Тақырып: Ақпаратты сипаттайтын тілдер. Ақпараттық-ізденіс

Ақпарат іздеу тіліндегі семантикалық тілі ақпараттың негізгі тілі болып 
табылады. Жасанды тілді құрудың негізгі құжат, сауалдың мазмұны және 
фактілерді іздеу мақсатында оларды ақпарат іздеуге және жазуға бағытталып 
құрылады.
АІТ құжаттың толық мәтіндер қолданылмайды, алғы сӛздер, 
библиографиялық сипаттар құжаттардың мазмнын ашуға бағытталады. 
АІТнің негізгі негізгі талабы бойынша бір мағыналы (ақпаратты іздеу 
тілдің әрбір жазбасы тек бір ғана мағынаны білдіруі тиіс. 
Семантикалық (құжаттың және сауалдың мазмұны нақты бір іздеу 
тілдері екі түрге бӛлінеді: жүйелік және дискрипторлық. 
Іздеу тілінің жіктеу түріне ондық жіктеу және кітапхана-
библиографиялық жіктеу жатады. УДК, ББК. Сонымен қатар, ақпараттық 
іздеу тілінің пәндеріне ақпараттық іздеу тілі жатады. Бұнда пәндер, 
мағлұматтар алфавиттік тәртіппен беріледі.
Дискриптор дегеніміз, құжаттарды және сауалдарды индекстеуде 
мағынасындағы кілттік сӛздер айтылады. 
Ақпараттық тілдердің түрлері: 
- жүйелі тілдер (жіктік таблица түрінде құрастырылған) ББК, УДК, ДК.; 
тақырыптық тілдер; 
дескрпиторлық. 
Ақпараттарды және құжаттарды индекстеу дегеніміз, ақпараттық тілмен 
құжаттардың негізгі мағынасын ақпараттық тілмен кӛрсету. 
Ақпаратты 
және 
құжаттарды 
дескрипторлық 
тілмен 
индекстеуді 
«координатты индекстеу» деп аталады. 
Координатты индекстеу құжаттарды кілттік сӛздерімен пайдаланып, 
мағынасын кӛрсетуде. Координатты индекстеудің тиімділігі, ол ақпараттың 
және құжаттардың жанжақтағы мағынасын кӛрсетуде. Ақпараттық іздеу 
жүйеде әртүрлі сұрақтарға жауап беруге мүмкіншілік ашылады.
Ақпараттық тілдерге негізгі қойылатын талап, ол семантикалық күш. 
Ақпараттық тілдің семантикалық күші дегеніміз, кез-келген құжаттардың 
және сұрақтардың мағынасын кӛрсетудің қасиеті. Жасанды тілдердің 
семантикалық күші, ол тілдің лексикалық байлығы, толықтығы, сӛздердің 
логикалық байланысы, граматикалық байланыстары.
 
Кітапханаларда ақпараттық ресурстарды пайдалану тиімділігі 
және кітапхана қызметі сервисінің сапасын кӛп жағдайда Электронды 
каталогтардың Ақпараттық-іздеу тілі анықтайды, ӛйткені ол құжаттардың 
барынша толық массивін пайдалануға мүмкіндік береді. Сондықтан 
Лингвистикалық қамтамасыз етуді/ЛО/ тиімді таңдап пайдаланған жағдайда 
ғана электронды каталогтарды құру маңызды болады.
 
Электронды каталогтың бірнеше іздеу тілі бар:  
 
 Ақпараттық – іздеу тілі (ИПЯ) – бұл құжаттарды, ақпараттық 
сұраныстарды, фактілерді индекстеуге арналған жасанды тіл/ кейін сақтау 
және іздеу жүргізу үшін (ГОСТ 7.74-96).
 
Оның негізгі құрамдас бӛліктері – алфавит/әліпби, лексика, 
грамматика. ИПЯ лексикасы – оның құрамына кіретін Лексикалық бірліктер 

/ЛЕ/, яғни жекелеген түсініктердің белгілері. Олар түрлі Ақпараттық Іздеу 
тілдерінде табиғи тіліміздегі сӛздер, тұрақты сӛз тіркестері, аббревиатуралар 
яғни (қысқарған сӛздер БҰҰ, т.б. тәрізді қысқартулар), символдар, даталар, 
сандық және әріптік-сандық кодтар және т.б. болуы мүмкін.
 
Библиографиялық іздеу тілі – бұл ақпараттық-іздеу тілі болып 
табылады, ол пайдаланушының сұранысы мен библиографиялық ақпараттың 
мазмұны арасында байланыс функциясын жүзеге асырады. Оның негізгі 
элементтерінің қатарында, мысалы: тақырып атауы, автор, шыққан жылы, 
сонымен бірге араб және рим цифрлары, тыныс белгілері, сӛздер мен сӛз 
тіркестері, аббревиатуралар, символдар, даталар, қысқарған сӛздер т.б. 
болады.
 
