Бұл басылым «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының құрылғанына 10 жыл толуына арналады
жүктеу/скачать 1.13 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дело № 2370 лл.
- *** *** *** (№) ПОСТАНОВЛЕНИЕ ПО ДЕЛУ №121027 ОТ 27 ФЕВРАЛЯ 1932 ГОДА.
- (№) КПП ОГПУ КАЗАХСТАНА. ТОВАРИЩУ КАРУЦКОМУ, Г.АЛМА-АТА.
- (№) В ПП ОГПУ ПО КАЗАХСТАНУ, НАЧАЛЬНИКУ СО Г. АЛМА-АТЫ. ОТ 2 МАРТА 1932 ГОДА.
- *** *** *** (№) ИЗ ПИСЬМА УЧЕТНО-СТАТИСТИЧЕСКОГО ОТДЕЛА ОГПУ ПРИ СОВНАРКОМЕ РСФСР В ОГПУ ПО КАЗАХСТАНУ 22 МАРТА 1932 г.
- (№) ВЫПИСКА ИЗ ПРОТОКОЛА № 111-К ЗАСЕДАНИЯ УК ПП ОГПУ ОТ 20 АПРЕЛЯ 1932 ГОДА
- Бірінші бөлім: бірінші топтың тергеудегі сұрақ - жауаптары
- Екінші бөлім: екінші топтың сұрақ-жауаптары
- Тағы кімге көмек бердіңіз
- Сіздердің араларыңызда жер мәселесі туралы сөз қозғалды ма
- «Осы хат арқылы Әл i мхан Ермековт i ң Мұхтар Әуезовт i ң атына жолдаған құжаттары мен оның фотокөш i рмелер i н жолдап отырмыз»
(№) ОБВИНИТЕЛЬНОЕ ЗАКЛЮЧЕНИЕ ПО ДЕЛУ № 2370 НА ГРУППУ КАЗАХСКИХ НАЦИОНАЛИСТОВ, СОСТОЯВШИХ В ПРОШЛОМ В СОСТАВЕ «АЛАШ-ОРДЫ» И В НАЦИОНАЛИСТИЧЕСКОЙ КОНТРРЕВОЛЮЦИОННОЙ ОРГАНИЗАЦИИ И СВЯЗАННЫХ С НЕЮ НАЦИОНАЛИСТОВ. 21/ХІІ-1931 год. Утверждаю ПП ОГПУ в КАССР – (Миронов) Обвинительное заключение по делу № 2370 на группу казахских националистов, состоявших в прошлом в составе «Алаш-орды» и в националистической контрреволюционной организации и связанных с нею националистов <1. 2.3.4.5.6.7.8.9.10.…> 11. Кеменгеров Кошке – 37 лет 12. Ауэзов Мухтар – 34 лет, казах, беспартийный, состоявший в ВКП(б) до 1922 года, вступивший в нее по заданию подпольной контрреволюционной организаци, имеющий высшее образование, педагог-журналист, женат и имеет 3 членов семьи.
1) В том, что он вступил в подпольную контрреволюционную организацию и состоит ее членом, вступил по ее заданию членом в ВКП(б) и на платформе выработанных Букейхановым, Омаровым, Ашимовым, Садвакасовым и Досовым к ХХІІ-партсъезду тезисов по национальному вопросу, под видом борьбы с колонизаторством, проводил в работе националистическую линию с целью оформления которой провел во время ІІ-съезда Советов Казахстана в Оренбурге собрание делегатов, исключительно казахов; принимал деятельное участие в выработке платформы нелегальных националистических литературных кружков «Алка». 2) В том, что он, состоя членом организации, содействовал наполнению советских государственных органов членами организации и на находившимися под их влиянием лицами, с целью использования советского аппарата для исправления линии их работы в сторону удовлетворения программных требований контрреволюционной организации: (Дело № 2370 лл. 140, 311, 28, 29, 146, 159, 206 и 378; Дело№ 541784, т.4, л. 28, 106 и 134; Т.1-а, л. 112 и 366 и Т.1-б , лл. 29, 93-94, 189, 251, 255, 350, 3526 400, 401, 404). Что предусмотрено ст. 58-7-10-11 УК. 13. Омаров Ашим – 34 лет, Т.3 стр. 154-155 <14...19> 20. Мурзин Мухтар – Т. 3, стр. 163 – на основании приказа ОГПУ от 1924 года за № 172 дело подлежит направлению в Особое совещение при Коллегии ОГПУ на внесудебное рассмотрение. Справка: Все арестованные по делу содержатся под стражей в г. Алма-Ате и причислены содержанием за Коллегией ОГПУ. Нач. ОО ПП ОГПУ в КССР – Хворостян Оперуполномоченный – В.Попов Согласен : прокурор при ПП ОГПУ: Подпись – Исман... 21/ХІІ – 1931 год. (ІІІ том, стр. 120-163)
Я, помощник начальника 4 отделения ОО ОГПУ Балминский, рассмотрев следственное дело по обвинению Ермекова Алимхана и др.: всего 20 человек, - преступления, предъявленные по статье 58-7, 58-11, 59-3. 1. Все следственные материалы, касающиеся контрреволюционной деятельности обвиняемых, относятся к 1918-22 годам. 2. Следственные материалы, касающиеся последних лет, характеризуют лишь националистические взгляды обвиняемых. 3. Организационная и руководящая роль обвиняемых в банде Исима совершенно не доказана. На основании изложенного полагаю дело возвратить в ОГПУ Казахстана для доследования и проведения соответствующих мероприятий по делу. Начальник 4-го отделения ОГПУ Балминский Утверждаю: Замначальника ОГПУ Кряхов. (ІІІ том, 201 стр.). *** *** *** (№) КПП ОГПУ КАЗАХСТАНА. ТОВАРИЩУ КАРУЦКОМУ, Г.АЛМА-АТА. По поводу возвращенного дела о контрреволюционной деятельности Ермекова и др. Тщательный просмотр материалов дела показывает:
В связи с этим считаем необходимым обвиняемых по делу освободить на месте, и уголовное преследование против них прекратить. Освобождение необходимо использовать для создания агентуры. Всех освобожденных взять под серьезное агентурное наблюдение, концентрируя внимание на их связях с националистическим контрреволюционным активом, проходящим по действующим разработкам. Зам.нач.ОО ОГПУ Дьяконов, Пом.нач. 4-го отделения ОО Повелицкий. Объединенное Государственное политическое управление при Совнаркоме. (ІІІ том, 204-205 стр.). *** *** ***
Направляется дело №12107 по обвинению Ермекова Алимхана, Досмухамедова Жиганшы, Досмухамедова Халела, Кудерина Жумахана, Кожамкулова Насыра, Акбаева Абдильхамита, Акбаева Жакупа, Ауэзова Мухтара, Кадырбаева Сейтказы, Сулейова Биляла, Тынышбаева Мухамеджана, Мурзина Мухтара, Буралкиева Мустафы, Кеменгерова Кошмухамеда, Исхакова Тания, Мунайтпасова Абдрахмана, Тлеулина Жумагали, Умбетбаева Алдабергена, Омарова Уалихана на доследование. Согласно постановлению коллегии ОГПУ от 3-го марта 1932года. Приложение. Дело в 5-ти томах и отношение ОГПУ 3141850 от 2 марта 1932 года. пом. Нач УСО ОГПУ Зувкин, пом.нач. 2-го отделения Мишускин. (ІІІ том, 207 стр.). *** *** *** (№) ИЗ ПИСЬМА УЧЕТНО-СТАТИСТИЧЕСКОГО ОТДЕЛА ОГПУ ПРИ СОВНАРКОМЕ РСФСР В ОГПУ ПО КАЗАХСТАНУ 22 МАРТА 1932 г. СССР
