(№) ПРОТОКОЛ ДОПРОСА ТУРГАНБАЕВА МАНАНА ОТ 1931 ГОДА 11 МАЯ

В «Алашской» партии я не состоял и к «Алаш орде» никогда никакого отношения не имел. В 1920 году вступил в городе Семипалатинске в коммунистическую партию (поручителей, давших рекомендацию, не помню), но выбыл из нее механически, находясь в длительной командировке. К восстановлению себя в партии в 1921 году никаких мер не принимал, так как считал себя недисциплинированным и не мог состоять в организации. Когда я выбыл из партии и не восстановился, Аймаутов и другие ругали меня за беспартийность, так как я работал в то время в редакции газеты «Казак тили» в Семипалатинске, в редакции газеты, в которой работали Искаков Гарифулла и Аймаутов. Говорили, что беспартийным неудобно работать в газете. Поручителей своих, рекомендовавших меня в партию не помню. Думаю, что не Аймаутов, потому что он просил найти для меня поручителей.

Аймаутов замещал меня в роли редактора на время моего отсутствия. Газета была организована мною и органом Губкома партии и Губисполкома. Из казахских националистов я знал Ермекова Алимхана, Тынышбаева Мухамеджана, Габбасова Халила, Акбаева Жакыпа, Дулатова Миржакыпа, Бокейханова Алихана, из тех, кто был в восточной «Алаш орде» и находился в Семипалатинске. Но ничего общего с ними не имел. Знаю, что все «алашординцы» очень уважают Ермекова, и он является среди них очень влиятельным лицом, тем более что он чистокровный казах, и пользовался большим доверием среди националистов. Авторитет его очень велик, и население любит его больше, чем других «алашординцев».

На вопрос, кто из населения больше любит Ермекова – бедняки, середняки или баи – заявляю, что все казахское население. Лично я тоже его уважал. Со мной был такой случай. Летом 1927 года Ермеков поручил мне заведовать курсами по переподготовке учителей в Каркаралинске. Находясь в отпуске, он попросил меня принять на курсы его брата, опаздавшего на 10-15 дней, и я принял. Относительно влияния на меня «алашординцев», могу сказать следующее: В 1921 году я был членом совета. <…> беков (Асылбеков – ?), Акбаев Жакып, состоявшие в одном из отделов Семипалатинского губисполкома, продвигали через меня своих кандидатов на должности следователей и судий Каркаралинского уезда.

Выдвинутый на работу при советской власти я работал честно и не проводил ни враждебных действий, ни враждебной идеологии против советской власти. В этом могут поручиться, знающие меня Тогжигитов Шаймерден, Токтыбаев Карим, а также Шингалиев Абзал, Орымбаев Мукаш, Сейдалиев Асхат.

В конце апреля 1920 года приезжавшие в Каркаралинск и зашедшие ко мне одноаульцы из второго аула Абралинского района Байдаров Сыдык (возчик транспорта) и Баймаков Керимкул рассказывали, что они слышали о произошедшем в Балкашском районе восстании, которым руководили Акбаев Жакып, Марсеков Райымжан и Адилов Иса. Больше я ничего не слышал, и о восстании ничего не знаю. Находясь в Копале, связей с аулом не имел. В Копал я переехал, потому что там было спокойно, то есть не как в Семипалатинске и в Каркаралинске. Мой одноаулец Толенов Игилик наговорил на меня, его поддерживает председатель Абралинского <…> Шимшарин Хамит.

Виновным себя ни в чем не считаю, к изложенному больше добавить ничего не имею (қолы).

(І том, 578стр.).

Если ваше высочество обрадовало заключение врача, рассказывающее о том, что я не был отправлен в больницу, а лежал здесь, подыхая как собака, можно предположить, что это доставляет вам удовольствие. Чтобы обрадовать вас, довожу до вашего сведения еще одно известие, которое, думаю, доставит вам не удовольствие, а самое настоящее наслаждение. Это известие заключается в том, что с 11 мая объявляю голодовку. Свою жизнь жертвую вашему произволу и капризу.

11 мая, Кожамкулов Насыр.

Приписка: прикрепить к делу, больного отправить для лечения в больницу.

(ІІ том, 111 стр.)

*** *** ***

(№) ЗАЯВЛЕНИЕ АУЭЗОВА ПРОКУРОРУ ПО ДЕЛАМ ПП ОГПУ (26.Ү. 31г. )

(от) заключенного Ауэзова Мухтара заявление.

За все время моего нахождения в заключении при крепости в г.Алма-Ата я был вызван на допрос только один раз. На этом допросе тов. Поповым было заявлено мне, что я был арестован на основании показаний отдельных лиц. И что содеянное мной будет в дальнейшем конкретно указано во время последующего следствия. На какие-либо мои конкретные действия не указал и следователь в Ташкенте. Поданное мной на имя тов.Попова заявление с просьбой вызвать меня для дачи разъяснений по поводу показаний Байдильдина и Аймаутова, приведенных в докладе тов. Голощекина на торжественном заседании по поводу 50-летия Казахстана осталось без последствий.

