Диплом мазмұны кіріспе 3 Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні 4

4. Жанама салықтар

Алайда түтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бүл кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға болады. Бірақ бүл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып кетеді. Егер баға өсетін болса, соны­мен бірге бюджет шығыстары да осетін болса, онда бұл салықтар-дан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін болады. Бұл әлеуметгік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм кіріктірілетін болды.

Салық салу жүйесіне ортақ зандылықтың болатынын есте үстау қажет: экономиканың дағдарысы жағдайында, түралаушылықта — ондірістегі, саудадағы және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда — салық салуды түтынысқа объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлскеттің шығыстары мүндай жағдайда қыс-қармайды, тіпті кейде халықтың жүмыспен қамтылуының төмендеуінің нөтижесінде оны әлеуметгік қолдауды кеңейту, эконо-миканың қүрылымын қайта қүруға, оның тіршілікті қамтамасыз стстін салаларын қолдауга жүмсалатын шыгыстарды және басқа ке-зек күттірмейтін шығыстарды арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сон-дықтан салық ауыртпалығын кеп түтынатындарға ауыстырудың қажсттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың озіңдік әлеуметгж бағытылығы осында көрінеді. Дүниежүзілік тожірибе мүндай практиканы қолдап отырады.

Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген косы.Іған құнға салынатын салық — ҚҚС болып табыла-ды. Салық толеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты толеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі материалдық шыгындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар таза өнім) болып саналатын қосылган қун болып табылады: қосыл-ған онімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жүмсалатын жәнс басқа бірқатар шығындар кіріктірілуі мүмкін.

Демек, бүл салықтың ерекшелігі — оның салық салынатын объектісі сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық салынатын импортты қам-титын қосылған қүн болып табылатындығында. ҚҚС дүнис жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа экономикалық ода-ғының 17 елінде пайдаланылады. Бүл салықтың артықшылығы мынада: біріншіден, оЛ жаңа қүн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін дс есептеудің сальютырмалы қарапайымдылығымен срскшелснеді және үшіншіден, багалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық аху-алына, инфляция деңгейіне қарамастан мсмлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және түрақты базасын қам-тамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды коздерінің бірі болып саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бүл толемнің үлес салмағы 27,1% қүрады.

Салық және бюджетке толенетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының кодекс! (Салық кодексі) бойынша қосылған қүнға салынатын салық деп тауарларды (жүмыс-тарды, қызметтер көрсетуді) ондіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды откізу бойынша салық салынатын айналым қүнының бір болігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақ-стан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджет­ке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар (жүмыстар, қызметтер корсету) үшін есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар (жүмыстар, қызметтер корсету) үшін толенуге тиісті ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу механизм! корінісін табады. Заңнамаға сәйкес салык салынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу объектілері болып есептеледі. ҚҚС-ты толеушінің тауарларды (жүмыстарды, қызметтер корсетуді) откізу бойынша жасаган ай­налым салык, салынатын айналым болып табылады, оған Салык кодексіне сәйкес қосылған қүн салығынан босатылған және откізу орны Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосыл-майды. Салық салынатын айналым молшері, оған қосылған қүн салығын қоспай, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, откізілетін тауарлар (жүмыстар, қызметтер корсету) қүны негізінде анықталады. Өткізілген тауар-лардың (жүмыстардың, қызметтер корсетудің) қүны қандай бір озгеріске түскен жагдайда, салық салынатын айналым молшері тиісті түрде тузетіледі. Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес маглүмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген тауарлар қосылған қүн салығынан босатылғанда-рын қоспағаңда салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт молшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік қүны, сондай-ақ крсылған қүнға салынатын салықты қоспағанда, Қазақстан Республикасына тауар­лар импорты кезіндегі салық және бюджетке толенетін басқа да міндетті толемдер сомалары қосылады.