ОГПУ при Совнаркоме Секретно отдел учетно-статистический В ПП ОГПУ по Казахстану – нач. 22 марта 1932 г. УСО г. Алма-Ата. Направляется дело №121027 по обвинению Ермекова Алимхана, Досмухамедова Джаханши, Досмухамедова Халила (Халела), Кудерина Жумахана, Ходжамкулова Нашира, Акбаева Абдулхамида, Акбаева Джакупа, Ауэзова Мухтара, Кадырбаева Сейдазима, Сулеева Биляла, Тынышпаева Мухамеджана, Мурзина Мухтара, Буралкиева Мустафы, Кеменгерова Кошмухамеда, Исхакова Данияла, Мунайтбасова Абдурахмана, Тлеулина Джумагали, Умбетова Алдабергена, Омарова Валихана для доследования согласно постановления коллегии ОГПУ от 2/ІІІ – 32 г. Примечание: дело в 5 томах и отношение ОГПУ №141850 от 2/ІІІ – 32 г. Пом. нач. УСО РГПУ – Зубкин 2-го отделения – Мишустин. (ІІІ том, 205 стр). *** *** *** (№) ВЫПИСКА ИЗ ПРОТОКОЛА № 111-К ЗАСЕДАНИЯ УК ПП ОГПУ ОТ 20 АПРЕЛЯ 1932 ГОДА В Казахстане 20 апреля 1932 года слушали: 1. Дело №2370 по обвинению Тынышбаева Мухамеджана, Досмухамедова Халела, Досмухамедова Жиганши по 58-10, 58-7, 58-11, 59-03 статьи УК, Умбетбаева Алдабергена, Мурзина Мухтара по 59-07-11 статей УК, Мунайтпасова Абдрахмана по 58—4, 58-7, 58-11 статей УК, Кеменгерова Кошмухамеда, Буралкиева Мустафу по 58-10, 11, Кудерина Жумахана, Кожамкулова Алима по 58-11, Акбаева Абдилхамита 58-11, 53-3, Акбаева Жакупа по 58-10, 59-3, Кадырбаева Сейтказыма по 58-7,11. 59-3, Омарова Ашимапо 58-7, 10, 11, Тлеулина Жумагали по 58-2, Ермекова Алихана, Ауэзова Мухтара по 58-7,10,11 статей УК, Омарова Уалихана, Сулейова Биляла по 58-11, Искакова Данияра по 58-10, 11, Постановили: Тынышбаева Мухамеджана, Досмухамедова Халела, Досмухамедова Жиганшу, Умбетбаева Алдабергена, Мурзина Мухтара, Мунайтбасова Абдрахмана, Кеменгерова Кошмухамеда, Буралкиева Мустафу, Кудерина Жумахана, Кожамкулова Алима, Акбаева Абилхамита, Акбаева Жакыпа, Кадырова Сейтказыма, Омарова Ашима, Тлеулина Жумагали приговорить к заключению в концлагерь сроком на 5 лет с заменой ПЧО на более большой срок. Считать срок Тынышбаева с 3 августа 1930 года, Досмагамбетова Халела, Мурзина Мухтара, АкбаеваА., Акбаева Ж., Кадырова С., Омарова А. с 14 сентября 1930 года, Досмагамбетова жаганши с 31 октября 1931 года, Умбетбаева А. С 3 июля 1931 года, Мунайтбасова А. С 23 апреля 1931 года, Кеменгерова К, Буралбаева М., Кудерина Ж., Кожамкулова А. С 7 октября 1930 года, Тлеудина Ж. Со 2 августа 1930 года, Ермекова Алимхана с 17 … и Ауэзова Мухтара приговорить к заключению сроком на 3 года с 8 октября 1930 года. Приговор в отношении Ермекова и Ауэзова считать условным. Омарова Уалихана, Сулейменова Биляла, Искакова Данияра из-под стражи освободить с зачетом предварительного заключения. (ІІІ том, 207- 210 стр.) *** *** *** Мазмұны
Бірінші бөлім: бірінші топтың тергеудегі сұрақ - жауаптары (№) Постановление 1928 года, ноябрь 9, г.Кызылорда. (№) Габбасов Халел Ахметжанович, казах Семипалатинской губернии. (№) Заместителю Председателя Совнаркома Каз.ССР Первободскому /секретно/ 28 октября 1928 года. (№) Запрос Габбасова Халела от 14 ноября 1928 года. (№) Запрос Габбасова Халела от 14 ноября 1928 года. (№) Дополнительные вопросы Х.А.Габбасову. 21 ноября 1928 года. (№) Дополнительные (2-е) вопросы Х.А.Габбасову. (№) Опрос Беремжанова 24 января 1929 года. (№) Показания Болганбаева Х. Утром 26 января 1929 года (№) Показания Болганбаева Х. 26 января 1929 года (№) Показания Болганбаева Хайретдина. 29 (?) январь 1929 года. (№) Ж.Сәрсенбиннің 1929 жылы 5-мамыр күнгі жауабы (№) Жүсіпбек Аймауытовтың үйіне 1929 жыл 14 мамыр күні жүргізілген тінтуде тәргіленген заттар (№) Жүсіпбек Аймауытовтың тергеу хаттамасы. 29 жыл, 16 мамырда толтырылған. (№) 1929 жылы 23-мамыр күнгі Ж.Аймауытовтың жауабы (№)1929 жылы 29-мамыр күнгі Ж.Аймауытов пен Д.Әділевтің беттесуінің хаттамасы № 6333 2 ПП ОГПУ-дің Шығыс бөлімінің КССР бойынша Алматы қаласындағы өкіліне. 1929 жыл, 6-шілде. (№) М.Жұмабаевтің жауабы. 1929 жыл, 14-шілде (Д.Досжанның жарияланымы бойынша) (№)М.Жұмабаевті жауапқа тарту туралы Қаулы. 1929 жыл, 20 шілде. (№) Алашорда әдебиетшілерінің идеологиялық ықпалы. Ә.Байділдиннің көрсетіндісі. (№) Ә.Байділдинді жауапқа тарту туралы Қаулы. 1929 жылдың 20-шілде күні. Алматы. (№) Д.Әділевтің қосымша көрсетіндіснен (№) Начальнику во ОГПУ товарищу Дьякову, москва. (№) Протокол допроса Байгаскина Есима (№) Дело по обвинению Адилева и др. в численности 44 человека. (№) Дополнительные показания Адилева Денше от 2 ноября 1929 года, данные Павлову. (№) Мемлекет саяси мекемесінің күншығыс бөліміне Тұтқын Дулатұлы Міржақыптан Мәлімдеме . 1929 ж., 19/ХІ. (№) Начальнику Восточного Отдела ОГПУ от заключенного Дулатова М. Заявление. 30/ХІ-1929 г. (№)ВКП (б)-ның өлкелiк комитетiне ВКП (б) мүшесi М. Төлеповтен (№) Партиялық билет № ..., 23/ІХ-1927 жыл. (№) Обвинительное заключение 1930 года, марта «12» дня (№) Выписка из протокола заседания коллегии ОГПУ (судебное) 4 апреля 1930 года (№) 8 января, 1931 года, слушали, пересмотрели дело Екінші бөлім: екінші топтың сұрақ-жауаптары (№) Список обвиняемых по делу, содержащихся под стражей (№) Тергеудегі сұрақ-жауаптардың реті мен беттері (№) Из показаний М. Тынышпаева от 4 августа 1930 г. (№) Показание М.Тынышбаева 6/ІХ 1930 г (№) Из показания Халела Досмухамедова следователю огпу от 14 сентября 1930 года (№) 1930 жылғы 1 қазан күні М.Тынышбаевқа қойылған сұрақтар (№) Показание Алиханова Фазыл-Агзама. 3 октября 1930 г (№) Продолжение показании Алиханова Ф. 3 октября 1930 года (№) Протокол дополнительных показаний Тынышбаева Мухамеджана, данного 4 октября 1930 года. (№) Заявление Члена ЦИК КССР Ермекова Алимхана (№) Протокол допроса Ауэзова Мухтара Омархановича 8 октября 1930 года (№) О привлечении к следствию в качестве обвиняемого по делу №2370 (№) Постановление гр. Кудерина Джумахана привлечь к следствию в качестве обвиняемого 1930 года, октября 13-го дня, город алма-ата (№) Показания Кашкинбаева и.т. 8/ХІ -1930 г. (№) Түрме тыңшысының жазғаны (№) Показания Д.Досмухамедова 5 ноября 1930 г. (№) 1930 жылғы 5 қараша күнгі инженер Тынышбаевтің тергеу хаттамасы. (№) 1930 жылы 6-қараша күні айыпталушы Халел Досмұхамедовтен алынған тергеу жауаптарының хаттамасы (№) Ж.Ақбаев: «Мен – қазақпын, 1876 жылғы 7 қарашада ... Қарқаралы округінің Берікқара ауданындағы 3-ші ауылға қарасты жерде туғанмын (№) Дополнительные показания обвиняемого Кашкынбаева от 14/ХІ., произведенного пом.нач. ООППОГПУ Волоховым (№) Показание Ермекова Алимхана. 15/ХІ -1930 ж. (№) О возбуждении ходатайства о продлении срока содержания под стражей. постановление от 1930 года 20 ноября, г. Алма-Ата. (№) Протокол допроса Ж.Досмухамедов. г.Алма-Ата, 1930 г. Декабрь 7 дня (№) Заместителю начальника ПП ОГПУ тов. Волшанскому и тов. Попову от подследственного М.Ауэзова заявление от 6/ХІІ–го месяца (№) 12/ХІІ – 30. Голощекин жолдасқа (№) 1931 жылдың 14 сәуірі. Даниал Ысқақовты тұтқындау туралы қаулы (№) 1931 жылы 14 сәуір. Даниал Ысқақовтың тергеуші Лафиуловқа берген жауабы (№ ) Әлімхан Ермековтің жауабының мазмұны. 20/ІҮ-1931 жыл. (№) Әлімхан Ермековтің 1931 жылғы 25 сәуір күнгі Жер туралы қосымша мәлімдемесі (№) Из показания Халела Досмухамедова следователю ОГПУ от 4 мая 1931 г (№)Протокол допроса Турганбаева Манана от 1931 года 11 мая. (№) Господину Латову от Кожамкулова Насыра 11 мая (– ?) (№) Заявление Ауэзова прокурору по делам ПП ОГПУ (№) Объяснение Ермекова А. от 19/ҮІ-31 г.
(№) Постановление 1931 года августа 16 дня, г.Алма-ата. (№)1931 жылғы 8 қыркүйек күнгі Тынышбаев пен Үмбетбаевтың беттесуінің хаттамасы. (№) 1931 жылы 10 қыркүйек күні айыпкер Халел Досмұхамедовтен алынған қосымша тергеудің хаттамасы (№) Айыпталушы Тынышбаев пен Досмұхамедовтің беттесуінің хаттамасы (№) Халел Досмұхамедов пен Жаһанша Досмұхамедовтің тергеудегі беттесуі. 1931-жылдың 15-қыркүйегі. (№) 1931 жыл, 17 қыркүйек. Қошмұқамед Кемеңгеровтің жауабы (№) 1931 жылдың 17 қыркүйегі күнгі Даниял Ысқақовтан алынған жауаптың хаттамасы (№) 1931 жылдың 20 қыркүйек күнгі айыпталушы Мұхтар Әуезовтен алынған қосымша тергеу сұрағының хаттамасы (№) 28-қыркүйек күні Ә.Байділдиннің көрсетіндісіне орай М.Әуезовтің қосымша жауабы (№) № 2370 тергеу ісі бойынша жауапқа тартылған Мұхамеджан Тынышбаевтан 31-жылдың 3-қазан күні қосымша алынған тергеудің хаттамасы
(№) Дело № 2370. Постановление 25/Х – 1931г (№) СССР ОГПУ-і коллегиясының тергеу жөніндегі ерекше өкілі Поповқа тұтқын Халел Досмұхамедовтен өтініш (№) ОГПУ-дің ерекше өкілі Поповқа тұтқын Досмұхамедов Халелден мәлімдеме (№) В коллегию ОГПУ дополнение. 27/10 (октября) 1931 года. (№) Коллегии ОГПУ дополнение. Заявление Ермекова Алимхана от 28 октября 1931 года (№) ОГПУ-дің коллегиясына маған 58 баптың 7, 11; 59-баптың 3-тармақтары бойынша тағылған айыптарды 58 баптың 7, 8-тармақтарына ауыстару туралы Әлімхан Ермеков. 28 қазан, 1931 жылғы мәлімдеме (№) Қадiрлi Әлеке! (№) ОГПУ-дің коллегиясына маған 58 баптың 7, 11; 59-баптың 3-тармақтары бойынша тағылған айыптарды 58 баптың 7, 8-тармақтарына ауыстару туралы Әлімхан Ермековтің 1931 жылғы 28 қазандағы қосымша мәлімдемесі (№) В коллегию ОГПУ СССР особо уполномоченному Попову заключенного Досмухамедова Халела заявление (№) ОГПУ-дiң коллегиясына қазақ ұлтшылдарының қылмысты iсi бойынша тұтқынға алынған Мұхтар Әуезовтiң мәлімдемесі. 29 қазан, 1931 ж. (№) О прекращении следствия по делу в отношении некоторых обвиняемых 1931 года октябрь 29 дня. (№) Ә.Ермеков. 1931 жылғы 7-қараша күнгі жауаптан (№)19 қараша, 1931 жыл. ОО ПП-нің бөлім бастығы Молохов жолдасқа. ерекше өкілі Попов жолдасқа (№) Представителю ОГПУ Казахстана от А.Ермекова открытое письмо (№1) (№) Представителю ОГПУ Казахстана от А.Ермекова «Открытое письмо» (№2). (№) Ә.Ермеков. 1931 жылғы 7-қараша күнгі жауаптан (№) 1931 жылы 17 желтоқсан. Тұтқын Ермековтің өтініші (№) Айыптау қорытындысы (№) Обвинительное заключение по делу № 2370 на группу казахских националистов, состоявших в прошлом в составе «Алаш-орды» и в националистической контрреволюционной организации и связанных с нею националистов. 21/ХІІ – 1931 год. (№) Постановление по делу №121027 от 27 февраля 1932 года. (№) КПП ОГПУ Казахстана. товарищу Каруцкому, г.Алма-Ата. (№) В ПП ОГПУ по Казахстану, начальнику СО г. Алма-Аты. От 2 марта 1932 года. (№) Из письма учетно-статистического отдела ОГПУ при Совнаркоме РСФСР в ОГПУ по Казахстану 22 марта 1932 г. (№) Выписка из протокола № 111-К заседания УК ПП ОГПУ 20/ІҮ – 1932 года. 1 ІІ томның алдыңғы қатарына берілген №№ 1-12 сұрақ-жауаптар (Х.Ғаббасовтың, Е.Омаровтың, Ғ.Бірімжановтың, М.Есполовтың, А.-С.Юсуповтың жауаптары) уақыттық рет саны бойынша І томға орналасуы керек еді. Алайда, авторлықтың басылымның шартына сай дербес оқылатын барлық мағлұматтаррдың арасындағы мазмұндық жалғастықты сақтау үшін және көлемнің шектеулігіне қарай ІІ томға кіріктірілді. Ескерте кетер тағы бір өкінішті жай, көшіріп алған дәптеріміздің жоғалып кетуіне байланысты, бұл көрсетінделердің мұрағаттық тәртібін толық сақтауға – көрсетінділердің нақты беттерін көрсетуге мүмкіндік болмады. Оған ғафу өтінеміз. Негізінен, алғашқы реттегі №№ 1-12 көрсетінділердегі көшірмелер тергеу ісінің І томның – 128 -160, 203-220, ІІ томның – 347-370, ІІІ томның – 6-25 беттері арасын қамтиды. – Т.Ж. 2 Бұл арада Мәскеуде тұратын Ә.Бөкейхановқа көмек ретінде ақшалай қаржы жию туралы сұрақ қойылса керек. Тергеушілер бұл қаражатты астыртын ұйымның жұмысы үшін жиналған астыртын ұйымның жарнасы ретінде қарастыруға ұмтылған – Т.Ж. 3 Көлемі 2 беттік бұл жауаптағы жазу мәнері басқа жауаптардың жазу үлгісіне ұқсамайды. Машинкаға да басылған түстар да бар. Жауаптың беттері қайшымен қиылып құрастырылған, қағазы да басқа – Т.Ж. 4 Хайреддин Болғанбаевтің осы тұстағы тергеушіге берген жауаптары бірыңғай ретті емес. Жеке-жеке беттерге жоғарыдағыдай «из Оренбурга в город Ташкент, в город Бухару, 1921 год» , «Адилов», «Байтұрсынов» деген тақырыпшалар қойылған. Сондай-ақ жауаптар абзац сайын бірін-бірі қайталап отырады. Олардың жалғасын, не басын мазмұны арқылы ғана аңғаруға болады. Кейбір жауаптардың соңына қолы қойылмаған. Сондықтан да біз жауаптарды мазмұны арықылы ғана ретке келтіріп, жүйелеп, қолы қойылған бетті соңына қойдық. Тігіндідегі бұл ретсіздікті – асығыстықтық, не тергеушінің, не жауапкердің салақтығы деуге бола ма? Біздің ойымызша, бұл көрсетінділер қысым астында, зорлықпен, кезекті қинаудан кейін қағаз бетіне түсуі мүмкін. Осындай сәйкессіздікті байқағандықтан да жауаптың нақты беттерін көрсетудің қажеттігі жоқ деген шешімге келдік – Т.Ж. 5 Нақты танылмады, «Алибеков» деп те, «он» деп те оқуға болатын сияқты – Т.Ж. 6 Өзге жауаптардың мазұнына, Қазақ ССР Жоғарғы сотының анықтамасына жүгінсек, бұл арада Ғ.Бірімжановтың бұдан бұрын Бұқараға жүріп кеткені, не одан қайтып оралғаны туралы сөз қозғалуы мүмкін – Т.Ж. 7 Солай оқыдық. Нақты тегі ме, адамның аты ма, ойда әр кісінің аты тұрса да, нақты сол адам екеніне көз жетпегендіктен де, көрсетпедік – Т.Ж. 8 народностей, народов деп те оқуға болады – Т.Ж. 9 Бұл арада З.Валидидің Каспий теңізіне қалай барғанын, түйе керуенімен қалай жүргенін, ондағы кейбір оқиғаларды Х.Болғанбаев пен оның серіктеріне айтып берген <…>. 10 Осы арада жазу мәнері ауысқан. Басқа адам жазған – Т.Ж. 11 Бұл арада: мандатқа «Алашорданың» Торғай бөлімшесінің мөрі басылға – деген сөз айтылса керек. Өзге жауаптарда сондай дерек көрсетіледі – Т.Ж. 12 Мәтіннің мазмұнына қарай осы арадағы «Я разговаривал с преподавателем совпартшколы Жумабаевым, в общей форме» деген сөйлемнің орыны кейінге ауыстырылды – Т.Ж. 13 Тергеудің осы тұстағы тігінділерінде ретсіздік бар. Жылы, күндері, жауап беруші мен тергеушінің қолдары бірде жазылып, бірде жазылмаған. Оның себебін: А. –С.Юсупов ОГПУ –дің «тыңшысы» ретінде неге бұл мәліметтерді дер кезінде айтпағаны туралы сұрақ алынып, соны жалпы істен алып тастаған кезде, беттердің реті ауысса керек. Өйткені тергеуші де басқа адам – Т.Ж. 14 А.Юсупов ол жолы «Қызыл отау» үгіт-насихат поезінің құрамында барған – Т.Ж. 15 Тергеудің басталуына себепкер болған суреттің түсірілу сыры осында толық келтірілген – Т.Ж. 16 Бұдан кейін жоғарыдағы жайларға қарсы бағытта шағын уәж білдреді – Т.Ж. 17 Тергеушіге берген М.Есполовтың бұл көрсетіндісі оның өзге куәліктерінде сөз бе сөз қайталанады. Тек ішінара кейбір сөйлемдер мен пайымдаулар аздап қана өзгеріске ұшырап отырған. Біз осы көрсетіндіге тоқтадық – Т.Ж. 18 Бұл көрсетінді Д.Қамзабекұлының «Алаштың рухани тұғыры (А.Ел-шежіре», 2008 301-302 бет) атты басылымынан алынды – Т.Ж. 19 Ж.Аймауытовтың үйіндегі заттарды тәркілеу актісі, жауаптар Д.Досжанның «Абақты» атты кітабындағы жарияланым бойынша беріліп отыр – Т.Ж. 20 Сонда. Кейін осы мәселе бойынша М.Тұрғанбаев жауапқа тартылып отырғандықтан да беріліп отыр – Т.Ж. 21 Сонда. 22 Бұл ілеспе Ш.Елеукеновтің «Мағжан» атты монографиясынан алынды. Қауіпсіздік комитетіндегі хаттамаға сүйенсек, 1929 жылы 20-шілде күні Мағжан Жұмабаев тұтқындалып, жауапқа тартылыпты. Ал зиялы зерттеуші Шерияздан Елеукенов айналымға түсірген дерек бойынша Мағжан Жұмабаев 1929 жылы 6-шілде күні Қызылжар қаласында тұтқындалып, төмендегі ілеспе хат арқылы Алматыға жөнелтіледі – Т.Ж. 23 Д.Досжанның жарияланымы бойынша – Т.Ж. 24 Д.Досжанның жарияланымы бойынша – Т.Ж. 25 Тергеу ісіне Әбдірахман Байділдиннің 15-тен астам көрсетіндісі тіркелген, оның кейбіреуінің көлемі машинкамен басылғанда 45 парақтан (90 беттен) асады. Мұндағы әр пікір партиялық үрдіске тән «өткір, ұстамды, ашық» және әр сөзі шегелене жазылған. Өзінің Бутырька түрмесінің №90 камерасында жатқанын да ұмыт қалдырмапты. Соның ішінде, ҮІ томның 133-189-беттері аралығын қамтитын «Менің Алашордашыларға қарсы күресім және коммунистермен жүргізген жұмысым» атты жолдары тығыздалып, парақтың екі жағына бірдей машинкаға басылған 90 беттік ұзақ көрсетіндісінің мазмұны ерекше «құнарлы». Бұл ұзақ көрсетінді 1929 жылдың 26-қазан күні басталып алғашқы аптада 133-149 беттері хатқа түскен. Ал қалған 150-160 беттері 2-қарашаға дейін, 176-189 беттері 20-қарашаға дейін тасқа басылған. Сондай-ақ, бұған қосымша ретінде тағы да «Алашорда әдебиетшілерінің идеологиялық ықпалы» туралы 12 парақ (24 бет) сыни пікір білдірген. Егерде айыпталу бағытындағы қыжылдарды қырнаса кәдімгі көркем пайым, сыни талдау болып шығар еді. Біз үзінді келтірумен шектелеміз - Т.Ж. 26 Д.Әділевтің «Допольнительные показания Адилева Динмухамеда от 1929 года 28 декабря г. Кызылорда» деген сияқты көрсетінделері І томда берілген түсініктерді сөз бе сөз қайталайды. Біз сол көрсетінділерге қосылған жаңа куәлік сөздерін берумен шектелуді жөн көрдік – Т.Ж. 27 Бұл тергеу Москвадағы Бутырка түрмесінде өткен. Тергеушілердің өзгеруіне байланысты тұтқындар белгілі бір дәрежеде әділетті үкімді күткен. Алайда мұнда да Д.Әділев алға суырылып шығып, әр қайсысына «қылмыс үлестіріп шыққан. Ол өзінің осы қосымша көрсетідісі арқылы ІІІ томдағы ойдан құрастырылған «Алашордашылардың» әр қаладағы құпия ұйымдарының жасанды сызбасын жасап, М.Дулатовтың үстінен тағы да қосымша «куәліктер» айтып берген. Тергеуші – Павлов. Көрсетінділер сарындас, мазмұндас болғанымен де, белгілі бір тұлғалар мен оқиғаларға берген жауаптарында оларды «ұлтшыл» етіп көрсету пиғылы басым. Сондықтан да мазмұн қайталауларына қарамастан мазмұндап береміз. Өйткені тергеудің ендігі барысы соған байланысты өрбиді – Т.Ж. 28М.Дулатовтың мәлімдемесі араб қарпісен жазылған. Мәлімдеменің аудармасы 17-18 бетке берілген. Көк сиямен жазылған қосымша жауап 31-39 беттерді қамтиды. Ал парақтың екі жағына бірдей жазылған аударма – 19-30 беттерге тіркелген. Содан кейін 41-57 беттерде араб қарпімен жазылған екінші көрсетінді бар – Т.Ж. 29 Бұл хаттың түпнұсқасы І томда берілген болатын. Сонда да томдықта тіркелген реті бойынша мәтіннің қазақша аудармасын беріп отырмыз. 30 (Жиыны төменде тізімде көрсетілген 42 адам – Т.Ж. 31 Бұл ІІІ томдық тергеуге М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов, Ж.Ақбаев, Ә.Ермеков, И.Қашқынбаев, С.Қадырбаев, М.Мұрзин, Д.Сүлеев, М.Әуезов, М.Күдерин т.б жиыны 30 адамның сұрақ-жауабы қамтылған. Әр томның аты әр адамның жауап беру ретіне байланысты өзгеріп отырған. Бұл іс - А.Байтұрсыновтың тергеу ісінің жалғасы ретінде тіркелген. Сондай-ақ дербес ІІІ том есебінде хатталған. Тергеу – 1920-1922 жылдардағы Валидовпен, Шоқаевпен қоса Рысқұлов жөнінде де сұрақтар беріліп, айғақтар жинақталған. Соған қарағанда Т.Рысқұловты да ұстауға дайындалған дайындалған сияқты. Тынышбаев пен Досмұхамедов Халел алғашқы сұрақ-жауапта астыртын саяси ұйым бар деген ыңғай білдіргенімен де, біресе қостайды, біресе жоққа шығарады. Орынбор, Ташкент, Семей бөлімі деп бөлінген.Бұған алдыңғы томдағы – Д.Әділов пен Е.Омаровтың, т.б. көрсетінділері қоса тіркелген. Іске қатысты құжаттар, соның ішінде М.Әуезовтің тергеудегі төрт жауабы түгел көшіріліп алынып еді. Алайда түрлі себептермен олардан көз жазып қалдық. Ал М.Тынышбаев пен Х.Досмұхамедовтің жауаптарының ксерокөшірмелерін түпнұсқа ретінде көреге қою үшін әр түрлі мұражайлар мен олардың өмірін зерттеген ғалымдар, шығармашылық топтар (кинорежиссерлар, театр режиссерлар, суретшілер және олардың ұрпақтары) жоғалтпауға уәде беріп алса да, қайтып біздің қолымызға түспеді. Сондықтан да тергеу ісінен барынша тиянақты мағлұмат беру үшін кей тұстарда сұрақ-жауаптардың аудармасын бердік. Ол үшін қауымнан кешірім өтінеміз. – Т.Ж. 32 Жоғарыда атап өткеніміздей, алдыңғы томның көрсетінділері осы томға жалғаса қосылғандықтан да, сұрақ-жауаптардың ретін ажырату өте қиынға соғады. Сондықтан да сұрақ-жауаптардың реті мен беттерін жеке жазып алған екенбіз. Тергеу ісінің барысынан толық мағлұмат беру үшін және алдағы уақытта зерттеушілердің бір кәдесіне жарап қалар деген ниетпен назарға ұсынуды жөн көрдік. Айыпкердің аты, содан кейін сұрақ-жауаптың беттері көрсетілді – Т.Ж. 33 Екінші топтағы басты тұлға ретінде қарауылға алынған М.Тынышбаев Х.Досмұхамедовтің жауаптары өте көп әрі көлемді болып келеді. Мысалы, тек қана М.Тынышбаевтің алғашқы кезеңдегі жауаптарының өзі ғана 92-100, 102-108,111-113, 123-126, 131-132, 140-142, 153, 159 беттердің аралығын алып жатыр. Екі қайраткердің стенограммаға түскен алғашқы жауаптарында абдыраушылық та бар. Мұны М.Тынышбаев «қатты ауырып тұрып, жауапты тексермеппін» деп келесі жолы қадағалап оқып, қол қояды. Бұрмаланып толтырылған көрсетіндіден келесі жолы екеуі де бас тартып, беттесу кезінде сөздері бір жерден шығады. Біз, түрме психологиясын көрсету үшін бір бірімен өте мазмұндас жауаптарды іріктеп бердік – Т.Ж. 34 Бұл көрсетінді тергеушінің 6 қыркүйекте М.Тынышбаевқа қарата қойған: ”Сіз Ташкенттегі астыртын ұйымға тартылған Күдерин Жұмақаннан, Әуезов Мұхтардан, Қожамқұлов Насырдан, Көшкімбаевтан басқа, тағы кімдердің қатысқанын білесіз? Түркістандағы көтеріліс туралы Күдериннен хат алыпсыз ғой. Оспанов Әлімхан садыр мен матайлардың, Алакөл ауданы тұрғындарының Қытайға босып жатқанын Сізге хабарлапты ғой”– деген сұрағына берген жауабы – Т.Ж. 35 Біз, үш томдықтың алғысөзінде ескертіп өткеніміздей, жиырма жылдам астам тартпада сақталған түрме құжаттарының ксерокөшірмелерінің біразын әр түрлі мұражайлар уақытша алып, кері қайтармағандғын, бір күнге сұрап алған кейбір азаматтар да сондай мінез танытқандығын, ал көрсетінділер көшірілген бір дәптердің жоғалып кеткендігін айтқанбыз. М.Тынышбаевтің осы қазан айының бірінші, төртінші, қараша айының бесінші жұлдызындағы көрсетінділерінің ксерокөшірмелерін жасатып алып, оны дер кезінде қазақшаға аударғанымыз есімізде. Амалсыздан, осы арада сол аударманы ұсынуға мәжбүр болып отырмыз. Тергеушінің 1930 жылғы 1 қазан күні М.Тынышбаевқа қойылған сұрақтары негізінен оның осы 1918-1920 жылдар арасындағы «Алашорданың» тең төрағасы және әскери кеңестің мүшесі ретіндегі атқарған қызметін қамтыды. Соның ішінде атаман Анненковпен майдан шебіндегі кездесулеріне баса тоқталды. Жетісудың орыс, қазағын қан қақсатқан қанқұйлы ағайынды Мамонтовтардың 10 мыңдық партизанына қарсы соғысқан алаш жасағына М.Тынышбаев қару-жарақ, киім, азық-түлік апарған. Ол кезде «Алашорданың» Шығыс бөлімінің әскері кеңес өкіметі жағына шыға қоймаған кезі. Біз тым ұзақ әрі шұбалаңқылау баяндалғандықтан да, тергеудің жауабын мазмұндап қана береміз – Т.Ж. 36 Тергеу ісіндегі жауаптар бірыңғай көрінгенімен, олардың көрсетіндісінің арасында өзгелердің аты-жөні кездесіп, түсінік берулерінің себебі, тергеу – сұрақ ретінде жүргізілген. Тыңшылардың мәліметіне сүйеніп берілген сұрақтарға қайтарған жауабы тергеушінің ыңғайына орай қағазға түскен. Сондықтан да оны нақты көрсетінді деп қарауға болмайды – Т.Ж. 37Әлиханов Фазыл-Ағзам өзінің 1930 жылғы 3 октябрь күні тергеуші Волоховқа берген бұл жауабында Ә.Ермековтің үстінен іс қозғайтындай ақпараттар берген. Қатрынан алынған екі жауап бір-бірін толықтырып тұр. Істі қалайда контрреволюциялық, бандалық қарулы көтеріліспен байланыстыру үші шетке ауып кеткен, не жер аударылған адамдардың Ә.Ермековаен байланысын сұраған. Содан кейін барып оның жеке басына көшкен сияқты. Ә.Ермековтің жауабы солай құрылғандықтан да, жүйесіз жауаптарды тыныс белгілері мен абзацтар арқылы ретке келтіргендей болдық. Әйтпесе, тергеуші мен жауапкердің өздеріне ғана белгілі жайларды дөп табу мүкін емес. Әңгіме, жер аударылғандар мен жер ауып кеткендер туралы болса керек. Бүгінді сұрап, кешегі күнді еске алған сияқты. Мысалы, Р.Марсеков Шығыс Түркістанға 1922 жылы 0оныс аударып кеткен болатын. Ал көптеген тергеулерде ол Ж.Ақбаеваен бірге Балқаш, Ақтоғай өңіріндегі қазақтардың көтерілісін ұйымдастыруға қатысты – делінеді. Тергеуші осы арада сол мәселені көтеріп отыр. Ауру меңдегеніне қарамастан Жақып Ақбаевті де сол үшін тұтқынға алған. – Т.Ж. 38 Д.Д. – Жаһанша Досмұхамедов – Т.Ж. 39 Тергеу барысында тергеушілердің қандай қитұрқыға барғанын танытатын түрме тыңшысының не жансыздың бұл «домалақ көрсетіндісі» Мұхтар Мұрзин мен И.Қашқынбаевтің арасындағы оңаша әңгіменің мазұнын жеткізген. Түрмеде өзін ер мінезді жігіт ретінде танытқан М.Мұрзиннің көрсетінділерін, өкінішке орай, көшіріп алмаппыз. Ал күйеуінің үстінен «донос жазған» әйелдің тағдыры туралы «Ұраным – Алаш!..» атты түрме әфсанасында тинақты баяндалғандықтан және осы жинақта сол әйелдің «доносы» берілген тұстағы түсініктемеде баяндалатындықтан да, бұл арада осы есертпемен шектелеміз – Т.Ж. 40 Тыңшының сөзі – Т.Ж. 41 Жауап І томның 427-443 беттердің аралығын қамтиды. Өзінің қолжазбасы, қарындашпен жазылған, ал 444-448-беттер машинкамен басылған - Т.Ж. 42 Бұл – ұлттық, саяси асары өте терең, бүгінгі күнгі тарихшылардың санасын бұлдыратып жіберген үлкен дау. Тұтас қазақты да үшке бөлдің пиғылы бар. Егер, сол тұстағы Қазақ автономиясы Түркістанға қараса: 1) Бүкіл солтүстіктегі облыстар – Ресейдің құрамында мәңгі қалып қояды. 2) «Түркістандық» құрылымды ұстанғандар Түркістан федерациясының құрамынан Қазақ автономиясын құру бағытын ұстанды. Сол үшін осы тергеу ісінің ілгегіне айналған ағайынды Дінше және Байсейіт Әділевтердің Ақмола уезіне тиісті жер бөлісі мен салық мөлшерін анықтау үшін келіп, Бетпақ далада бейбастатқтық ұйымдастырған «Қараноғайды» Сөйтіп, Сарысу ауданын Түркістанның құрамына өтуіне үгіттеу мақсатында Т.Рысқұолв пен С.Қожановтың тарсырмасымен келген Д.Әділев қылмысқа ілігеді. 3) Смағұл Сәдуақасов, Әлімхан Ермеков, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытовтар: біріншіден, солтүстік облыстарды әуелі КАССР-ның құрамына алуды, екіншіден Қазақстан жеке Автономиялы республика болсын – деген пікірді ұстанды. Әрине, бұл Ә.Бөкейханов бастаған «Алашорда» қайраткерлерінің өмірлік ұстанымы әрі кеңес қызметінде жүрген ұлт мүддесін көздеген қазақ қызметкерлеріне тапсырған аманаты. Бұл – аса қастьншықпағыр әрі өте нәзік саясат. Осы бағытта, яғни, Батыс Сібірге қарайтын қазіргі солтүстік бес облысты Қазақ автономиясына қарату жөніндегі Губком төрағасы Ежов пен Ғаббасовтың, Әуезовтің, Аймауытовтың арасында өткен бұл айтысты С.Сәдуақасов шұғыл түрде шешті. Ол Қазаткомның өкілі ретінде мәжіліс шақырып, Батыс Сібір ревкомына қарасты Семей губкомын таратып, оның орынына Қазақ автономиясына қарасты Семей губревкомын құрып, ол міндетті екі айдай өзі атқарып, кейін орынына М.Әуезовті тағайындап кетті. Бұл мәселе қайта көтерілгенде, Ежов бұл жолы Мәскеудің ерекше өкілі ретінде тағы да жер бөлісі жөніндегі комиссияның төрағасы болып келеді. Комиссия мүшелері С.Сәдуақасов пен Ә.Ермеков дербес және тұтас Қазақ автономиясының тетрриториясын сақтап қалу туралы өз пікірлерін түбегейлете ұсынып, жүзеге асырды. Соның нәтижесінде Қазақ АССР-нің, кейінгі Қазақ ССР-нің, соның негізінде Қазақстан республикасының шекарасы қалыптасты. Тергеу ісіндегі айтыстың астары осы. Бұл біздің «Ұраным – Алаш!..» атты еңбегімізде жеріне жете талданғандықтан да, бұдан әрі қазбалап жатпаймыз – Т.Ж. 43 Бұдан кейін әр бапты тағы қайталай еске алып жауап қайтарады. Ондағы айтылған мәселелер өзге жауаптарда айтылатын болғандықтан да бұл арада қысқарта көшірілді. Осы тектес хатты «18/І – 1931» жылы екі рет көшіріп жазған. Үш мәлімдеменің арасында онша мазмұндық айырмашылық жоқ. Сондықтан да іріктеп алуға тура келді - Т.Ж. 44 Тергеу орындарына қарата жазылған бұл анықтаманы Жақып Ақбаевтің қызы Аспазия зерттеуші М.Құлмұхамедовка табыстапты. Біз сол айғақты М.Құлмұхамедтің «Алаш ардагері» (А. Атамұра. 1996. 144-147 беттер) атты кітабынан алып ұсынып отырмыз. Осы тұста Ж.Ақбаевқа алаш ісіне қоса Балқаш өңірінде қарулы көтеріліс ұйымдастырды деген айып тағылып, қосымша тергеуге тартылған. Науқасына қарамастан Жақып Ақбаев 1930 жылы 8 тамыз күні тұтқынға алынды – Т.Ж. 45 Тергеу ісінің І томының 527-528 беттеріндегі Өлкелік комитеттің хатшысы Ф.И.Голощекинге жазылған бұл Мәлімдеменің алдыңғы мәлімдемелерден еш айырмашылығы жоқ. Тек бір абзац қана қосылған – Т.Ж. 46 «Алашордашылардың» тергеу ісіне тартылған екінші топтың соңына ала «Біләл Сүлеевтің, Даниал Ысқақовтың, Әбдірахман Мұңайтпасовтың және басқалардың» үстінен №2370 тергеу ісі (кейінгі қайта тіркеу бойынша №06610 іс) жүргізіліп, олардың жауаптары ІІІ томға тіркелген. Бұл азаматтарға нақты айып тағылмаған, тек көрсетінділерде аты аталғаны үшін ғана тергеуге тартылған. Олардан алынған сұрақ-жауаптар да бір-екі протоколдан аспайды. Оларды айыптылардан гөрі куәлардың қатарына жатқызуға болады. Солардың бірі – Даниал Кәкітайұлы Ысқақов – Т.Ж. 47 Показание написано по требованию следователя ОГПУ самим Халелом Досмухамедовым. 48 Имеется в виду национально-государственное размежевание Средней Азии, в результате которого были образованы Узбекская и Туркменская советские социалистические республики, Таджикская АССР в составе Узбекской ССР, Киргизская автономная область в составе РСФСР, а Сырдарьинская и Семиреченская области, также Каракалпакская автономная область вошли в состав Казахской АССР. 49 Бұл мәлімдеменің жылы көрсет ілмеген. Алайда барлық салыстырулар бұл мәлімдеменің 1931 жылдың мамыр айында жазылған деп болжауға мүмкіндік береді. Өйткені, Н.Қожамқұлов 1930 жылды4 мамырында 2л3 0ама00а алынба5ан болатын – Т.Ж. 50 Бұл түс ініктемеде негізінен Ә.Ермековтің Жер туралы пікірі қамтылған. 1931 жылғы19 ноября қараша күні деп белгіленген түсінік те тура осы мағыналас - Т.Ж. 51 Түрмеде ұзақ уақыт тергеуге тартылмаған адамның бірі осы Қошке Кемкңгеров. Бұл мәлімдеме Д.Қамзабекұлының жарияланымынан алынды (Қ.Кемеңгерұлы. Шығармалары. Құрастырған Д.Қамзабекұлы. А.Алаш. 2005 199-200 беттер) – Т.Ж. 52 Тергеушілер бір жыл бойы Д.Әділевтің көрсетіндісінде аты аталған адамдардың бәрін де тұтқынға алған. Соның бірі – 1931 жылы 8 тамызда ұсталған Алдаберген (Алдарбек) Үмбетбаев. Бұл М.Тынышбаевтің сөзі өтетін, «Алашорда» әскерінің сапында барлаушы қызметін атқарған айтулы азамат. Өкінішке орай бұл адамға қатысты өмірбаяндық деректер тергеу ісінде де қат. Бір-екі рет қана қосымша жауап берген. Оның жауапқа тартылуына Д.Әділевтің: «Жаздай туған жерімде болып 1922 жылы күзде Ташкентке қайтып келіп Қожановқа жолықтым. Тура сол кезде Москвадан Түркістан халық комиссариатының төрағасы Рысқұлов келді. Мен Рысқұловпен сәлемдестім. Қожанов екеуі өзара әңгімелесті. Менің сонда білгенім: Валидов Ташкентке жасырын келіпті, басмашылар қозғалысы күйрепті, Әнуар Паша із-түзсіз жоғалып кетіпті. Мен Ферғанада жүргенде Ташкент ұйымы Тынышбаевтің ескі досы Үмбетбаевты сонда жіберіпті. Соның көмегімен Валидов Ташкентке келіпті»,– деген көрсетіндісі. Осы мәліметтің негізінде М.Тынышбаев пен А.Үмбетбаевті беттестірген– Т.Ж. 53 Бұл беттесуден тергеушілердің қандай қорытынды шығарғаны түсінікті. Ә.Ермеков пен Х.Досмұхамедовтің арасындағы өкпе қай күні, қандай жағдайда өтті, мұның жекебасылық қана мәні бар еді. Тергеушілердің Ә.Ермековтің астыртын ұйымның мүшесі болғаны қақында мәлімет ала алмағаны беттесудің барысында анық көрінеді. Екі дегдар өзара амандасып, дидар көрісіп, алдағы жауаптардың мазмұнын ішкі түйсік арқылы емеуірінмен білдірісіп алған сияқты. Өйткені бұдан кейінгі екеуінің жауаптары бір жерден шығады. Ендігі беттесудің кезегі 1930 жылдың 31 қазаны күні тұтқындалған Жаһанша Досмұхамедовке келді – Т.Ж. 54 Сонда – Т.Ж. 55 Мәскеуде тұратын, жұмыссыз болғандықтан да қаржыдан қиналып жүрген Ә.Бөкейхановқа демеу ретінде ең жақын әріптестері қаржылай көмектесуді ойластырған. Олардың бұл мақсатын тергеушілер: «Астыртын ұйымның мүшелік жарнасын жинады»,– деп түсіндірген. Ату жазасына бұйырылған «Х.Ғаббасовқа тергеушінің берген сұрағы: Тағы кімге көмек бердіңіз? Жауап: Әуезовке 70-80 сом аудардым. Одан қаражатқа өте қат боп жүргені туралы хат алдым. Біз 10 теңгеден жиып бердік. Одан басқа ешкімге ақша бергемін жоқ. Сұрақ: Сіздердің араларыңызда жер мәселесі туралы сөз қозғалды ма? Жауап: Жоқ». Бұл сұрақ Х.Ғаббасовпен байланыстырыла М.Әуезовке де қойылған – Т.Ж.