Между тем Байдильдин в этих показаниях выдвигает против меня ряд умышленных нелепых показаний. Он продолжает в своих показаниях ту же лживую насквозь демагогическую травлю, какую отчасти вел на страницах печати против меня. Все эти литературные выступления были посвящены единственной цели – создать себе политический багаж за счет беспартийных литераторов, в том числе и за мой счет. Он беззастенчиво исказил факт премирования моей пьесы «Каракоз», приписывая ее получение кумовству с Садвакасовым. Тогда как премия была определена комиссией в составе Жандосова, Майлина и др.

В своей травле меня в печати он договорился до того, что будто я пишу из-за денег. Причем он не приводил никаких фактов. Делал одни огульные демагогические утверждения из расчета того, что все это ему сойдет с рук, поскольку он будет говорить о беспартийном Ауэзове. Человек, который вел против меня даже в печати ничем необоснованную огульную травлю, естественно, должен дать волю своему вымыслу, когда он уже был разоблачен, опорочен собственными деяниями, и когда единственным путем перед ним остается лишь очернение его преследователя, якобы контрреволюционера и идеолога казахской буржуазии.

Я глубоко убежден в несправедливости и не применяемости подобных эпитетов по отношению к себе, я не был контрреволюционером и не стал им. Идеологически невыдержанные произведения у меня были, но пусть кто-нибудь укажет хоть одно произведение, где бы я доходил до контрреволюции и отрицания советского строя, а начавшаяся в 1928 году педагогическая и научно-исследовательская деятельность у меня протекала исключительно на основе установившегося марксистского мировоззрения.

Я думаю, что для следствия по моему делу было бы достаточно только одних примитивных вымыслов Байдильдина и др. Дальнейшее требует не перемешивать явления и показания Аймаутова как касающиеся меня (упомянутые в той же речи тов. Голощекина) по поводу состоявшейся драки казахских делегатов на 2 –ом съезде в 1926 году. По окончанию следствия я не услышал о моих конкретных действиях, послуживших поводом моего ареста и долгого заключения.

Я прошу вызвать на допрос и указать нормативы и акты по репрессивным мерам по отношению ко мне.

Ауэзов Мухтар.

(І том, 601-602 стр.).

*** *** ***

(№) ОБЪЯСНЕНИЕ⁵⁰ ЕРМЕКОВА А. ОТ 19/ҮІ-31 Г.

Начальнику отделения ООПП тов. Молохову

Уполномоченному тов. Попову.

Я еще раз вынужден подтвердить, что ни в какой контрреволюционной организации не состоял. Уполномоченный тов.Попов со стороны показаний других обвиняемых считает мой отказ как средство для облегчения своей участи. Для меня единственный выход – принять на себя эту вину. Как мол было бы легче, если бы я действительно был бы причастным к организации. Тогда было бы легко признаться и искренним признанием искупить хоть в некоторой степени свою вину. Но даже не имея возможности защиты против показания других, я буду перед следственными органами стремиться к реабилитации.

В этих целях настоятельно прошу дать мне очные ставки с лицами, давшими показания о моем участии в контрреволюционной организации. Не смотря на свои идеологические ошибки и колебания в оценках некоторых проводимых мероприятий, я больше десяти лет проработал при советской власти совершенно сознательно и честно в интересах трудящихся Казахстана. Не знаю, много ли осталось жить и работать, но ради облегчения своей участи кривить душой и признать себя виновным в таком предательстве, не имея к этому никакого отношения, я не могу. Я твердо убежден, что следствие установит действительную причину и само испытает облегчение. Когда я об этом писал в прежних показаниях, я комментировал все это по совести и чести, которое завершилось переворотом в сознании: идеологические ошибки в прошлом не давали перспективу работы на фронте социалистического строительства в настоящем. В прошлом у меня были ошибки в некоторых социальных установках.

Относительно своего отношения к земельному вопросу в то время я уже писал в одном из предыдущих показаний, хотя практически в земельных органах не работал. Здесь линия Букейханова Алихана, его установка сильно отражалось на мероприятиях земельных органов Казахстана, чтобы не сказать больше до известного периода (примерно 5 партийной конференции), она, по-моему, целиком исчерпала программу содержания работ Наркомзема. Достаточно сослаться на такие факты, как издание декретов ЦИК КССР в 1921 году о возвращении трудовому казахскому населению десятиверстной полосы, передел участков, лесных дач и т.д., декрета, утвержденного ВЦИКОМ в 1923 году о землеустройстве кочевого и полукочевого казахского населения, на официальное его представительство в Федеральном комитете, работы Швецова при его участии. Хотя я с результатом работы экспедиции Швецова ближайшим образом не знаком (в то время я работал в Ташкенте в Педвузе), но о направлении этих работ могу судить по такому, хотя случайному, но типичному факту, ставшему мне известным: Швецов буд-то сказал, что: «я теперь спокоен, по крайней мере мою работу одобрил Букейханов, и я его мнение считаю выше всего». Так что экспедиция Швецова несомненно состояла на той же установке (610 стр.)

Вместе с тем я должен предупредить г.Попова, что свои идеологические ошибки нелегко было пережить, так что брошенная хотя бы и мимоходом реплика насчет белогвардейца, способного читать лекцию агитационного характера, разрывает мне незажившую рану, хотя никакого отношения к белогвардейцам лично я не имею. В наших судебно-политических органах право признания своих ошибок и своей вины сохранено за всеми, даже за настоящими врагами в прошлом. Я никак не могу признать себя врагом, вредителем (611 стр).

Об ошибках своих идеологического порядка я рассказал, в отношении своей практической деятельности по службе должен заявить, что добросовестно относясь к служебным обязанностям, я всегда чувствовал ответственность не только служебную, но и моральную.

Два слова о моем протеже к моему родственнику. Я должен сказать, что с 4-класса средней школы я жил личным трудом. После смерти отца, старшего брата и мужа замужней сестры, все три семьи остались на моем попечении. Я по мере сил оказывал посильную материальную помощь и не скрываю, сделал все от меня зависящее, чтобы дать их детям образование.

<…> В связи со своим арестом я не раз высказывал тов. Попову о политичсекой обстановке и логике революции. Октябрьский переворот в Казахстане по настоящему совершается в 1928 году. Теперь окончательно выкорчевываются корни степного полуфеодализма и капитализма. В такие моменты должны пройти проверку люди с подмоченной политичсекой репутацией в прошлом.

19/ҮІ-1931 г.

(І том, 612 стр.).

*** *** ***

(№) ҚСР-ЫНДАҒЫ ОГПУ БАСҚАРМАСЫНА ТЕРГЕУДЕ ЖАТҚАН ҚОШМҰХАМЕД КЕМЕҢГЕРҰЛЫНАН МӘЛІМДЕМЕ⁵¹. 17 ШІЛДЕ, 1931 ЖЫЛ. АЛМАТЫ АБАҚТЫСЫ.
Жазықсыз абақтыда отырғаныма, міне, 10 ай өтті. Маған Қылмыс Кодексінің 58 (11-7) бабы бойынша айып тағылыпты. Бірақ мен өзімді кінәлі санамаймын. Кеңес өкіметіне қарсы күресу үшін жекебасылық немесе қоғамдық сипаттағы салмақты негіз болу керек. Менде ондай жағдай болған емес, нақтырақ айтсам, мұғалім кезімде материалдық тұрғыдан толық қамтамасыз етілген едім, бұған қоса Шығыстану факультетінің аспиранты ретінде маған ғылыми перспективалар ашылған-ды. Қоғамдық сипаттағы негізде Кеңес өкіметіне қарсы болу деген – қаражүзділердің реакциялық әрекеттерін, ұлы державалық шовинизмді қайта жандандыру. Мұндай қаскүнемдікті кім жақтайды? «Алаш Орданың» басшылығындағы буржуазиялық-ұлттық қозғалыспен байланысымды 1919 жылдың басында үзгенмін. Содан бастап мен өзімді ілгері ұмтылғандардың қатарындамын деп есептеймін, мұны жарияланған еңбектерім (дұрыстап аударылып, түсінік жасалса) растайды. Ұлтшылдық дүниетаным қалдықтарынан 1922 жылы, Қазақстандағы коллективтендіру мен таптық айырылым қатаң басталған уақытта біржолата құтылдым.

7 жыл ішінде мен Ташкентте түрлі оқу орындарында сабақ бердім. Осы уақытта менен дәріс тындаған шәкірттердің қайсысы болсын сабақ үстінде кеңес өкіметіне қарсы ой білдіргенімді айтса, өзімді айыпты санар едім. Маған Шығыстану факультетінің екі студенті жала жауып, куәлік беруі мүмкін деп ойлаймын, өйткені олар өздерінің жеке карьерасының жолында мені бәсекелес деп пайымдаушы еді. Жыл сайын жазда қымызбен емделу үшін мен Сібір өлкесіндегі ауылыма барамын. Егер туған ауылымдағы біреу мені кеңестік шараларды бұзды, кеңеске қарсы үгіт жүргізді десе, өзімді айыпты санар едім. Қайта мен туған елімде егінді кеңейтуге, жайылымды жақсартуға, колхоз құруға ықпал жасадым. 10 ай ішінде маған шімірікпестен жала жапқандармен жүздестірмеуді заңсыздық деп есептеймін. Мен Сіздерден өз қолыммен жазған куәліктеріме ғана назар аударуларыңызды сұраймын. Ташкентте тергеуші Ағабековке берген жауабымды біржақты деп санаймын. Өйткені ол: қараңғы карцерге саламын, тіпті атқызамын – деп қорқытты. Мен III дәрежелі туберкулезбен ауырамын, мұны анықтаған комиссияның 2 шілдеде берген актісі бар. Олар мені І-топтағы инвалид деп тапты. Абақтының ауыр жағдайында туберкулездің салдарынан ерте жан тапсыруым мүмкін.

