(№) ДОПОЛНИТЕЛЬНЫЕ ПОКАЗАНИЯ ОБВИНЯЕМОГО КАШКЫНБАЕВА ОТ 14/ХІ., ПРОИЗВЕДЕННОГО ПОМ.НАЧ. ООППОГПУ ВОЛОХОВЫМ

(І том, 420) <…> 1. Возникновение организации:

Организация возникла из предпосылки, что новая интервенция неминуема, и она окончится раздроблением России на зоны влияния. Чтобы казахский народ не оказался тоже раздробленным на части и освободился от русского ига необходимо иметь организацию, чтобы она в нужный момент могла сказать Западно-Европейским державам, что мы являемся представителями казахского народа. Мы хотим жить самостоятельной жизнью, освободившись от русского рабства. Предполагалось, что это желание совпадает с желанием интервентов, и нас освободят.

Кто явился инициатором собрания, не помню. Если не ошибаюсь 1-е собрание состоялось в номере у Дулатова. И там же решено было считать собравшихся организацией.

2) Политический центр:

Туркестанская организация не делилась на политическую и организационную части <…> Центр Оренбург или Ташкент, какой из них считать центром – этот вопрос так и остался нерешенным. В Ташкентскую организацию входили: Адилов, Жаленов, Битлеуов, Беремжанов, Д.Досмухамедов, Досмухамедов Халел, Болганбаев, Испулов, Кашкимбаев, Тынышпаев, Ахмед-Сафа (фамилию не помню), Омаров Валихан, Омаров Ашим.

Полный состав Оренбургской организации не помню, но со слов других мне известно: Байтурсынов, Дулатов (переехавший туда), Садвакасов, Омаров Ильдес.

Структура организации:

В Ташкентской организации все дела решались на общем собрании, никаких отделов, подотделов в организации не было.

Программу нашей организации я теперь не помню, но основные моменты сводились к следующему: Казахстан должен быть самостоятельной Демократической Республикой с Президентом и Парламентом во главе. В области промышленности признавалась частная собственность. Как был разрешен земельный вопрос не помню. Помнится частная собственность на землю не признавалось.

«Когда были направлены наши представители к Рыскулову и Ходжанову с целью привлечения их в нашу организацию – Рыскулов заявил нашим сотрудникам, что он поддерживает нашу точку зрения и будет поддерживать. Ходжанов наотрез отказался и назвал это авантюризмом и политической нечестностью».

«Рыскулов, по-моему, знал о существовании нашей организации. Относительно Ходжанова и Садкасасова не могу сказать».

Этот вопрос ни разу не разбирался. Зарубежных связей у организации не было. В 1924 году во время размежевания у нас было первое и последнее свидание с представителями узбекской организации в лице Мунауар Кари Абдурашидова, Губайдуллы Ходжаева и Мирджалилова. На совещание явились я и Тынышпаев. В это время нашей организации не было. Она фактически распалось – сознаться об этом перед узбеками у нас не хватило мужества.

Мунауар Кари предлагал давать сведения по Казахстану, у них связь с заграницей была установлена через Персидское консульство. Мы вдвоем обещались материалы доставлять, на счет средств, которые просили узбеки, мы ответили отказом, т.к. никаких средств у нас не было, но впоследствии ни разу материал не был доставлен (по крайней мере мне не известно).

Состав узбекской организации, кроме упомянутых троих, я не знаю. Наша организация никаких средств не имела. Правда. Никаких расходов тоже не было, за исключением поездок Адилева и Беремжанова в Бухару. Беремжанов мог использовать официальные командировки, на какие средства ездил Адилев не знаю, т.к. он нигде не служил <…>.

Какие вопросы обсуждались на наших собраниях трудно припомнить. С 1921 года по конец 1922 года собрания происходили зимой. Летом все разъезжались. Основные вопросы: отношение к советской власти, к белой эмиграции, к земреформе и т.д.