Тауарларға қатысты откізу бойынша айналым:

тауарға меншік құқығын беруді (тауарды сатуды, тиеп жонелтуді, тауар экспортын, тауарды тегін беруді, жарғылық капиталға жарна толеуді, жүмыс берушінің жалдамалы қызметтерге жалақы ссебінен тауарберуін);

тауарларды толем мерзімін үзарту шартымен тиеп жөнелтуді, мүлікті қаржы лизингіне беруді;

комиссия шарттары бойынша тауарларды тиеп жонелтуді;

қарызды толемеген жағдайда кепіл берушінің кепілген қойыл-ған мүлкін (тауарын) беруін;

кәсіпкерлік қызмет мақсаты үшін сатып алынған тауарды басқа мақсатқа пайдалануын;

қосылған қүнға салынатын салықты дербес төлеуші болып табылатын бір қүрылымдық бөлімшенің екінші қүрылымдық бөлімшеге тауар жөнслтуін білдіреді.

Жүмыстарды, қызметтер көрсетуді өткізу бойынша айналым кез келген жүмыстарды орындауды немесе қызмет көрсетуді, соның ішінде олардың тегін орындалуын, сондай-ақ тауардың өткізуден өзге сыйақы үшін кез келген қызметті білдіреді.

Қосылған қүнға салынатын салық — көп дүркінді, тауарды ондіру мен еткізудің әрбір сатысында өндіріп алынатын салық, ол өзіне тауар қозғалысының өткен стадияларындағы барлық алы-нымдарды қосып алады, бірақ мемлекетке тек осы тауардың өндірушісі тауарды ондіру мен откізу стадиясында алынған қосыл-ған қүнға салынатын салық түседі. Сонымен бірге кәсіпкерлердің салық жүйесі алдындағы тендігі пайда болады.

Қосылған қүнға салынатын салық бойынша есепке жатқызу механизмі
12.2 сызбада корсетілген.

Үш кәсіпорындағы үқсату енімнің тізбектік қозгалысы кезіндегі 16 пайыздық молшерлемедегі ҚҚС-тың іс-әрекет механизмінің сызбсын мына сандық мысалдан бақылап отыруга бо­лады (шартты ақша олшемінде). Сауда кәсіпорны үшін тауар қүны 522 шартты олшемді қүрайды; сауда үстемесі, мысалы, 20 пайыз кезінде еркін баға 626 шартты ақша олшемін (522x1,20) күрайды және сауда кәсіпорны 104 шартты ақша олшеміне тең (626-522) осы үстемеден 14 шартты ақша олшемі (104x16:100+16) мөлшерінде салық төлейді; сойтіп сауда көсіпорнының шығындары мен пайдасы 90(104-14) шартты ақшаны қүрайды.

2004 жылдың 1 қаңтарынан қосылған қүнға салынатын сапық молшерлемесі 15пайызга тең және салық салынатын айналым мвлшеріне қолданылады. Түсті және қара металдар сыныгының экспортын қос-паган экспортқа тауарлар вткізу бойынша айналымға, халықаралық тасылымдарға байланысты орыңдалатын жүмыстарға, көрсетілген қыз-меттерге нөлдік ставка бойынша қосылған қүн салығы салынады. Кеден заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының кеден аума-ғынан тауарлар әкету тауарлар эксперты болып табылады.

Салық салынатын импорт бойынша ҚҚС молшерлемесі салық салынатын импорт молшерінің 15 пайызына тең болады. Салық салынатын импорт молшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгшенетін импортталатын тауарлардың кедендік қүны, сондай-ақ ҚҚС-ты қоспағанда Қазақстан Республикасына тауарлар импорты кезінде салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті толемдер со-масы кіріктіріледі.

Жеке түлғалар оңайлатылған тәртіппен откізілетін тауарлар импорты кезіңце ҚҚС жиынтық кеден төлемінің қүрамында толей

алады, оның мөлшері Қазақстан Республикасының кеден заңнама-сына сәйкес анықталады.

Жанама салықтар арасындағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден төлемдері — өкелім, әкетілім, сондай-ақ транзит тауарларынан, заттары мен қызметтер көрсетуден, өндіріліп алы-натын баждар мен алымдар болып табылады. Кеден төлемдері жөнінде 21.2 болімде толық баяндалған.