Менің осы айтқандарыма назар салып, емделу үшін босатуларыңызды өтінемін. Тіпті болмаған жағдайда қолхат беріп аз-кем сауығып алсам деймін.

17 шілде, 1931 жыл. Алматы абақтысы.

Я уполномоченный 3-го отделения ОГПП ОГПУ в КАССР Латов вследствие истечения определенных статей 616 ОПК срока обвинения следствием в отношении обвиняемых по статьям 58-7, 58-11 и 59 о подпольной конфиденциальной казахской националистической организации:

Тынышбаева Мухаметжана, Кожамкулова Насыра, Кордабаева Рамазана, Серикханова Нарибека, Султанкулова Насыра, Мусаева Шиналия, Ахметова Ильяса, Кадырбаева Сейдазыма, Досмухамедова Халела, Акбаева Жакыпа, Мурзина Мухтара, Акбаева Абдилхамида, Сулеева Биляля, Кеменгерова Кошмагамбета, Омарова Ашима, Кашкымбаева Ису, Ермекова Алимхана, Буралкиева Мустафу, Ауэзова Мухтара, Кудерина Жумахана, Мангелина Алдабергена, Кенесарина Азимхана, Досмухамедова Жаганшы, Мухаметшина Сейдахмета, Омарова Валихана, Искакова Данияла, Кожекова Коныркожу, Мунайтпасова Абдрахмана, Тлеулина Жумагали, Умбетбаева Алдабергена

и невозможности закончить следствие в срок, в виду необходимости ареста ряда новых лиц, причастных в деятельности вышеназванной организации и в связи с выяснением новых обстоятельств, постановить ПЦИКом продление срока содержания вышеперечисленных обвиняемых по виду 23-70 под стражей до 1-го ноября 1932 года, о чем уведомляю прокурора, наблюдающего за следственным производством округа ОГПУ.

Уполномоченный 5 отделения Латов.

Согласен: Начальник ОПП ОГПУ Хоростяк.

Утверждаю: ПП ОГПУ Костев-Малиновский.

1931 года августа 16 дня, г.Алма-Ата.

Тынышбаевқа сұрақ: Сіз Үмбетбаевті білесіз бе?

Жауап: Білемін десем де, білмеймін десем де болады.

Үмбетбаевқа сұрақ: Сіз Тынышбаевті білесіз бе?

Жауап: Білемін. Тынышбаевтің көрсетіндісімен толық келісемін. Мұны Тынышбаевтің өзі де жоққа шығармайтын шығар. 1922 жылы Рысқұлов пен Бірімжановтың өтініші бойынша Валидовты большевиктермен келіссөз жүргізу үшін жолықтыру туралы Тынышбаев маған тапсырма берді. Ешқандай астыртын ұйымда болғам жоқ, Тынышбаевпен жақын таныс емеспін. Тынышбаев мені жеке адам ретінде жұмсады.

Тынышбаев: Үмбетбаев біздің ұйымда есепте тұрған жоқ. Өйткені мен де ешқандай ұйымға мүше болған емеспін, ешқандай құпия мәжіліс пен жиналысқа қатысқаным жоқ.

Үмбетбаевтің түсінігі: 1922 жылы Рысқұлов пен Бірімжановқа қатысты Тынышбаевтан ешқандай тапсырма алғаным да жоқ, орындағаным да жоқ. Мұны Тынышбаевтің өзі де растайтын шығар.

Тынышбаевтің жауабы: Мен бұрынғы бір жауабымда айтқанымдай, 1922 жылы Түркістан қаласында Халел Досмұхамбетовпен кездесіп, оған: Заки Валидовпен байланыс орнатылған жоқ, сондықтан да онымен кездесу кейінге қалдырылды. Бірімжановпен жеке өзім кездесемін,– деп жауап бердім. Ондағы ойым тез арада Шымкентке, одан Ташкентке жүріп кетуді ойладым. Алайда әйелімнің тосыннан қайтыс болуына байланысты Шымкентте ұзақ аялдап қалдым, ол ойым жүзеге аспады. Содан кейін қайтып жастармен кездескен емеспін.