По первому вопросу в начале существования организации мнение было единодушное, что существование ее недолговечно, рано или поздно война вспыхнет и окончится поражением СССР. Наша задача сохранить от физического уничтожения основную национальную группу. Между прочим, в случае переворота решено было в первое время бежать в степь, т.к. русские шовинисты могут нас перестрелять. От активной борьбы с советской властью отказаться. Это точка зрtния часто менялась как в ту, так и в другую сторону в зависимости от обстановки. Когда появился на арене Заки Валиди и была установлена связь, решено было вести дипломатическую игру, но ни о каких активных выступлениях не думали. Заки Валидову мало было дипломатического отношения, он требовал реальной политики. Он угрожал, если наша организация не хочет или не может, как следует работать, то он найдет дорогу к казахскому народу помимо нас. Эта угроза очень испугала большинство членов организации и они большинством решили оказать активную помощь Но как сказать, что у нас не было ни средств, ни сил – пришлось волей не волей кормить Валидова завтраками. Не знаю Адилеву или Беремжанову было поручено рассеять подозрения Валидова. Валидову оказать реальную помощь все-таки не смогли. Впоследствии он ругал нас, особенно Д.Досмухамедова, как виновника срыва.

Часто ставился вопрос такого порядка, что совесткая власть обеспечивает культурное развитие казахского народа, необходимо безоговорочно поступить в партию. Этот вопрос разбирался не раз. При вступлении в партию поддерживать те мероприятия власти, которые направлены на благо нашего народа.

Земреформы советской власти в Жетысу нами были поддержаны полностью (правда было единоличное мнение, что это может привести, в конце концов, к межнациональной розне) и те члены, которые принимали участие в этой области , работали не за страх, а на совесть.

(Том І, 426-428стр.).

*** *** ***

О возбуждении ходатайства о продлении срока содержания под стражей. Постановление от 1930 года 20 ноября, г. Алма-Ата, начальник 1-го отделения особого отдела ПП ОГПУ вследствие истечения определенного 116 статьей УПК срока для ведения следствия по отношению обвиняемых по 58-7, 58-11, 59-3 статей УК по делу № 2370 о подпольной контрреволюционной организации граждан казахской национальности:

1. Тынышбаева Мухамеджана,

2.Мурзина Мухтара,

3.Мырзабаева Рамазана,

4. Акбаева Абилхамита,

5. Акбпева Мурата,

6. Омарова Ашима,

7. Кадырбаева Сейткасыма,

8. Омарова Габбаса,

9. Султанкулова Атбасара,

10. Ибраева Абыла,

11. Сырттарова Дарибека,

12. Токина Хамида,

13. Досмухамедова Халела,

14. Мусаева Шынали,

15. Акаева Серикбая,

16. Ахметова Ильяса,

17. Ермекова Алихана,

18. Кожамкулова Насыра,

19. Кудерина Жумахана,

20. Кадырбаева Калмакана,

21. Акбаева Жакыпа,

22. Кашкынбаева Исы,

23. Мамбердина Алдабека,

24. Буралкиева Мустафы,

25. Досмухамедова Жаганшы,

26. Ауэзова Мухтара,

27. Сулейова Биляла,

28 Кеменгерова Кошмухамеда,

29. Кенесарина Азимхана,

30. Отегенова Садыка -

и невозможности закончить следствие в этот срок в виду необходимости в вызове свидетелей для выяснения всех обстоятельств дела, постановили: подать перед ИКОМ СССР ходатайство о продлении срока содержания вышеперечисленных обвиняемых по делу № 2370 под стражей до 1-го января 1932 года. О чем уведомляем прокурора, наблюдавшего за следственным производством органов правопорядка.

Начальник отделения ОО Попов,

Согласованно: зам. нач. ОО Волохов,

Утвержден: нач. СО Пирогов.

(І том, 457 стр.).

*** *** ***

Я. Начальник І-отд. ОО ПИОГПУ в КССР Попов допрашивал нижепоименованного в качестве обвиняемого Досмухамедова, при этом он показал:

Досмухамедов Жаһанша

Возраст – 43

Местожительство: Москва, Шаблово-Ховекин,пер., д.11., кв. 25

Место приезда – Уральский округ, Жымпитынский район

Беспартийный

Казах

До Октябрьской революции: работал в разных общественных организациях

Настоящее время: служил в правлении «Скотовод» в Москве

Степень образования: высшее юридическое, окончил Московский университет

Женат

Родителей нет, были декханами

(І том, 429 стр).

