Беренче бүлек. Тел белемендә фигыльләрне семантик яктан өйрәнү 9 б

5. Мөнәсәбәт фигыльләре.

Мөнәсәбәт фигыльләре төрле галимнәр, аерым алганда Т.А.Кильдебекова, Р.М.Гайсина, Л.Н.Васильев һәм И.Т.Вепрева, Н.А.Гогулина, О.П.Жданова тарафыннан төрле яктан тикшерелгән.

Рус тел белгече Л.М.Васильев мөнәсәбәт фигыльләре турында: «субъектның хис-кичерешләренең сәбәбе булып аның объектка карата булган мөнәсәбәте, бәяләве тора», дип әйтә.¹

Р.М.Гайсина исә, рус телендәге мөнәсәбәт фигыльләре эчендә «1) социаль һәм рухи бәйләнешне белдерүче фигыльләр; 2) социаль һәм рухи бәйләнешнең өзелүен аңлатучы фигыльләр; 3) кешеләр арасындагы социаль һәм рухи бәйләнешне торгызуны белдерүче фигыльләр» кебек төрләрне аера.²

И.Т.Вепрева, Н.А.Гогулина һәм О.П.Жданова тарафыннан язылган күмәк хезмәттә мөнәсәбәт фигыльләре «социаль-комуникатив эш-гамәлләрне амтыйлар һәм үз эчләренә субъектның эчке сыйфатларын яки башкарылган эш-гамәлнең бәяләү сыйфатын алалар», дип әйтелә.³

Т.А.Кильдебекова рус телендәге мөнәсәбәт фигыльләрен психик халәт һәм сиземләү фигыльләре белән бергә халәт фигыльләре дип карый.⁴

Рус тел белгече Р.М.Гайсина үзенең хезмәтендә мөнәсәбәт фигыльләрен аеруның авырлыгын ассызыклый. Моның сәбәбен аларның үз эченәэш-гамәл һәм халәт семаларын алуыннан күрә.⁵

Мөнәсәбәт фигыльләре кемгә дә булса яки нәрсәгә дә булса мөнәсәбәт белдерәләр. Татар халык мәкальләрендә мондый мөнәсәбәтләрне белдерүче фигыльләр бик күп түгел: ярату, кызыгу, мавыгу, яманлау, мактау, хурлау, ошау, алдау, буйсыну, көнләшү. Мәсәлән, Ашны яратма, эшне ярат (1290); Һәр саескан үз койрыгын мактый (4198); Аз күпкә буйсыныр (1664); Эш сөймәсне ил сөймәс (413); Ишәк ашаса, койрыгы капчыкта (6768); Бер дуңгыз гына көнләшми (6643); Эштә сүзгә мавыкма (823); Кара җирне яманлама, керә торган җиреңдер (2325); Уллы ахмактан көлмә, кызлы, кысрактан көлмә (11800); Байның ашын байгыш кызганган (14871); Исеректән ил бизгән (17366); Кошны азык белән алдыйлар (4318); Эт ыруын танымас (5194); Татулыкка тау да кызыккан (2377); Иренгәннең ирене салыныр (895).

Татар халык мәкальләрендәге мөнәсәбәт белдерүче фигыльләрнең күбесе тамыр нигезле: сөю, ярату, мактау, көлү, мавыгу, кызыгу, кызгану, тану, алдау, бизү, ошау. Бу төрдә ясалма фигыльләр дә очрый: үчекләү, үчләштерү, хурлау, яманлау, иркәләү. Мәсәлән, Карга үзен үчекләр (4155); Балык тоталмаган – суны яманлаган (3702); Төлке үз койрыгын хурламас (4812); Яңа булды дип, искене хурлама (1534); Байтал яманы ике айгырны үчләштерер (5659); Кеше сөйгәнен иркәләр (9037); Туышы яман туганын яманлар (13092). Мисаллардан күренгәнчә, мөнәсәбәт фигыльләре - ла // - лә һәм - лан // - лән фигыль ясагыч кушымчалары ярдәмендә ясалган.

Шулай ук, мондый мәгънә белдерүче аналитик фигыльләр дә бар. Мәсәлән, Ятим балага ярдәм ит (12092); Үз анаңны яратсаң, минекен мыскыл итмә (11509); Яман хатын ирен кеше алдында хур итәр (10627); Тышка карап хөкем итмә, эчкә карап хөкем ит (1485); Агач та үз нәселенә ерактан баш ия (3153); Иренгәннең ирене салыныр (895). Мөнәсәбәт фигыльләренең аналитик төрләре «исем + ярдәмче фигыль» моделенә нигезләнеп ясала.

Шулай итеп: мөнәсәбәт фигыльләре мәкальләрдә эмоциональ буяуга ия. Әлеге эмоциональлек социаль юнәлдерелгән булуы белән психик халәт фигыльләреннән аерыла.

6. Үз-үзеңне тотыш фигыльләре.