*** *** ***

(№) 1931 ЖЫЛЫ 10 ҚЫРКҮЙЕК КҮНІ АЙЫПКЕР ХАЛЕЛ ДОСМҰХАМЕДОВТЕН АЛЫНҒАН ҚОСЫМША ТЕРГЕУДІҢ ХАТТАМАСЫ
Берілген сұраққа қайтаратын жауабым төмендегідей: Үмбетбаев Алдабергенді 22-жылдан білемін. Онымен Ташкент қаласында таныстым. Қазақ тілінен дәріс беретін маман ретінде әңгімелестік. Бөкейханов оған қандай мақсатпен, қандай тапсырма бергенін мен білмеймін. Үмбетбаевтің ұйымға ешқандай қатысы жоқ. Ал Заки Валидовті кім ертіп келгені есімде емес. Ермековпен арадағы араздығымыз 29-жылы орын алды. Ордабаевтің айтуынша, мені семейлік топ ГПУ-дің тыңшысы деп санайды екен. Бұл өсек Сәрсенов Дәлелден тарады. Мұны маған Селебаев пен Ордабаевтың біреуі жеткізді. Сондықтан да мен өзімнің ренішімді Ермековке білдірдім. Ол: «Сендердің Ташкентте жасырын ұйымдарың бар екен, сол туралы айт. Ал сені ГПУ-дің тыңшысы деген сөзді бірінші рет естіп тұрмын», – деді. Мен: «Бізде ұйым болды, бірақ оны ұмыту керек, сондықтан да ол туралы саған ештеңеде айтпаймын»,– дедім.

*** *** ***

Жауап: 28-29 жылдары біздің достарымыз Дулатов, Байтұрсынов және басқалар тұтқындалғанда Досмұхамедов: «Бұған Орынбордағы контрреволюциялық ұйым мен «Алашорданың» Семейдегі бөлімшесі кінәлі»,– деді, ал Ермеков: «Бұған Ташкент тобы кінәлі»,– деп есептеді. Екеуінің бас араздығы осыдан барып туындады.

Досұхамедовке сұрақ: Бұл туралы сіз не айтасыз?

Жауап: Ермековпен екі арадағы түсініспеушілік 29-жылы ол ауырып жатқан кезде туды. Әрі таныс, әрі дәрігер ретінде оның көңілін сұрай бардым: «Мені семейліктер ГПУ-дің тыңшысы деп өсек таратыпты. Оны таратқан Сәрсенов. Семейліктер мені аңдуын неге тоқтатпайды?»,– дедім сабырлы қалыппен. Ермеков: Мұндай сөзді бірінші рет естіп тұрғанын және мұның арандату екенін, семейліктердің мені аңдымайтынын, оған Байтұрсыновтың да, ташкенттік топтың да жазығы жоқтығын айтты, содан кейін өзіне беймағлұм ташкенттік топ туралы баяндап беруімді өтінді. Мен оған: «Ташкенттік топ туралы саған ештеңе де айтпаймын, оны еске алудың қажеті жоқ, ұмыту керек»,– дедім. Бұл 29-жылдың желтоқсан айы болса керек. Ермеков: «Маған сенімсіздік көрсеттің»,– деп ренжіді. Ермековтің төсек тартып ауырып жатқанын ескеріп, тынышсыздандырмау үшін дауысымды бәсеңсітіп, оны жұбата сөйлеп, бұл тақырыпты енді қозғамайық – деп келістік. Арада аз уақыт өткен соң Ермековпен арадағы болған бұл жайды Тынышбаевқа айттым. Әңгіме барысында екеуміз де: «Бұған пәлендей мән берудің қажеті шамалы, ол мәселе өзінің маңызын жойды»,– дегенге тоқтадық. Мен туралы өсек таратқандары жаныма батқандығын айттым. Тынышбаев мені тыныштыққа шақырды. Сонымен әңгіме аяқталды (Досмұхамедовтің қолы).

Тынышбаевқа сұрақ: Бұл араздықтың негізгі себебін сіз қалай түсіндіресіз?

Жауап: Екеуінің қасында тұрмағандықтан да, Досмұхамедов пен Ермековтің арасындағы айтыстың неден туындағанын мен нақты білмеймін. Соған дейін де және одан кейін де Байтұрсыновтардың тұтқындалғанына Досмұхамедов – орынборлықтарды, ал Ермеков пен семейліктер – ташкенттіктерді кінәлі санады. Мен екеуін де сабырға шақырдым. Бұдан кейінгі Досмұхамедов пен Ермековтің арасындағы қарым-қатынастың қалай қалыптасқанын мен білмеймін. Досмұхамедовті ГПУ-дің тыңшысы десіп жүрді жұрт. Бірақ екеуінің ауызынан мұндай сөзді естігемін жоқ (Тынышбаевтің қолы).