Библиографиялық сипаттама тілі белгілі бір автордың документін, 
басылым атауларын жеке сӛздер немесе сӛз тіркестері, тақырып бойынша 
іздеу жүргізуге мүмкіндік береді.
 
Пәндік рубрикалар тілі (ЯПР) – ақпараттық-іздеу тілі, ол құжаттар 
(құжат бӛлімдерін) мен ақпараттық сұраныстарды пәндік рубрикалар арқылы 
индекстеуге арналған (ГОСТ СИБИД 7.74-96). Пәндік рубрикалар тілінің 
/ЯПР/ лексикалық бірлігі – Пәндік рубрика болып табылады. Ал, Пәндік 
рубрика дегеніміз – ақпараттық-іздеу тілінің элементі, ол табиғи тілде 
қысқаша жазба түрінде кӛрінеді.
 
Қазіргі ЭК-та Пәндік рубрикалар тілінің іздеу мүмкіндігі кӛп, керекті 
сұранысты жекелеген сӛздер, сӛз тіркестерімен де іздеуге болады, мәселен 
―спортсмен 
тағамының 
гигиенасы‖, 
немесе 
―спортсмен‖, 
―гигиена‖,‖спортсмен тағамы‖ деп те іздеу мүмкіндігі бар.
 
Түйін сөздер тілі - құжаттар мен ақпараттық
сұраныстарды түйін сӛздер арқылы индекстеуге арналған Ақпараттық 
іздеу тілі. 
 
Түйін сөз – стандартты лексикалық формаға келтірілген және 
координатты индекстеу үшін қолданылатын сӛз немесе сӛз тіркесі (ГОСТ 
7.74-96). 
 
Қазіргі заманғы электронды каталогта түйін сӛздермен іздеу 
библиографиялық жазбаның барлық жолдары арқылы жүргізіледі: тақырып, 
пәндік рубрика, нормаланбаған түйін сӛздер, аннотация немесе рефераттың 
жекелеген сӛздері.
 
Тақырыптық іздеу тілі 
 
Құжат тақырыбы (мазмұны) бойынша іздеу тілін жіктеуге арналған 
бірнеше белгілер қолданылады: 
 
Бұл ретте Ақпараттық іздеу тілінің/ИПЯ нормативтік сӛздігінде – 
предкоординация, посткоординация ұғымдары кездесеі. 
 
Предкоординатты тілге Пәндік рубрикалар тілі, Кітапханалық-
библиографиялық жіктеу(ББК), Универсалды ондық жіктеу(УДК), Ондық 
Дью жіктеуі (ДКД), Ғылыми-техникалық ақпараттың Мемлекеттік 
рубрикаторы (ГРНТИ) жіктеулері кіреді. 
 
Посткоординация – ПОД (құжатты іздеу образы) және ПОЗ (сұранысты 
іздеу образы) жағдайындағы бір-бірімен байланысты емес сӛздер. Олар 

әдетте «сӛйлем» ретінде құрылмайды, олар жекелеген лексикалық бірліктер 
ретінде кӛрінеді. Мысалы, өсімдік, өндіріс, кәсіп тәрізді.
 
Вербалды ақпараттық іздеу тілі /ИПЯ дегеніміз не?.
Вербалды тіл дегеніміз – табиғи, ауызекі сӛйлесу тілі болып табылады. 
Бұған Пәндік рубрикалар тілі, дескрипторлық тіл, түйін сӛздер тілі жатады.
 
Дескрипторлық (дескриптор - латынша describо — сипаттама ұғымын 
береді, яғни ақпараттық-іздеу тілінің лексикалық бірлігі (сӛз, сӛз тіркесі) 
ақпараттық-іздеу тілі – бұл құжаттарды координатты индекстеуге арналған 
Ақпараттық іздеу тілі /ИПЯ. Дескрипторлық ИПЯ алфавиті табиғи тіл 
алфавитімен сәйкес келеді.
Дескрипторлық ИПЯ лексикасына дескрипторлар мен аскрипторлар 
кіреді.
 
Дескриптор дегеніміз – ол нақтылы бір ақпараттың мазмұндық 
жүктемесін кӛтереді (вербалды) және ұғымы жақын түйін сӛздер,синоним 
сӛздер.
 
Аскриптор (дескриптор емес) - индекстеу жағдайында дескрипторды 
алмастыратын лексикалық бірлік/ЛЕ болып табылады.

жүктеу/скачать 294.58 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: