­на сақ­та­лып қойма­ған. Ол ұл­ты­мыз­дың көр­кем фолькло­ры мен әде­би­етін­де ме­та­фо­ра­ға, көр­кем­деу әді­сі­не айнал­ған.

Та­би­ғат де­ген­де оның мың сан құ­бы­лы­сын өнер­мен қы­зық­та­уға кел­ген­де іш­кен асын жер­ге қоймайтын бір­де-бір қа­зақ жоқ шы­ғар, сі­рә. Жо­ға­ры­да атап өт­кен­дей, күй — хал­қы­мыз­дың көр­кем өне­рін­де­гі са­ла­ла­ры­ның бі­рі. Тың­да­ушы­сы­на ру­ха­ни ләз­зат сыйлайтын саз­ды күйлер­дің де­ні хал­қы­мыз­дың өмі­рі, тұр­мыс-тір­ші­лі­гі, әле­умет­тік жағ­дайлар­ға байла­ныс­ты шы­ға­рыл­ған, де­мек, та­би­ғи-ру­ха­ни дү­ни­ета­ным­ды­лық­пен ты­ғыз байла­ныс­та бол­ған. Күй — кө­бі­не­се сөз өне­рі­мен ты­ғыз бір­лік­те да­мы­ған. Күйдің саз­ды әуені­нің мә­ні мен маз­мұ­нын ба­ян­дайтын сұ­лу да, сыр­лы аңыз-әң­гі­ме­лер қа­тар жүр­ген. Осын­дай сыр­лы аңыз-әң­гі­ме­лер­мен жа­рас­қан күйлер­ден хал­қы­мыз­дың ар­ман-ойла­рын, мұ­рат-мүд­де­сін, ел­ді­гі мен ер­лі­гін, қа­дір-қа­си­еті мен па­ра­сат-пайымын, бі­тім-бол­мы­сын та­ни­мыз. Бұл жер­де ең бас­ты­сы — саз­ды әуен­нің та­би­ғат­пен үйле­сім­ді­лі­гін­де, яғ­ни та­би­ғат­пен ұлы үн­дес­тік — гар­мо­ни­ясы. Күй ар­қы­лы та­би­ғат, жан-жа­ну­ар мен адам­дар­дың ара­сын­да­ғы байла­ныс­ты өзін­ше бір күш­тің әсе­рін сы­быз­ғы үні­мен әде­мі жет­кі­зе біл­ген. Адам ба­ла­сы­ның іш­кі ру­ха­ни жан дү­ни­есін, ту­ған же­рі­не де­ген са­ғы­ныш се­зі­мі, жал­пы өнер­дің ұлы кү­ші адам­ның ар­ман-ойын, ті­ле­гін, мұ­ра­ты мен мақ­са­тын, жан дү­ни­есін ба­урап ала­тын саз­ды әуен­мен жет­кі­зе бі­лу­дің өзі — да­на­лық. Бұл — қа­зақ хал­қы­ның мә­де­ни-ру­ха­ни әле­мін­де­гі ерек­ше бі­тім­де­гі төл­ту­ма құ­бы­лыс­тар­дың бі­рі. Жан-жа­ну­ар әле­мін, та­би­ғат­ты сү­юге, оның қа­дір-қа­си­етін тұ­шы­на се­зі­не-бі­лу­ге де­ген ата-ба­ба­ла­ры­мыз­да ата­дан ба­ла­ға ми­рас бол­ған та­би­ғат­қа де­ген ің­кәр се­зі­мі­нің тұ­ны­ғы күй әуені мен оның аңы­зын­да өте әде­мі кел­ті­ріл­ген. Со­дан бо­лар сайын да­ла­ның, са­ғым­ды да­ла­ның сән-сал­та­на­ты өз пер­зен­тте­рін ұдайы ын­тық­ты­рып, өнер өзе­гі­не айна­лып кел­ген. Яғ­ни та­би­ғат үйле­сім­ді­лі­гі адам­зат­тың ру­ха­ни үйле­сім­ді­лі­гі­не ті­ке­лей байла­ныс­ты.

Қа­зақ хал­қы­ның ойлау қа­бі­ле­ті­не тән та­би­ғат­пен үйле­сім­ді­лік­ке мы­сал ре­тін­де XV–XVI ғғ. өмір сүр­ген хал­қы­ның сәуегей фи­ло­соф-ойшы­лы Асан Қайғы­ның «Же­рұйығын» кел­ті­ру­ге бо­ла­ды. Ол өз елі­нің сын­шы­сы ре­тін­де елі­не жайлы қо­ныс, ба­қыт­ты өмір із­де­ге­ні ту­ра­лы аңыз-әң­гі­ме­ле­рі­мен бел­гі­лі бол­ған. Бұл аңыз­дар ха­лық да­на­лы­ғы­нан ту­ын­да­ған шы­найы фи­ло­со­фи­ялық тол­ға­улар бо­лып та­бы­ла­ды. Оның ас­қан за­ман сын­шы­сы еке­нін мы­на бір өлең жол­да­ры­нан кө­ру­іміз­ге бо­ла­ды:

Аяғы жоқ, қо­лы жоқ жы­лан қайтіп күн кө­рер?!