Досмұхамедовтің Тынышбаевқа сұрағы: Мені мен Ермековтің арасындағы кикілжің қай уақытта болды деп есептейсің?

Жауап: Оны Ермеков қана нақты көрсете алады. Менің ойымша 1929 жылдың басында, қаңтар не ақпан айында өткен шығар деп ойлаймын.

Досмұхамедовтің түсініктемесі: Тынышбаев айтыстың өткен уақытын және мен туралы өсектің тараған кезін дәл айта алмай отыр. Екі арадағы сөз қағыстыру 29-жылдың желтоқсан айында өтті, өйткені осыдан кейін Ермеков операция жасатуға кетті де, 1930-жылдың қаңтар айында, мен Москваға емделуге жүрердің алдында қайтып келді. Мен Москвадан 30-жылдың сәуір айының басында қайттым. Тынышбаевті мен қаңтар, ақпан айларында емес, маусымның соңында бір-ақ рет көргенім есімде. Содан кейін көріп отырғаным осы. Мәскеуден оралғаннан кейін тұтқындалғандар туралы әңгімелескен емеспін. Өйткені Байтұрсынов 29-жылдың мамыр айында тұтқындалды. Демек одан ерте бұл тақырыпта сөз болуы мүмкін емес. Тынышбаев уақытын шатастырып отыр. Ермековпен 29-жылдың тамыз, қыркүйек айында кездестік. Байтұрсыновтың тұтқындалуының себептері жөніндегі болжамдарымызды айттық. Мен: «Дулатов, Байтұрсынов және басқа да адамдар ұйымдастырған орынборлық топты ГПУ әшкерелепті»,– дедім. Ермеков: Ташкентте болған кезінде тұтқындалғандардың тізімін көргендігін айтты. Ал Байтұрсынов 24-жылы ғана Ташкентте болған еді. Орынборда да ешқандай құпия ұйым болған емес. Айналып келгенде, Байтұрсыновты университеттің ашылған кезінде сөйлеген сөзі үшін жауапқа тартқан шығар дестік. Тынышбаев осыны жаңылыстырып отыр (Досмұхамедовтің қолы).

Тынышбаевтің сөзі: Досмұхамедов пен Ермековтің арасында болған жайдың мерзімі жөнінде жаңылысып айтқанымды, оның Байтұрсыновты тұтқындаудан бұрын өткенін ескерте кетемін. Оқиға жыл аяғында өткен. Әйтеуір қыс кезінде өткені есімде қалыпты (Досмұхамедов пен Тынышбаевтің қолы қойылған).

Досмұхамедов пен Тынышбаевқа сұрақ: Орынбор мен Ташкентте астыртын ұйымның болғандығын Ермеков білді ме?

Досмұхамедовтің жауабы: Ташкенттегі ұйым туралы Ермеков соңғы уақытта, Қызылордадан Ташкентке ауысқан кезінде ғана, шамамен 25-26 жылдары ғана білген сияқты. Ұзынқұлақтан естіп, білді ме, одан хабарсызбын, менен ол туралы айтып беруді сұрағанда, қашан естігені туралы айтқан жоқ. Орынбордағы ұйым туралы білді ме, жоқ па, ол жөнінде ештеңе дей алмаймын. Менімен сөйлескен кезде ол: «Орынборда ешқандай ұйым жоқ»,– деп сендіріп отыратын (Досмұхамедовтің қолы).

Тынышбаевтің жауабы: 29-жылы мен Ташкентте Ермековпен әңгімелескен емеспін (Қолы). 14 қыркүйек 31 жыл⁵³.
*** *** ***

(№) ХАЛЕЛ ДОСМҰХАМЕДОВ ПЕН ЖАҺАНША ДОСМҰХАМЕДОВТІҢ ТЕРГЕУДЕГІ БЕТТЕСУІ. 1931-ЖЫЛДЫҢ 15-ҚЫРКҮЙЕГІ
Х. Досмұхамедовке сұрақ: 1921-22 жылдардағы Ташкентте құрылған сіздердің астыртын ұйымдарыңызға Жаһанша Досмұхамедовтің мүше болғандығын растай аласыз ба және ол бұл ұйымда қандай міндет атқарды?

