Бүгінгі таңда тіл білімінде әр түрлі тілдердің грамматикалық құрылымының салыстырмалы-типологиялық зерттеулеріне көп көңіл бөл

«Рай» (наклонение) деген терминді алғаш қолданған Мелетей Смотрицкий (1619) болатын. Бұрын оның орнына «мазмүн» немесе «бейне» термині үсынылып келген. Ашық, бұйрық, қалау райлары бұрынрақ аталса (Л.Зизаний, 1596), Мелетей бұған қоса «шарттылық» немесе «үндеу» (сослогательное наклонение) райын енгізеді [102].

Рай категориясының тілдік табиғаты туралы зерттеуші ғалымдардың негізгі тұжырым-пікірлерін топтайтын болсақ:

Түркі тілдеріндегі рай және шақ категориялары тұтас синкретикалық форма болып табылады [103].

Рай формалары-шақ формаларының негізінде жасалады [104].

Рай-бұл сөйлеуші көзқарасы тұрғысынан реальдылық пен бейреальдылықтың субьективті бағалануының грамматикалық категориясы. Ол іс-әректтің ақиқат шындыққа қатынасын білдіреді [54].

... бұл екі категория (рай және шақ) сөздердің арасындағы сөйлеушінің өзі белгілейтін қатынастарға қатынасын білдіреді. А.М.Пешковский сөздер мен сөз тіркестері арасындағы қатынасты білдіретін категорияларды обьективтісинтаксистік категориялар, ал осы қатынастарға сөйлеушінің өзінің қатынасын білдіретінкатегорияларды субьективті-обьективті синтаксистік категориялар деп атайды [48].

Грамматикалық рай категориясы сенімділік, болымсыздық, бұйыру, тілек, рұқсат ету және т.б. сөйлеудің айтылу мақсатына сай түрлерін білдіретін модальділік категорияларға жатады [105].

Сөйлем модальділігі бар да, рай модальділігі бар, бірақ бұл екеуі, әрине бір емес..... Сөйлем атаулының бәрінің де әрқашан модальді бояуы болады, өйткені ол белгілі бір болған істі ғана анықтап қоймайды, сонымен қатар сөйлеушінің сол іске, уақиғаға және т.б. қатынасын өзінше береді. Ал рай модальділігі сөйлем модальділігінің үстіне қосылатын не қабаттасатын «екінші модальділік». Сөйлем модальділігі айтылған пікірдің барлық жағына қатысты болса, рай модальділігі арнайы етімтік-баяндауышқа қатысты болады. Мұнымен бірге рай модальділігі екінші модальділік болып қана қоймайды. Ол өз алдына дербес грамматикалық категорияны (рай категориясын) жасайды [106].

Етістіктің рай категориясы субьектінің іс-әрекетке, қимыл-қозғаласқа көзқарасын білдіреді. Рай етістіктің түбіріне шақ, жақ жасаушы аффикстерді қосып алып, әртүрлі модальділік мағынаға ие болады. Сондықтан рай айтушының пікірге тек обьективтілік көзқарасын ғана емес, ал субьективтілік көзқарасын да білдіреді [107].

Модальділік хабардың анықтылығын, танықтылығын, ақиқаттылығын, күдіктілігін, күңгірттігін, күмәнділігін, болжалдылығын, жорамалдылығын, ықтияттылығын, тыңғырлықтылығын, үстіртінділігін, шалағайлылығын, орындылығын, мүмкіндігін, ықтималдылығын, шалағайлығын, орындылығын, сондай-ақ сөйлеушінің аяныш, жалыныш, қуаныш, өкініш, реніш, жиреніш, өтініш сияқты көңіл күйін білдірсе, рай осы модальділік категориясын етістіктің формалары арқылы білдіретін амал-тәсілдердің жүйесі болып табылады [108].

Сөйлеушінің қимыл іс-әрекетке көзқарасын, қимылдың, іс-әрекеттің шындыққа, болмысқа қатысын, модальдік мәнін білдіретін, белгілі пардигмалық тұлғалар жүйесінен тұратын етістіктің грамматикалық категориясы рай категориясы деп аталады [109].

Теориялық ой-тұжырымдардан көрініп отырғандай рай категориясының мазмұнмежесіне модальдік мағыналар, сонымен қоса эмоционалді-экспрессивті мәндер де жатқызылады және оларды (райларды) топтастырудағы принциптердің де айқын еместігі байқалады. Ең алдымен қазіргі қазақ тілінде рай категориясының морфологиялық және синтаксистік парадигмасы айқын ажыратылмаған. Осы мәселеге қысқаша тоқталған жөн.

Жалпы рай категориясын зерттей келе морфологиялық және синтаксистік рай деп бөлуге болады [109,227].

Грамматикалық категория ең алдымен морфологиялық және синтаксистік категорияларға бөлінеді. Грамматикалық категориялардың белгілі бір формалды грамматикалық құрылымға тікелей қатысты (мысалы, рай) және тіелей қатысты емес түрі болады (мысалы, модальділік). Райды формальді-грамматикалық немесе формальді негізді, ал модальділіктісемантика-грамматикалық емесе семантикалық негізді грамматикалық катгория деп атайды [110], [111].

Б.Қапалбеков синтаксистік категорияны 1) морфологиялық категориялармен байланысты, 2) морфологиялық категориялармен байланысты емес деп екіге бөледі:

1) парадигмаларының жүйесі қалыптасқан (шақ, жақ, септік, рай). Бұлар синтаксистік құралдар арқылы нақтылана, айқындала, кеңейтіле береді.

2) морфлоголиялық парадигмасы жоқ мағыналар (қимылдың өту сипаты) [112].

Морфлогиялық парадигма дегеніміз жалпыланған бір грамматикалық мағынаның немесе бір-бірімен астасқан жалпыланғанграмматикалық мағыналардыңәртүрлі модификациясыныңәртүрлі формалды құралдар арқылы білдірілген сөз формалар жүйесі болса, синтаксистік парадигма дегеніміз жалпы мағыналақ немесе функционалдық белгілері бар синтаксистік құрылымдар жүйесі [110,120].

Райдың кез келген түрінің қалаптасқан морфологиялық парадигмасы болады (мысалы, ашық рай шақ формалары арқылы білдірілсе, шартты райдың жұрнағы –са, -се болып табылады.т.б.) Ал модальділік категориясы тек морфологиялық рай категориясымен ғана беріліп қоймай, модаль сөздер мен сөз тіркестері, аналитикалық форманттар, фразеологиялық тіркестер, күрделі синтаксистік тұтастықтар арқылы да беріледі. Қорыта айтқанда, рай морфологиялық пардигмаға, ал модальділік синтаксистік парадигмаға жатады.

Етістіктің рай категориясы әрқашан сөз өзгерткіш қосымша ғана емес, грамматикаланған модаль сөздермен, модаль демеулік шылаулармен немесе көмекші модальді етістіктермен тіркесуі арқылы жасалған аналитикалық (синтаксистік жолмен беріледі. Мұндай жолмен берілетін рай түрін А.А.Шахматов синтаксистік рай деп атаған.

Синтаксистік райлардың морфлологиялық райларға қарағанда көп мағыналылығы аз болып келеді. Алайда жалпы модальдік мәннің әртүрлі реңктерін білдіретін бірнеше формлы нұсқалары болады [113].

В.З.Панфилов рай категориясының синтаксистік деңгейде көрініс табатындығына былайша түсініктеме береді: Рай табиғи жағынан морфологиялық категория болғанымен, ол өз қызметін шақ категориясымен тығыз байланыста, тек синтаксистік деңгейде ғана атқарады [49].