Жанама салықтардың үшінші тобына акциздер кіреді. Бюджет кірістеріндегі салықтың түсімдерінде олар 2,7% құрайды.

Акциздер — багаға қосылатын және сатып алушы телейтін тау-арларға салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшеліктеріне қарай монополды түрде жогары бағалары мен түрақты сүранымы болатын тауарларды өндірушулер төлейді. Ак­циздер корсетілген қызметтерге де салынуы мүмкін, бүл орайда салық сомасы тарифкс кіріктіріледі.

Акциздер әмбебаптық және жеке-дара акциздер болып болінеді. Әмбебаптык, акциздер тауарлар мен қызметтердің қүнына пайыз-бен жалпы айналымнан ондіріледі; оларға сатудан алынатын, айна-лымдардан алынатын салықтарды жатқызуға болады. Жеке-дара акциздер айтарлықтай коп болуы мүмкін. Мәселен, акциздер Қазақ-стан Республикасының аумағында ондірілген жөне оның аумағына импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен қыз-мет түрлеріне салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь онімі, темекі бүйымдары, қүрамында темекі бар басқа өнімдер, бекіре мен қызыл балық уылдырыгы, алтыннан, платинадан немесс күмістен жасалған зергерлік бүйымдар, бензин (авиациялық бензинді қоспағанда), дизель отыны, жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын ангомобильдерден бас-қасы), атыс жене газ карулары (мемлекеттік билік органдарының қажеттіліктері үшін алынғаңдардан басқасы), шикі мүнай (газ кон-денсатын коса), ойын бизнесі, лотореяны үйымдастыру және откізу.

Сойтіп, тізбенің едәуір болігін ең қажетті заттарға жатпайтын тауарлар мен онімдер камтып отыр. Акцизделетін тауарлардың тізбесі де олардың молшерлемесі сияқты озгеріп отыруы мүмкін, мүның өзі кейбір тауарларды түтынуды реттеудің қажеттігімен жөне мемлекеттің ағымдағы фискалдық саясатымен айқындалады.

Акциз молшерлемелерін Үкімет бекітеді және тауар қүнына пай-ызбен (адвалорлық) және (немесе) заттық нысандагы олшем бірлігіне абсолюттж сомада (түрлаулы) белгіленеді. Алкоголь оніміне акциз молшерлемелері жоғарьщағыға сәйкес не сдан су араласты-рылмаған (жүз пайыздық) таза спирттің болу көлеміне қарай бекітіледі. Спирттің барлық түрлеріне акциз молшерлемелері спирттің бүдан әрі пайдаланылу мақсаттарына орай сараланады. Алкоголь өнімдерін ондіру үшін откізілетін спиртке акциз молшерлемесі алкоголь онімдерін ондіру үшін пайдаланбайтын адам-дарға откізілетін спиртке белгіленетін базалық молшерлемеден томен белгіленуі мүмкін.

Ойын бизнес! объекгілеріне акциздің базалық мөлшерлемесінің ең жоғары және ең томен шектерін Үкімет бір жылға есептеп белгілейді. Жергілікті окілді органдар ойын бизнес! объектілеріне белгіленген базалық молшерлемелер шегінде қызметін бір өкімшілік-аумақтық бірлік аумагында жүзеге асыратын барлык салық толеушілер үшін бірыңғай акциз молшерлемесін белгілейді.

Қазақстанда ондірілетін тауарларға, қызметтерге акциз салы-гын салу объектілері республика аумагында акцизделетін тауарлар­ды откізу немесе оларды алыс-беріс негізінде үқсатуға беру, көрсетілетін қызметтерді, акцизделетін қызметті жүзеге асыру операциялары болып табылады, импорт кезінде импортталатын акциз тауарларының колемі (оларға қатысты акциздердің түрлау-лы акциздері белгіленген) немесе тауардың кедендік қүны болып табылады.

Қазақстан Республикасы аумагында откізілетін алкоголь онімі мен темекі бүйымдары акциздерді жинаудың толықтығын қамта-масыз ету және оның аумагында жасырын әкелу, ондіру жоне өткізуді болдырмау мақсатында міңдетті түрде таңбалауга жатады.