По предъявленному мне от 6/ХІІ – месяца обвинению с формулировкой, будто бы я состоял в организации и исполнял ее задания, пытался своей деятельностью выступать против Советского строя всеми средствами: в печати, школе и пр. Никогда в жизни, ни на одной работе, ни в каком-либо государственном или хозяйственном учреждении в контрреволюционной деятельности, относящейся к смыслу пункта 7, не состоял.

Кроме того с 1924 года я не работал в городах Казахстана, до 1928 года находился в Ленинграде, с 1928 года до ареста работал в Ташкенте научным сотрудником СаГУ, одновременно занимался педагогической деятельностью последние два года в техникуме в качестве преподавателя истории и казахской литературы.

Но одно скажу точно, работая последние два года в казахской школе преподавателем, глубоко и непоколебимо убежден, что моя работа, основанная на марксистских принципах на уроках казахской литературы уже получила полезные результаты в виде созданной программы для начальной школы Казахстана. Эти программы приняты в 1930 году райкомом…/далее неразборчиво/.

Единственным печатным произведением после 1926 года является повесть «Килы заман», но как историческая повесть она жн не имеет непосредственного отношения к следственному делу. А к школьным и прочим учебным пособиям я только помогал казахской начальной школе. Вообще, в своих литературных произведениях я никогда не говорил о контрреволюции. А если ранние периоды литературной деятельности были идеологически несуразными, то степень их вредности и прочее должны устанавливать крайкомы, а не следственные органы. Тем более считаю крайностью ваше приписывание 7-го * на основе указанного произведения.

Наконец, категорически отвергаю приписываемое мне обвинение в причастности к организации Досмухамедова и Тынышбаева. Прежде всего потому что никогда их не признавал политически значимыми фигурами. И если что-нибудь было бы у них, то я принципиально пошел бы с ними, в виду прозрачности этих фигур с моей точки зрения. Свою оценку этим двум лицам я дал еще в 1926 и 1929 году в повести «Суганак» и вступлении к статье Абаю (Обе вещи должны быть учтены в числе моих рукописей, взятых при обыске).

Ауэзов.

1930 г.

Байларды тәркiлеуге қатысты көзқарасымды бiр повесть пен орыс тiлiнде жазылған «Соңғы соққы» атты либреттомен бiлдiрдiм, онда бұған аса маңызды революциялық шара деп баға бердiм. Бұл «Соңғы соққы» деген атпен «Шығыскиноға» тапсырылды. Мұнда ешқандай өшпендiлiк жоқ, сол шараларды жүзеге асырған кездегi адамдардың шынайы iзгiлiк сезiмi суреттеледi. Әуезов. 12/ ХII – 30 ».

(І том, 527-528 беттер).

*** *** ***

(№) 1931 ЖЫЛДЫҢ 14 СӘУІРІ. ДАНИАЛ ЫСҚАҚОВТЫ ТҰТҚЫНДАУ ТУРАЛЫ ҚАУЛЫ⁴⁶

1931 жылдың 14 сәуірі. Алматы. ПП ОГПУ-дің 3 ерекше бөлімінің өкілі подполковник Лаптев осы күні тергеуге түскен №23-70 іс бойынша «Тынышбаев Мұхамеджанға және басқаларға ҚІК 58-7, 58-11, 59-3 баптар бойынша айып тағылғандармен» байланысы жөнінде жеткілікті айғақтар болғандықтан да Даниал Ысқақовты тұтқындау туралы қаулы қабылдады. Семей губерниясынан шыққан, 33 жаста, Ташкент қаласының тұрғыны, партияда жоқ, жоғары білімді, Орта Азия ауыл шаруашылығы институтының жанындағы рабфактің оқытушысы, үйленген, бұрын сотталмаған, жауапқа тартылмаған. Қазақ ұлтшылдарының астыртын ұйымына қатысқан, солармен бірге ұлтшылдық идеясын насихаттаған және тұрғындарды кеңес өкіметінің шараларына қарсы үгіттеген. ҚК-нің 12-8 баптарына сәйкес Даниал Ысқақовты №3470 істе көрсетілген ҚК-нің 58-10, 58-11 баптары бойынша жауапқа тартуға қаулы етілді.