Үз-үзеңне тотыш – төрле җан ияләренең үзләренә хас билгеле бер эшчәнлеген һәм яшәү рвешен аңлы һәм актив рәвештә белдерү ул. Шуңа күрә бу төр фигыльләр эш-гамәл фигыльләре белән тыгыз бәйләнгән, чөнки кешенең эшчәнлеге һәм эш-гамәлләре үз-үзеңне тотуның бер ягы булып тора. Үз-үзеңне тотыш фигыльләре эш-гамәл фигыльләреннән аермалы буларак, сан ягыннан күп түгел. Бу – эш-гамәл фигыльләренең кешеләрнең күпкырлы эшчәнлеген яктыртуына бәйле. Үз-үзеңне тотыш фигыльләре исә, кеше эшчәнлегенең бер ягын гына: башка кешеләр тарафыннан төрлечә бәяләнгән. Кешенең эчке халәтенең тышкы чагылышын күрсәтәләр.

Кешенең үз-үзен тотышы аның эш-гамәлләрен конкрет сөйләүче хис-кичерешләрен чагылдырып кына түгел, ә бәлки бу эш-гамәлләрнең социаль яктан бәяләүен күздә тота. Икенче төрле әйткәндә, кешенең үз-үзен тотышы билгеле бер дәрәэәдә башкаларның карашларын белдерә. Югарыда әйтелгәннәрдән чыгып, җәмгыять әһелләре яки тирә-юньдәгеләр бу эш-гамәлләрне уңай яки тискәре яктан бәяли алалар.

Бу төр фигыльләр О.Т.Жданова, И.П.Вепрева, Н.А.Гогулина, И.Г.Галенко, Л.М.Васильев кебек галимнәр тарафыннан тикшерелгән.

Рус лингвисты Л.М.Васильев үз-үзеңне тотыш фигыльләрен «кемдер кемгә дә булса карата үзен ничек тә булса тота» семантик моделе белән характерлый.¹

И.Т.Вепрева, Н.А.Гогулина, О.П.Ждановаларның күмәк хезмәтендә исә, үз-үзеңне тотыш фигыльләре кешенең теге яки бу социаль бәя алган эш-гамәлләрен атыйлар дип әйтелә. ²

И.Г.Галенко фикеренчә, үз-үзеңне тотыш фигыльләренең лексик-семантик төркеме «кешенең үз-үзен тотышы» мәгънәсе эченә берләшкән ике төркемчәдән тора: «1) башкаларга карата аерым эш-гамәл кылу, үз-үзеңне тоту; 2) кешенең үзен тотышында характерының типик сыйфатларын күрсәтүче фигыльләр булу. Бу эш-гамәлләр социаль һәм мораль яктан бәяләнә алалар», дип әйтә.¹

Рус тел белгече О.П.Жданова үз-үзеңне тотыш фигыльләре турында аларның бәяләү сәләтенә, ягъни сүзнең эчендә төрле эш-гамәл һәм эшләнгән эшкә мөнәсәбәт мөмкинлеге булуын әйтә.²

Р.К.Иштанова исә, үзенең хезмәтендә татар телендәге үз-үзеңне тотыш фигыльләрен ике төркемчәгә бүлеп өйрәнә: «1) уңай бәяләнгән үз-үзеңне тотыш фигыльләре; 2) тискәре бәя алган үз-үзеңне тотыш фигыльләре.» ³

Татар халык мәкальләрендә бу төр фигыльләр күп түгел. Алар түбәндәгеләр: мактау, талашу, иренү, алдану, кылану, сырлану, киреләү, назлану, кәкитләнү, хурлану, көсәнү, очыну, күнү, ашыгу, пошыгу. Мәсәлән, Иренмәсәң оста булырсың (554); Шадра йөрәк яндыра, шома хәтер калдыра (8721); Формың белән мактанма, нормың белән мактан (402); Осында ни кыланса – очканда шуны кыланыр (3907); Иртә торган белән иртә өйләнгән алданмас (9495); Казынмаган казанмас (838); Эшле ашыга, эшсез пошына (734); Өндәвен белсәң, елан да күнә (3870); Арбавын белсәң, кара елан да карышмый (3787); Кичке көнгә инанма (1978); Буең белән мактанма, акылың белән мактан (18124); Иренмәсәң эш була, иренсәң пыш була (898).

Татар халык мәкальләрендә үз-үзеңне тотышны белдерүче 74 фигыль табылды. Шуларның 63е тамыр нигезле. Бу төрдә ясалма фигыльләр - ла // - лә һәм - лан // - лән фигыль ясагыч кушымчалары ярдәмендә ясалган: хурлану, сырлану, киреләнү. Мәсәлән, Яз киреләсә, көздән яман (2135); Сыргалы кыз сырланыр (8495); Кызлар сөйсә, үзе сөйсен, егет сөйсә, назлана (8560); Балага кәкитләнсәң, кәнфит сорар (12242); Тутый аягын күреп хурланды, буен күреп сырланды (4565).

Үз-үзеңне тотыш фигыльләре арасында аналитик фигыльләр дә бар: хәтер калдыру, борын чөю, хур булу. Мәсәлән, Ата баласы хур булмас (12523); Читек аяк талдырмас, матур хәтер калдырмас (8715); Дуңгыз борынын чөяр, тукмак шуны көтәр (6655); Макталган килен туйда хур була (12735). Мисаллардан күренгәнчә, үз-үзеңне тотыш фигыльләренең аналитик төре күбесенчә, «исем + ярдәмче фигыль» моделенә нигезләнеп ясала.

Нәтиҗә ясап, шуны әйтергә була: үз-үзеңне тотыш фигыльләре тикшерелгән мәкальләрдә бик аз очрый. Чөнки алар мөнәсәбәт фигыльләре һәм психик халәт фигыльләре белән охшаш.