Жауап: Ешкімде қолхат жазып шақырған жоқ. Ол шешімді Мұхамеджан қабылдады. Оған – Тынышбаев, Жаһанша Досмұхамедов, Иса Қашқынбаев, Мырзағазы Есполов, Кәрім Жәленов қатысты. Олар Түркістандағы және Қазақ өлкесіндегі жағдайларды талқылады, соның ішінде Әнуар пашаның осында келуі мен Бұқарадағы оқиғалар сөз болды. Крондштаттағы көтерліс туралы да хабарланды. Сонымен қатар Орынбордағы Байтұрсынов басқарған ұйым мәселесінен хабарсыз екендігіміз айтылды. Содан кейін күнделікті тіршіліктің ауыртпашылығына тоқталып, Түркістанда ұйым құру туралы ұсыныс жасалды. Өзара сұрақтар қойып, пікір алыстық. Дінше Әділев: «Ұлттар туралы Үндеудің» (1917 жылғы ма, жоқ 1919 жылғы ма? – Т.Ж.) шартын пайдаланып Тәуелсіз Түркістан Халық Республикасын жариялау – туралы ұсыныс айтты. «Кеңес соттары жергілікті тұрғындарды барлық жерде қысып жатыр. Сондықтан да жиналыс ашып, еркін-саяси партия құру қажет. Қалалық кеңес үкіметіне өзінің саясатын өзгертуге ықпал жасау керек»,– деді.

Отырыста біз осы мәселелерді талқыладық. Еркін саяси мүмкіндік беретін үйірме құрудың мүмкіндігі туралы алып-қашпа сөздер қалада кең таралды. Біз осы мүмкіндікті пайдалануға ұмтылдық және өзара пікір алысатын ұйым құруға уағдаластық. Айтылған мәселелерді Тынышбаев екеумізге қағазға түсіруді ұсынды. Біз оны Жаһанша Досмұхамедовке көрсеттік. Сіздердің «Бағдарлама» деп жүргендеріңіз осы. Бағдарламаның бір данасын Әділевке беріп, пікір білдіру үшін және өздерінің ұйымдарының мақсатын жеткізу үшін оны Байтұрсыновқа жіберуді өтіндік. Аз уақыттан кейін Байтұрсынов Әділев арқылы: «Барлық жағдайды Биахмет Сәрсеновтен ұғысыңдар»,– деп бізге сәлем айтыпты. Сондай-ақ Байтұрсынов: «Сендердің ұйымдарыңды және бағдарламаларыңды, сондай-ақ оған қатысқан мүшелеріңді біз мойындамаймыз»,– депті. Осы жауаптан кейін біз өзіміздің үйірмеміздің жұмысын кейінге қалдырдық. Тек күнделікті оқиғалар туралы пікір алысып жүрдік. Ақпан айында Түркістандағы жағдай туралы толық баяндалған мәліметті Омаров Уәлихан арқылы Орынборға жолдадық. Жағдайдың қиындап кетуіне байланысты ол мәлімет тиісті жерге жетпей қалды.

Біздің барлық мақсатымыз: Кеңес өкіметі еркін партия құруға, жеке бағыт ұстануға мүмкіндік бере ме, жоқ па, ондай болған жағдайда бұқаралықтар Кеңес өкіметі жағына шыға ма?,– деген мәселені білу еді. Сол мақсатпен Бірімжановты Бұқараға жіберуді ұйғардық. Ол бас тартқандықтан да, бұл мәселе нәтижесіз қалды. Өтегенов Садықты кімнің жібергені белгісіз. Біз оған күдікпен қарадық. Ақылды, беделді болғандықтан да ... баруға үгіттедік. Біздің басты бағытымыз мынау еді: Қазақстан жағырапиялық жағынан біртұтас мемлекет ретінде басқарылуы тиіс. Барлық жоғарғы лауазымдар сайланып қойылуы керек. Егерде Кеңес өкіметі саяси еркіндік жариялап, еркін партия құруға мүмкіндік берсе, оларға да осы талапты қою керек – дестік. Бұл бағдарламаға Тынышбаев екеуміз қандай үлес қоссақ, Жаһанша Досмұхамедов те сондай дәрежеде белсене қатысты. Ол – ұйымның құрылымы мен бағытына қарсы болды ма, жоқ па, есімде қалмапты. Қалайда өзара пікір таласы болғаны анық. Қалайда кеңес үкіметінің халық соттары халық ішінен сайланып қойылуы тиіс – дестік. «Тәуелсіз Халық Республикасы жарияланады»,– деген лақап рас болса, бұл әбден мүмкін жайт еді.

Жаһанша Досмұхамедовтің жауабы: Халел Досмұхамедовтің сөзінде жалғыз-ақ шындық бар. Ол жоғарыда айтылған келеңсіз отырыс қана. Бірімжановты Бұқараға жіберу туралы сөз болғанда мен ашулана жауап бердім: «Жалғыз башқұрт (Валидов – Т.Ж.) жалпақ Түркістанның халқын бостандыққа жеткізе алмайды. Оның үстіне ешқашанда қолына мылтық ұстап көрмеген, сөз сатқан өзбектердің күшімен Түркістанды жаулап ала алмайды. Ол халықты адастырады. Олардың ісі сөзсіз сәтсіздікке ұшырайды. Тек жазықсыз адамдарды құрбандыққа ұшыратады. Сондықтан да олармен байланыс жасаудың да, сол үшін топ құрудың да қажеті жоқ, ол тек сіздердікі сияқты төтенше мекемелердің назарын аударады»,– дедім.