Бұл туралы ГПУ-ге қарасты мекемелерді қадағалайтын прокурорға хабарланды. АТП өкілі Саенкомен келісілді. Рогожин.
*** *** ***

(№) 1931 ЖЫЛЫ 14 СӘУІР. ДАНИАЛ ЫСҚАҚОВТЫҢ ТЕРГЕУШІ ЛАФИУЛОВҚА БЕРГЕН ЖАУАБЫ

Комиссияның жоспары бойынша («Сана» журналының) екінші санын жарыққа шығару көзделген. Түркхалкомағарту мекемесінің мемлекеттік ғылыми кеңесіне қарасты ғылым комиссиясына қызметке келгенімше оның бірінші саны шығып үлгеріпті. Менің есімде сақталғаны, ол журналда мынадай мақалалар жарияланды:

1.ГУСОМ бекіткен, Байтасов қайта қарап шыққан 1-баспалдақтағы мектептерге арналған жалпыға ортақ оқу бағдарламасы.

2. М.Тынышбаевтің «Мырза Едіге батыр» (тарихи дастанның кейіпкері) атты мақаласы және қазақ тұрғындарының саны туралы кесте.

3. Жұмабаевтің қазақтың халық ақыны Ақан туралы мақаласы.

Ұлтаралық межелеуге байланысты комиссияның қаулысымен редакция алқасы құрылды, оның құрамына Х.Досмұхамедов, Қ.Кемеңгеров және мен кірдім. Осы алқа мүшелеріне материалдарды дайындау тапсырылды. Бұл кезде комиссияның қолында журналға арнап әр жерден жіберілген және жергілікті ташкендік авторлар жазған материалдар болды. Келіп түскен материалдардың барлығын комиссияның төрағасы ретінде Х.Досмұхамедов қарап шықты және басылуға тиісті материалдарды сол іріктеп алды.

Журнал ешқандай да кеңес өкіметіне қарсы үгіт жүргізген жоқ және ондай әдеби міндетті алдына қойған да емес. Оның басты мақсаты – оқу-ағарту саласы болды, алайда ол кезде қазақ көркем әдебиетін бағалауда пікір қайшылықтары болатын, соған орай басылған Ғаббас Тоғжановтың рецензиясына бола журналды ұлтшыл мекеменің қатарына қосты, алайда онда кеңес өкіметіне қарсы бағытталған немесе таза ұлтшылдықты көздейтін ештеңе де жоқ болатын.

Ол кезде көркем шығарманы маркстік тұрғыдан бағалай алатын сын қазақ әдебиетінде мүлдем жоқ еді. Егерде «Сана» журналы нақты таптық бағыт ұстай алмаса, онда мұны сол кезде қазақ тілінде шыққан барлық басылымдарға кінә ретінде көрсетуге болады. Д.Ысқақов.

*** *** ***

.

(№ ) ӘЛІМХАН ЕРМЕКОВТІҢ ЖАУАБЫНЫҢ МАЗМҰНЫ. 20/ІҮ-1931 ЖЫЛ

«Әріп ауыстырудың барысындағы қиыншылықтарға, мәдениеттің даму бағдарына, әсіресе, жер мәселесіне қатысты екеуінің ықпалы зор, әсіресе, Жандосовқа күшті болды. Байтұрсынов пен Бөкейханов қартайды, өзінің көзқарасын олардың енді өзгерту қиын. Мен латынды жақтадым».