56 Жауаптардың астарына қысқаша түсінік: Д.Әділевтің «астыртын ұйымның тізімі мен құрылымын сызған» көрсетіндісін тергеуші Х.Досмұхамедовке: «М.Тынышбаев сызып берді»,– деп сендірген. Ал «Алқа» әдеби үйірмесін «астыртын ұйым» деп көрсеткен. Сөйтіп, Тынышбаев пен Досмұхамедовті бір-біріне қарсы қоюға ұмтылған. Сондай-ақ, шекараға жақын орналасқан матай мен қаракерей елінің сырт асып кетуіне: «М.Тынышбаев жетекшілік етті, астыртын үгіт жүргізді»,– деген айып тағып, Лепсі уезіндегі біраз адамдарды ұстап, түрмеге қамаған. «Айыптау қорытындысында» жоғарыдағы көрсетінді: «Бiз, ұйым мүшелерi, байлардың жер аударылуына және олардың мал-мүлкiнiң тәркiленуiне қарсы шара қолданып, оларға алдын-ала ескертiп отырдық, сөйтiп науқанның жүргiзiлуiне бөгет жасадық. Соның iшiнде, менiң өзiм бiреулер арқылы Тұрысбековтерге, Тәңiрбергеновтерге және Есенқұлға тағы басқаларға, сонымен қатар Лепсi уезiндегi өзiм шыққан «найман» руының байларына хабар бердiм (Тынышбаевтiң жауабынан, № 2370-iс, 1 т., 125-парақ және Х. Досмұхамедовтiң жауабынан, 207-парақ)»,– деген мазмұнда «өңделіп» жазылған. М.Тынышбаевтің: «Мұны қалай түсінесіз, оны өзіңіз біліңіз»,– деп өзі ерік бергеніне сүйене отырып, мұны біз де жала деп қабылдаймыз - Т.Ж. 57 Бәріне тағылған айып ұқсас. Соның бірін ғана мысалға алдым – Т.Ж. 58 Айта кетейік, бұл кестені сызған Дінмұхамед Әділев болатын. Бұл – «Алаштың» екі көсемін бір-біріне қарсы қою үшін тергеуші Поповтың қолымен жасалып отырған, жоғарыда аталып өткен қитұрқы арандату «актісі» болса керек – Т.Ж. 59 Х.Досмұхамедовтің бұл көрсетіндісі де алдыңғы сұрақ-жауапты қайталайды. Ішінара сөздер мен сөйлемдерге өзгеріс енгізген. Алайда, мәтін арасындағы қосымша пайымдаулар мен емеуіріндердің астары тереңдеп, көзқарасы қалыптанып, бұрынғы жауаптарын нақтылай түсетіндіктен де назарға ұсынуды жөн көрдік. Оны: «коллективтендіру шарасы... еңбекшілерді аштықтан, қорлықтан құтылдыратын ең пәрменді шара ретінде толық қостаймын»,– деген астарлы пікірі растайды. Өйткені тура осы кезде 2,5 миллион қазақты жусатып салған ашаршылық басталып кеткен болатын. Х.Досмұхамедов соны біле отырып, астарлы емеурін таныту арқылы әшкерелеп отыр – Т.Ж. 60 Бұл оқиғаның шындығын қауiпсiздiк комитетiндегі тергеу iсi толықтай дәлелдейдi. Тергеу iсiне тiркелген төменде біз келтіретін хат соның айғағы. Бұл хатты Мұхтар 1928 жылдың басында алған. Әлихан Бөкейхановтың оның үйiнде қонақта жатқаны сол қаңтар, ақпан айлары болса керек. Себебi: Әлiмхан Ермеков Ленинградтағы Мұхтардың мекен-жайына Әлихан Бөкейхановқа арнап хат жолдаған. Ол хатты 1928 жылы 21-наурыз күнi ОГПУ-дiң тергеушiлерi қолға түсiрген де, iле ОГПУ-дiң КССР бойынша төтенше өкiлi Петросянға: «Осы хат арқылы Әлiмхан Ермековтiң Мұхтар Әуезовтiң атына жолдаған құжаттары мен оның фотокөшiрмелерiн жолдап отырмыз»,– деп түсiнiктеме берген. ОГПУ-дiң бұл түсiнiктемесi Ташкент қаласынан жолданған. Хаттың сыртына: «Ленинград. Декабристер көшесі, 14 үй, 1 пәтер. Мұхтар Әуезовке – жолдаушы Әлiмхан Ермеков. 25/II – 28 ж»,– деп жазылған да, iшiндегi сөз Әлихан Бөкейхановқа арналған. Яғни, дәл осы күндерi Әлиханның Мұхтардың үйiнде жатқандығын Әлiмхан Ермеков бiлген. Хат түпнұсқада орыс тiлiнде жазылған. Мұнда жеке бастың дербес iсiмен қоса бiз назарға iлiктiрiп отырған саяси мәселелер де қамтылған. Рухани бостандық жолындағы күрестiң бiр белгiсi болғандықтан да хатты толық келтiремiз. Оның үстiне, бұл жазбаның – түпнұсқасының қайта қолға түсуi неғайбыл нәрсе ғой. Сонымен, Әлiмхан Ермеков Мұхтар арқылы Әлихан Бөкейхановқа сәлем жолдайды. Ескерте кететiн жай, хатты көшiрушiлер «Әлеке!» дегендi «Ада» деп жазыпты. Мұның «Аға» деген сөз болуы да мүмкiн. Бiз «Әлеке!» дегенге тоқталдық – Т.Ж. 61 Бұл хаттың тергеу орындарына «Алаш ісі» басталмай тұрып түскеніне қарағанда хат М.Әуезов Ленинградта жүргенде «қолды болған» сияқты. Тәркіленген хаттар жеке бөлімге жинақталса да, іске тікелей қатысы болғандықтан да осы араға кіріктіріп отырмыз – Т.Ж. 62 Шындығы сол ма, жоқ, жорта домбытқаны ма, әйтеуір Ә.Ермековтің кеңес өкіметінің саясатын талдай келіп, өзінің бұл платформаны жақтайтын сыңай танытқаны анық байқалады. Мұның соңы «өздерінің қателіктерін мойындаған» әйгілі «Ашық хат» жазуға алып келді. 63 Тергеу барысында ең көп түсініктеме берген және ең көп қарсылық шағымын жазған Әлімхан Ермеков. Әр хатында алдыңғы түсініктемессі мен шағымдағы пікірін қайталай келтіріп, оны өзінше жаңа дәйекпен негіздеп отырған. Сондықтан да оларды бір-бірін сәл ғана өзгеріспен қайталап көшірген дерек ретінде қарастыруға болады. Әсіресе, тергеу аяқталар кездегі қарсылық шағымдар сондай. Сондықтан да оның 1931 жылғы 19, 20, 25 сәуірдегі, 3, 10, 28 қазандағы және 7, 17 қарашадағы, 7 желтоқсандағы түсініктерін мен қарсылық шағымдарындағы жаңа айғақтарды ғана іріктеп алдық. Бұдан бұрынғы айтылған себепке байланысты қазақ тіліне аударылған мәтінді ұсынып отырмыз – Т.Ж. жүктеу/скачать 1.13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|