Шы­бын шық­са жаз бо­лып, таз­дар қайтып күн кө­рер,

Жа­лаң аяқ ба­са­тын қаз­дар қайтіп күн кө­рер ?!⁷

Қа­зақ хал­қы­на тән ойлау қа­бі­ле­ті­нің та­ғы бір ерек­ше­лі­гі — қа­зақ­тың дү­ни­еге де­ген көз­қа­ра­сы­ның көк­жи­ек­ті­лі­гі. Көк­жи­ек­ті­лік­ке байла­ныс­ты дү­ни­ені бы­лайша қа­рас­ты­ру­ға бо­ла­ды: шет­сіз де шек­сіз да­ла, бі­рі­мен-бі­рі шек­тел­ген, бі­рі­мен-бі­рі қойын­дас­қан. Мі­не, осын­дай шек­сіз да­ла­ға көз са­ла­тын бол­са­ңыз, ең ал­ды­мен үл­кен шең­бер көк­жи­ек­ті байқайсыз. Көк­жи­ек­ті­лік­тік әрқа­шан­да ас­пан­дық күм­без­бен көм­ке­рі­ліп жа­тыр. Көк­жи­ек­пен ас­тас­қан көк әле­мі кө­гіл­дір бу­ал­дыр­ға айна­лып жат­қан тә­різ­ді. Мі­не, бұл хал­қы­мыз­ға тән та­ным­ды­лық көз­қа­ра­сын­да­ғы көк­жи­ек­ті­лік ше­ка­ра­сы­ның кең кө­лем­ді, кең ауқым­ды екен­ді­гін көр­се­те­ді. Ен­де­ше, бұл Ұлы да­ла­ға тән шек­сіз әлем­ді жә­не он­да­ғы жұм­бақ тыл­сым дү­ни­ені жұ­мыр бас­ты пен­де­нің та­нып-біл­сем де­ген ұм­ты­лы­сы. Көк­жи­ек­пен ас­та­сып үн­сіз мүл­гі­ген да­ла­да көш­пе­лі­лер өз­де­рі­нің са­на-се­зі­мі­мен, ақыл-па­ра­са­ты­мен ру­ха­ни қа­зы­на­лар­ды өмір­ге әкел­ді әрі да­мы­та біл­ді.

Ұшы-қи­ыр­сыз, ұланғайыр кең да­ла­ны өз игі­лі­гі­не айнал­ды­ру­да өз мақ­сат-мүд­де­сі­мен иге­ру­ді көк­се­ген ха­лық ар­ма­ны бү­кіл адам­зат ұр­па­ғы­ның дү­ниета­ну құл­шы­ны­сы­мен ба­рын­ша үн­дес­тік тауып жа­тыр. Ер­те за­ман­дар­да­ғы көш­пе­лі қыр қа­зақ­та­ры өт­кен ауыр да азап­ты ұзақ жол, шек­сіз са­пар­лар тә­різ­ді, та­би­ғатта­ну жүйесі де қи­ын да күр­де­лі ке­зең­дер­ді бас­тан ке­шір­ген. Дү­ни­ета­ну­шы­лық­та жа­ра­ты­лыс жер-ана, та­би­ғат әле­мі­не адам­зат­тық мән-ма­ғы­на да­ры­ту, та­би­ғат­та­ғы бір­тұ­тас жал­пы­лық ұғы­мы­ның өзі­не тән ерек­ше­лік қа­си­ет­те­рі ар­қы­лы оның бар­лық құ­бы­лы­сын ой-са­на еле­гі­нен өт­кі­зіп, ақыл-па­ра­сат­пен пайым­дап ұғы­ну­ға тал­пы­ныс жа­сал­ған. Әлем шек­сіз­ді­гі жайлы ұғым қа­лып­тас­ты­ру­да, қи­ял­мен, кө­кі­рек кө­зі­мен ой топ­шы­лау да көк­жи­ек­пен ас­тас­қан да­ла ұланғайыр бір шек­сіз­дік әсе­рін та­ныт­қан. Бұл дү­ни­ені та­ну да­на­лы­ғын ұш­тай тү­сіп, адам мен та­би­ғат жа­ра­сы­мын аң­ғарт­қан. Әрі көш­пе­лі ха­лық­тың дү­ние ту­ра­лы ұғым-тү­сі­ні­гін, шек­сіз­дік ұғы­мын, да­ла ты­ны­сы­ның заң­ды­лы­ғын, оны жайла­ған ха­лық­тың тұр­мыс ерек­ше­лі­гін се­зі­ну­мен қа­тар көш­пе­лі қауым­ның кеңіс­тік әле­мін бү­кіл адам­зат ұр­па­ғы­ның ор­тақ игі­лі­гі еке­нін түйсі­ну шын­ды­ғы­на не­гіз­дел­ген. Де­мек, дү­ние бол­мы­сы­ның тұ­тас­тық, жан-жақ­ты сәйкес­ті­гі — та­би­ғат пен адам қа­ты­на­сы­ның өза­ра бір­лес­ті­гі­нен ту­ын­да­ған жа­рас­тық үйле­сім­ді­лі­гі­нің айға­ғы. Өз ке­зе­гін­де адам ба­ла­сы­ның жал­пы та­би­ғат дү­ние­сі­мен са­бақ­тас­ты­ғы оның бү­кіл адам­гер­ші­лік бол­мыс-бі­ті­мін, бі­лім-па­ра­са­тын айқын­дайтын іс-әре­ке­ті қа­рым-қа­ты­на­сы­нан, көз­қа­ра­сы­нан кө­рі­не­ді. Сөйтіп, да­ла та­би­ға­ты­ның та­ма­ша­лы­ғы­мен бір­ге, көш­пе­лі ел­дің тір­ші­лік ерек­ше­лік­те­рі­нің өзі да­на­лық өнер­дің өсіп-өр­кен­деуіне се­беп бол­ған. Же­рі­нің та­би­ға­ты­мен, ел­дің тір­ші­лік-қа­ре­ке­ті­мен байла­ныс­ты ерек­ше­лік­тер, сайып кел­ген­де, ха­лық са­на­сы­на, се­зім дү­ни­есі­не үл­кен әсер ет­кен, тіл өне­рі­нің же­ті­лу­іне же­тек­ші бол­ған.

Бұ­ның бар­лы­ғы қа­зақ хал­қы­на тән да­на­лық бол­мы­сы­ның өзін­дік қа­си­ет­те­рі­мен си­пат­та­ла­ты­нын дә­лел­дейді. Қа­зақ ақын-жы­ра­ула­ры­ның, би-ше­шен­де­рі­нің, да­на­ла­ры­ның ойшыл­дық мұ­ра­ты — сө­зі­мен, ісі­мен, тү­сі­ні­гі­мен адам­дар­ға әсер етіп, олар­ды үйре­ту, тү­зе­ту, жөн­ге са­лу. Де­мек, ұл­ты­мыз­ға тән да­на­лық­тың дү­ни­ета­ным­дық маз­мұ­ны­нан — хал­қы­мыз­дың да­на ха­лық, ше­шен ха­лық, дү­ни­енің, бол­мыс­тың, өмір­дің қы­рын-сы­рын те­рең тү­сін­ген фи­ло­соф ха­лық екен­ді­гін кө­ре­міз.

Шы­ғар­ма­шы­лық ұл­ттық ой — көр­кем­дік са­на­ның та­лай ға­сыр­лар­ға ұла­сар ұланғайыр өріс­те­рі­нің, ру­ха­ни­лық пен көш­пе­лі­лер дү­ни­ета­ны­мы­ның айна­сы. Хал­қы­мыз­ға тән ұл­ттық бол­мыс ас­та­рын­да иман­гер­ші­лік, із­гі­лік, адам­гер­ші­лік тә­різ­ді ру­ха­ни құн­ды­лық­тар­ға не­гіз­дел­ген, әрі уақыт өт­кен сайын мәң­гі­лік си­пат ала бе­ре­ді. Ру­хы өжет хал­қы­мыз әр ға­сыр­дың өзін ұл­ттық өнер, дәс­тү­рі ар­қы­лы ал­тын ға­сыр­ға айнал­дыр­ған.

Әде­би­ет­тер ті­зі­мі

1. 
   Ва­ли­ха­нов Ч.Ч. Соб­ра­ние со­чи­не­ний. – Ал­ма-Ата, 1984. – Т. 1. – С. 305.
   
2. 
   Сейдім­бек А. Күй жә­не көш­пе­лі­лер мә­де­ни­еті // Жұл­дыз. – 1991. – № 2. – 148–159-б.
   
3. 
   На­зар­ба­ев Н. Та­рих тол­қы­нын­да. – Ал­ма­ты: Ата­мұ­ра, 1999. – 26-б.
   
4. 
   Жұ­ба­нов Т. Ға­сыр­лар пер­не­сі. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1975. – 253–254-б.
   
5. 
   Қа­ра­ма­нұ­лы Қ. Тә­ңір­ге тағ­зым. – Ал­ма­ты: Ана ті­лі, 1996. – 15-б.
   
6. 
   Жұ­ба­нов А. Ға­сыр­лар пер­не­сі. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1975. – 17-б.
   
7. 
   Байділ­да­ев М. Бес ға­сыр жыр­лайды. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1984. – 1-т. – 26-б.
   

А.Ш.Мир­за­бе­ко­ва

Ка­ра­ган­дин­ский ин­сти­тут ак­ту­аль­но­го об­ра­зо­ва­ния «Бо­ла­шак»