26-жылдан бастап Ташкенттегі Қазақ педагогикалық жоғары оқу орнына ауысуыма байланысты онымен тікелей айналыспағандықтан да, менің жер мәселесі туралы қазіргі пікірім жалпылама және ертеректе мен Орынбор мен Қызылордада қызмет істеген кездерімдегі мәселелер туралы ғана болмақ. Революцияның алғашқы кезеңінде патшалық отарлау бағытындағы жерге қоныстандыру саясаты тудырған бұл мәселе өте шиеленісті дәрежеде еді. 21-22 жылдардағы кеңес өкіметінің еңбекші қазақтардың талабын ескеріп қоныстандыру туралы мәселе күн тәртібіне қойылғанда, менің де араласуыма тура келді. 24-жылы министрліктің коллегиясы өтті, соған қатыстым. 25-жылы Орынборға Мемлекеттік жоспарлау мекемесіне жұмысқа шақырылдым. Онда жерге орналастыру саясаты жөнінде арнайы комиссия құрылды. Комиссия үш рет отырыс жасады. Оған республика басшылары да қатысты. Онда қазіргі шаруашылық жүйесін, бұрынғы жер иелену құқын сақтап қалуға ұйғарым жасалды. Комиссия мүшелері де, оның ішінде мен де Қазақстанға жаңа қоныстанушыларды әкелуге үзілді-кесілді қарсы болдық. Ең алдымен патшалық жер қоныстандыру саясаты тұсында жері тартып алынған жергілікті ұлтты, содан кейін қазіргі орыс тұрғындарын толықтай жермен қамтамасыз ету керек, содан асқанына ғана қоныстанушыларды орналастыруға болады деген шарт қойдық. Осыдан барып жерге қоныстандыру мәселесі жөнінде талас туды. Өлкелік партия комитетінде бұл мәселе арнайы қаралып, алдыңғы көзқарас қолдау тапты. Онда:

1) Қазіргі қалыптасқан шаруашылық жүйесіне түбірімен өзгеріс жасау мүмкін емес.

2) Жер бөлісі таптық тұрғыдан жүргізіліп, оған еңбекші бұқара кеңінен тартылуы тиіс – деген жалпы ереже қабылданды.

Мен бұған сене қойғаным жоқ және шешім табатын жаңа жол да жоқ болатын. Қызығы сол, дәл сол кездегі қалыптасқан жерге қоныстандыру жүйесі тұсында осынау шетсіз де шексіз кең далада жергілікті ұлт жерден қысымшылық көретін. Енді оны таптық тұрғыдан бөліске салса, онда қазақ елі жерсіз қалатыны анық еді. Өлке бойынша жерді мәдени игерудің бағдарламасы жасалуы тиіс еді. Бұл бағдарламаны жасау қолдарынан келмеді ме, жоқ, жасағысы келмеді ме, білмеймін, әйтеуір, жүзеге аспай қалды. 23-26 жылдары мемлекеттік жоспарлау мекемесінде істеген тұстарымда аталған мәжілістерге қатысып жүрдім. Жетекшілері Әлібеков пен Қаратілеуов болатын. Одан кейін Әлихан Бөкейханов айналысты. Көрсетілген мәселелердің ішіндегі жер бөлісі туралы пікірлерді олар толық түсінді. Сәдуақасов пен Сұлтанбеков те сол ұстанымда болды. 22-23 жылдары Жер жөніндегі халық комиссары Кадылов (Қадыров, Қаратілеуов – ?) болды. Барлық мәселелерді Бөкейхановпен кеңесе отырып шешті. Тек соның мақұлдауымен ғана істі жалғастырып, бағыт-бағдар алып отырды. Бұл пікір алысуларда біз (ұйымдасқан топ емес, халықтың қамы үшін шын жаны ашығандар): қалайда асыра сілтеушіліктер болады – деп есептедік. Ондай асыра сілтеушілік, мысалы, Семей облысында орын алды. Нәтижесінде саяси тұрғыдан да, атқарылған шараны жүзеге асыру барысына да кері әсерін берді. Тыңды игерудің шаруашылыққа әкелетін зияны өсіріп көрсетілді. Соған қарамастан кеңес өкіметінің шараларына қарсы күресетін ешқандай да ұйым болған емес, ондай айыпты жоққа шығарамын.