Қазақ тіліндегі ашық, бұйрық, шартты және қалау райларының морфологиялық пардигмасы қалаптасқан. Алайда оларға таза морфологиялық тұлғалар ғана емес, аналитикалық тәсіл арқылы жасалған синтаксистік тұлғалар да жатқызылып жүр. Мысалы морфологиялық ашық рай –ты,-ті,-ды,-ді,-қан,-кен,-ған,-ген,-атын, -етін,-йтын, -йтін,-уда,-уде,-мақ,-мек,-бақ,-бек,-пақ,-пек,-ар,-ер,-р,-а,-е,-й жұрнақтары, ал синтаксистік ашық рай –ушы еді; -ған, -кен,-ған,-ген екен, -се екен; -қан шығар (сияқты, білем, тәрізді, көрінеді); -ып,-іп,-п,-а,-е,-й жатыр (жүр, тұр, отыр); -ғалы, -гелі,-қалы, -келі жатыр, (тұр, жүр, отыр) аналитикалық форманттары арқылы жасалады:

Ал морфологиялық бұйрық райға -айын,-ейін,-йын,-йін,-айық, -ейік, -йық, -иік,-алық, -елік, -лық, II жақта нөлдік тұлғасы –ғын,-гін,-қын, -кін,-сын,-сін жұрнақтарын, ал синтаксистік бұйрық райға -а,-е,-й көрме, -ып, -іп,-п қал-ып, -іп, -п жүрме, -уші болма, -а, -е, -й көрме аналитикалық форманттарын жатқызамыз [109,131].

Морфологиялық шартты райдың бір ғана -са, -се жұрнағы болса, шарттық мағынаның әртүрлі реңктерін тудыратын -са, -се екн; -ар, -ер, -р еді; -ған, -кен, -қан, -кен бол+-ар, -ер, -р еді; -са, -се де; -ар, -ер,-р ма/ме еді аналитикалық форманттары синтаксистік шартты рай тұлғалары болып табылады:

Рай категориясы морфологиялық және синтаксистік тұлғалараның модальділік категориясын білдірудің бір жолы екендігі тіл білімінде дәлелденген жайт. Модальділік категориясының тілдік статусы әртүрлі аталады: синтаксистік, лексика-грамматикалық, грамматикалық, семантика-грамматикалық, ұғымдық, семантикалық, логика-грамматикалық, коммуникативті-семантикалық, коммунмкативті-синтаксистік, коммуникативті-грамматикалық, мәтін түзуші категория, ойлау категориясы, сөйлемнің бірнеше категорияларының жиынтығы, деңгей аралық, прагматикалық. Көптеген модальділік мағыналарды, олардың білдіру жолдарын және семантикалық құрылымын саралап, модальділікті ортақ мағыналарының негізінде бір өрісті құрайтын тілдік өұралдардың жиынтығынан тұратын функционалды-семантикалық категорияға жатқызамыз [80,24].

Осы жиналған пікірлерді қорытындылай келе, модальділік категориясына осындай мағыналарды жатқызуға болады: сөйлеушінің сөйлемін мазмұнына бағасы, яғни оның айқындығы/айқын еместігі, сөйлеушінің іс-әрекеттің орыналуының қалаулығына, қажеттілігіне, міндеттілігіне, мүмкіндігіне бағасы, сөйлеушінің өз тыңдаушысына немесе өз-өзіне бұйыра, өтіне айтқан сөзі [80,18].

Сайып келгенде біз грамматикалық рай категориясын морфологиялық және синтаксистік деп екіге бөлінеді. Грамматикалық рай модальділік функционалды-семантикалық категориясын білдірудің бір жолы болып саналады. Алайда кез келген модальділік мағына рай категориясы арқылы ғана білдірілмейді. Мысалы, қазақ тіліндегі айқындылық, бұйрықтылық, қалаулық модальділік мағыналарды білдірудің өзегі ядросы тиісінше ашық, бұйрық, қалау райлары болып табылса, мүмкіндік және міндеттілік модальділік мағыналарының өзегі ядросы рай категориясы емес, аналитикалық форманттар және лексикалық бірліктер т.б. болып табылады.