Осыдан кейін Халел: «Егер Жаһанша қарсы болса, онда бұл ұйымды құрылмады деп есептеу керек. Одан да бұрынғы «Алашорда» тұсындағы саясатқа көшейік. Қоқан автономиясы кеңес өкіметі жағына шықсын. Оларға: саяси қылмысқа – саяси айып тағылмасын. Кешірім жасалсын»,– деді. Мен: «17-жылдың ортасында қабылданған ескі бағдарламамызды қайтадан жаңғыртуға түбірімен қарсы болдым. ... Мұрзин Әзиз бұған қарсы шығып: «Тынышбаев екеуің Орынбордағы қазақ құрылтайы қабылдаған «Алаш» партиясының бағдарламасын қабылдамадыңдар»,– десті. Мен: ондай бағдарламаның есімде жоқ екенін және орындаудан бас тартатынымды айттым. Алайда жолдастарымның қысымымен жобаны екі-үш күнде жазып бітіріп, «Ақжолға» (газет – Т.Ж.) бердім. Ол жобаны өзгертті ме, жоқ па, білмеймін. Ол жоба Бұқараға жіберілді ме, жоқ па, одан да хабарсызбын. Жоба Байтұрсыновқа және басқа адамдарға жіберілді ме, одан да хабарсызбын. Ешқандай жауапхат алғаным жоқ, ешқандай мәлімдемеге қол қойғаным жоқ. Заки Валидовтің Ташкентке келгенін білгенім жоқ. Оны менен жасырған болуы керек. «Түркістан Халық Республикасы жарияланды!»,– деп түн ортасында мені ұйқыдан тұрғызып айтса да сенбес едім. Бұған кеңес өкіметі де, компартия да келісе қоймайтын. Ташкенттегі қазақ зиялыларының мәжілістеріне қатысқан емеспін. Өйткені мен ол кезде Түркістан Атқару комитетінің тапсыруымен Прежевальскіге іссапармен кеткем. Халел Досмұхамедовтің Өтегеновті қалай үгіттеп көндіргені туралы ешқандай мағлұматым жоқ.

Халел Досмұхамедовтің қарсы жауабы: Бұл оқиғаның тым ертеректе өтуіне байланысты кейбір жайларды ұмытып, не шатастырып алуым мүмкін. Жаһанша Досмұхамедовтің, жалпы «Алашорданың» батыс бөлімінің Заки Валидовке қарсы екені бұрыннан маған мәлім. Мәселе, Заки Валидовтің Бұқараға келуіне байланысты емес, Әнуар пашаға қатысты еді. Ол туралы Жаһанша Досмұхамедовке мен ештеңе айтқаным жоқ. Оған Қашқынбаев түсіндірген шығар,– деп ойладым. Түркістан Халық Республикасының жарияланатыны туралы хабарды Ташкентке келген комиссар Орджоникидзе айтты – деген сыбыс бар. Біз: «Халықтық Республика жариялаудың алғышарттары пісіп-жетілген жоқ»,– деп есептедік. Көп мәселе бізде қарапайым жолмен шешілді. Сондықтан да Жаһаншаның біраз мәселеден хабарсыз болуы мүмкін.

Жаһанша Досмұхамедовтің қарсы жауабы: Әділевпен «Ақ жолдың» қасында жолықтым. Мұндай мекемелерге мен жолай бермеймін. Оны Бұқараға жұмсады ма, жоқ па, хабарсызбын. Жалпы қазақ зиялыларымен араласуды жаратпаймын. Олардан ешқандай тапсырма алғаным жоқ, өзім де ешкімге тапсырма бергем жоқ. Мұны Халел Досмұхамедов те растай алады. Осыдан кейін қандай да бір ұйымға мүше болуым мүмкін бе?

Халел Досмұхамедовпен қатты сөзге келіп қалғандықтан да, жиырма екінші жылдан бастап, жиырма тоғызыншы жылға дейін ешқандай байланыс жасағам жоқ. Тек бір рет Алматыда аңға шыққан кезде кездесіп қалдым. Орынбордағы ұйым туралы ешкім маған ештеңе айтқан жоқ. Соған қарап менің жолым олармен бөлінген екен – деп ойладым. Сондықтан да Халел Досмұхамедовтің көрсетінділері мен үшін жаңалық болып есептеледі.

Халел Досмұхамедовтің қарсы жауабы: Жаһанша Досмұхамедовтің біздің ұйымымызға қандай ықпалы тигенін ашып айта алмаймын. Өйткені екеуміздің қатты сөзге келісіп қалып, жиырма тоғызыншы жылдың аяғына дейін араласпағанымыз рас.

Сұрақ-жауап алған: Попов.

*** *** ***