Шалғынды жерлер мен байларды тәркілеуге қарсы ешқандай іс-әрекет жасағамын жоқ, мен ол кезде Ташкентте қазақ пединститутында қызмет істеп жүргемін. Сондықтан да саналы немесе санасыз түрде, немесе заңдық тұрғыдан алғанда да ондай әрекетке барған емеспін және бара да алмайтынмын. Бұл мәселе жөніндегі қоғамдық пікір қатты шиеленісіп тұрғандықтан да, мұндай әлеуметтік мәселеге көңіл бөлмей, саңырау болып қалу мүмкін емес еді. Құлақ түре жүріп жеке әңгімелер мен пікір алысуларда жоғарыдағы пікірімді білдірдім. Менің тікелей қызметім мүлдем басқа мәселелермен айналысуға бағытталған еді. 26-27-жылдары өзімнің бұл мәселелер жөніндегі қарсы пікірлерімді белгілі бір топқа ғана айттым. Оны бұрынғы жауаптарымның бірінде көрсеткенмін. Партия мен үкіметтің шешімдеріне қарсы өз көзқарасымды жеке адамдармен бөлісуге қақым бар деп есептедім. Біз ол шешімге мүлдем қарсы едік. Қоршаған орта, қалыптасқан дәстүр бәрін қабылдауға мүмкіндік бермейтін.

Маған қойылған: Швецов жетекшілік еткен, Бөкейханов құрамында болған Ғылым академиясының экспедициясы туралы сұраққа келетін болсам, ол жоғарыдан шешілген ғылыми мәселе. Экспедиция жоғарыда көрсетілген ескі көзқарас тұрғысынан зерттеу жүргізді. Олар қалыптасқан шаруашылық жүйесін сақтаудың жолдарын зерттеді. Статистикалық есептердің барлығы да ғасырлар бойы дала төсінде қалыптасқан шаруашылық жүйесін (бірнеше мың жылдан бері сақталып келе жатқан өмір сүру тәсілін) сақтаудың амал тәсілдерін ақтап қалудың жолдарын іздестірді. Экспедицияның жұмыстарымен таныс емеспін. Мен жоспарлау мекемесінде істеп жүргенде оның негізгі бағыттары ғана анықталған болатын. Жерді қалай пайдалану жөніндегі ғылыми баяндамамен таныс емеспін, көрген де жоқпын. Мен шаруашылықты жүргізу жүйесі тұрғысынан ғана ол пікірге қосылдым. Жер өңдейтін немесе мал шаруашылығымен айналысатын ауданда тұратын қазақтардың шаруашылығы көшпелі өмірге бейімделген. Негізінен мал шаруашылығына сүйенген кәсіпшілікке барынша жақын. Бір аймақта әрі егіншілікпен, әрі мал шаруашылығымен айналысу да табиғи дамыған. Дегенмен де олардың арасындағы қайшылық ушығып келе жатқан.

Біздің бес жылдық жоспарымызда көрсетілген жерге жаңадан қоныстанушылар туралы көп талқыланды. Осы мерзім ішінде қоныс аударушылардың саны бес миллионнан асады десті. Бұндай жоспарға қарсылық білдіре отырып, орталық және өлкелік мекемелерге арнайы мәлімет дайындадым. Онда: «Мұны қозғап отырған бұрынғы отарлаушы жүйенің жұрнағы – қоныс аударушылар мекемесі. Егерде мұндай жоспардың болғаны рас болса, оны орталық және өлкелік мекемелер қолдамауы тиіс. Дәл солай бола қалған жағдайда өз көзқарасымды қорғаудың жалғыз-ақ жолы бар еді. Ол – кеңестік басшылардың пиғылын әшкерелеу немесе кеңес мекемелері туралы пікірлерімді ашық білдіру»,– деген мағынадағы пікірлер айтылған.

Колхоздар бен совхоздар туралы көзқарасыма келсем, өкінішке орай, өзімнің ескі идеологиялық бағытымды қатаң ұстана отырып, оның тәжірибе жүзінде жүзеге асу мүмкіндігіне мән берместен, осы мәселе жөніндегі сол кездегі жиналыстарда мен үнемі қарсы сөйледім. Шаруашылықтардың өндірістік негізге көшуі бұрынғы патшалық отарлау саясаты түте-түтесін шығарған қуаң, жартылай қуаң шөлейтте, табиғи жұтқа жиі-жиі ұшырайтын аймақтың жерін патшалық жыртқыштар талан-таражға салып біткен еді. Жартылай рулық құрылымдағы феодалдық қоғамды соншама қысқа мерзім ішінде социалистік құрылымға ауыстыру мүмкін емес деп есептедім. Қазақстанда социалистік құрылыстың нығаюына жол ашатынын болжай алмадым».

Бұдан кейін: импералистік отарлау мен жартылай отарлық жүйе артта қалған халықтарға үстемдік жасап тұрған жағдайда олар бірте-бірте құрып кетеді, соның ішінде шаруашылық мәдениеті төмен қазақ ұлтын да сондай тағдыр күтіп тұр деген іштегі күмән сонау 20-жылдардан бастап өзгеріске түсті. Артта қалған халықтар социалистік даму жолына сөзсіз түсу керек екен деген ой келді. Бірақ ол жолдың сорабы белгісіз еді және толық құрылымы мен жүрер жолы әлі нақты табылмаған болатын. Ендеше бізді аса қауіпті әлеуметтік сілкіністердің күтіп тұрғаны анық еді. Шаруашылықты жүргізу тұрғысынан түсінікті болғанымен де, адамдардың тағдыры тұманды болатын. Оның үстіне Қазақстанның аса қатал табиғаты да қалыптасқан жүйеден ауытқыса апатқа алып келетін еді. Ал капиталистің жеке басы ешқашанда тәуекелге бармайтын. Ол көбігін ғана қалқып алатын. Жергілікті тұрғындардың өзі мұндай сынаққа төтеп бере алмайтын. Ал біз қатал табиғаттың талабына бейімделіп өмір сүрдік. Ал қазір біз өзге көріністің куәсі болып отырмыз...

В бытность мою председателем Киргизской (казахской – К. Н.) научной комиссии, государственным ученым секретарем Наркомпроса Туркестанской республики было решено кроме издававшегося журнала „Наука и просвещение” на русском языке издать 2 журнала на киргизском, т.е. казахском и узбекском языках. Программа журналов был утверждена государственным ученым советом. Издание было возложено на научные комиссии. На казахском языке был издан журнал „Сана”, вышли всего два номера. Журнал имел научный и литературный характер. Официальным редактором журнала был я, по назначению Наркомпроса. В виду крайнего недостатка в то время лиц, обладающих литературной работоспособностью, выпускать журнал оказалось чрезвычайно трудно, а потому издание его прекратилось на втором номере. В двух вышедших номерах, насколько помню, имеются статьи мои, Диваева и Жумабаева. Кого еще были статьи – не помню, не помню также были там статьи Искакова или нет. В то время коммунисты, могущие свободно писать были единицы, но они занимали высокие посты и обычно не имели времени для журнальной работы. Думаю, что в этом журнале их статей нет.

Статьи, которые помещались в журнале, просматривались и редактировались киргизской (казахской – К. Н.) научной комиссией и кроме того в подборе статей, особенно педагогического характера, помогала научно-педагогическая комиссия, главным образом председатель последней Архангельский. В статьях журнала ничего специального национального не было.

Во время моего прибывания в киргизской (казахской – К. Н.) научной комиссии Искаков играл второстепенную роль (919 стр.) и за работу комиссии за это время нести ответственность не может. За направление журнала „Сана” отвечают Гос. ученый совет, киргизская (казахская – К. Н.) научная комиссия и отвечаю я, как ответственный и фактически редактор. Ауэзов и Кеменгеров, насколько помню, в журнале и вообще в работе киргизской (казахской – К. Н.) научной комиссии участия не принимали. Кеменгерова тогда в Ташкенте не было. После 1923 года я отошел от работы в киргизской (казахской – К. Н.) комиссии, перейдя на работу в Нздрав (Народный комиссариат здравоохранения Туркестанской АССР – К. Н.). После моего ухода работа киргизской (казахской – К. Н.) научной комиссии ослабла и в 1924 году закончилась при размежевании⁴⁸. Ауэзов, Кеменгеров и Искаков после размежевания работали как литературные работники в газетах и журналах <…>.

(І том, 919 стр. и оборот.)

*** *** ***