Диплом мазмұны кіріспе 3 Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні 4

12. Салықтарды аудару

Аудару бүркемелі нысанда өндіріс сферасында да, сонымен бірге айналыс сферасында да болады.

Төлем көзінен төленетін жеке табыс салыгы салық төлеушінің түпкілікті табысынан алынатындықтан ауыстырылмайды. Алай-да, егер кәсіпорындардың талабы бойынша қызметкерлерге еңбе-кақы көбейтілетін болса, онда салықтардың бір бөлігін жүмыс істеушілерден жүмыс берушілерге аудару мүмкін болады. Жүмыс берушілер бағаны арттыру жолымен еңбекақы бөлігіндегі ағым-дағы шығындарды арттыруды өнім немесе қызметтер көрсетуді түтынушыларға аударады. Мағлүмдама бойынша төленетін жеке табыс салығына қатысты айтатын болсақ, бағаларды котеру арқы-лы оны дәрігер, адвокаттар, ерікті мамандықтардың басқа түлға-лары көрсететін қызметтерге аударуға болады.

Үқсас жағдайда табыс есебінен төленетін тура салықтар — жер салыгы, көлік қуралдарына салынатын салык, ауыстырылады.

Қосылған қүнға салынатын салық түгелдей түтынушыға ауысады, өйткені ол өнім мен қызметтердің едәуір ауқымын қам-тиды және түтынушылар бүл салық салынбайтын тауарды таң-дай алмайды. Акциздер мен импорттық кеден баждары салынг-анда мүндай тандау болады, өйткені түтынушылар акциздер мен баждар салынбайтын орнын басатын тауарлар мен қызметтерге қайта бағдарлана алады. Мүндай жағдайда сатушы оның тауары-на сүранымның төмендеуіне байланысты бағаны түсіруге мәжбүр болады және салық ауыртпалығы бөлінуі мүмкін - ішінара түты-нушыға ауысуы мүмкін.

Тура, сондай-ақ жанама салық салу кезінде жалпы салық салу тауарлар мен қызметтерді өндірушілерге (сатушыларға) жөне түты-нушыларға теріс эсер етеді, бүл бағаның осуінен және өндіріс көлемінің қысқаруынан көрініп, білінеді. Өспелі бағатүтынушы сүра-нымын қысқартады қалпына келеді, бүдан тауарларды сатудың ауқымы азаяды, ал өндірушілер мүндай тауарларды шығаруды азай-тады. Нарықтық сүраным мен үсыным, бірақ тепе-тендік нүктесін жаңа, неғүрлым жоғары деңгейге ауыстырылуы арқылы келтіріледі.

Өндірушілер мен түтынушылар арасында салық ауыртпалы-ғын болу сүраным мен үсынымның икемділігіне⁶ байланысты болады.

Үсынымның түрақты жағдайында тауарға деген сүраным икемділігі азырақ болса, түтынушылар соғүрлым салықтың үлкен белігін телейтін болады және, керісінше, сүраным икемділігі кобірек болса өндірушілер тарапынан согүрлым көп салық төлемдері болады.

Сүранымның түрақты жағдайында үсыным икемділігі томен болса, ондірушілер соғүрлым салықтың үлкен болігін толейтін және, керісінше, үсыным икемділігі коп болса, салықтың үлкен болігін тауарды түтынушылар толейді.

Сүраным мен үсыным икемділігінен басқа, тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы салықтарды аударудың мүмкіндігі мен дәрежесі коп жағдайда экономикалық айналсоқпа циклге бай­ланысты болады: өрлеу кезінде бағаны котеруге неғүрлым қолай-лы жағдай жасалады және салықты аудару неғүрлым интенсивті жасалады жөне, керісінше дағдарыс кезінде ондірістің қүлдырау-ымен, жүмыссыздықтың өсуімен, халықтың толем қабілеті бар сүранымының азаюымен байланысты аудару қиындайды.

13. Салық төлеуден жалтарыну

Салық төлеуден жалтарынудың себептері әр түрлі болуы мүмкін:

1) шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзге де қызметті қалып-ты жүргізугс мүмкіндік бсрмейтін елеулі салық ауыртпалығы; са-лықтардың коптігі және жоғары молшерлемелері салық салына-тын субъектінің "көлеңкелі" ("қалтарыстағы") экономикаға кетуіне жордемдеседі;

2) салық заңнамасының анық еместігі, нүсқаулықтар мен ережелердің қағидалары мен нормаларын түрліше түсіндіретін он-дағы толықтырулардың, өзгсрістердің, түзетулердің коптігі;

3) салық службасын үйымдастырудағы кемшіліктер: қызметкерлердің темен біліктілігі мсн біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық мәселелердің шекгес салаларын жеткіліксіз білу; тексерулер кезіндегі қызметкерлердің адалдыққа жатпайтын іс-қылықтары;

4) салық сомаларын баю немесе көлеңкелі бизнестегі инвес-тициялау мақсатымен субъектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі үмтылуы және т.б.

"Колеңкелі экономиканың" орасан зор ауқымы, басқа елдердің банк мекемелеріне ақша аудару, кәсіпкерлік қызметтің шын ауқымын, мүлік қүнының мелшерін томендету жөніндегі табыс­ты күш салулары — мемлекет бақылауынан салық түсімдерінің аса ірі сомаларын шығарады.

Ксйбір мәліметтер бойынша Қазақстандағы қүпия экономи­ка жалпы ішкі онімнің 30-40 пайызын күрайтын корінеді. Қүпия экономикадағы жаман жағдай оның салық базасын мемлекеттің қаржы ресурстарын молайту үшін пайдалануға мүмкіндік бермейді.

"Қосарланған" есеп жүргізудің практикасы қалыптасқан: ресми органдар үшін жоне кәсіпкерлердің меншікті пайдалануы үшін; біріншісінде қызметтіңтек аз болуы мүмкін нәтижелері, екіншісінде басқару мен бизнесті дамытуға қажетті, ақиқатты нәтижелер көрсетіледі.

Белгіленген тәртіптен әр түрлі ауытқулар кезінде немесе са-лықты есептеу және толеу кезіндегі стандартты емес ахуал кезінде салықтар жоніндегі әкімшілік қағидалармен салық органдары іс-орскетінің нүсқалары анықталған; мысалы, бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібін бүзған жағдайда, есеп-қисап қүжаттарын жою нсмесе жоғалту ксзінде, мағлүмдалған табыстың жеке түтынуға арналған шығыстарға, мүліктің молшеріне сәйкес келмеуі жағ-дайында салык, салу объектісін анықтаудың әдістері.

Салықтаран мәжбүрлі өндіріп алудың шаралары белгіленген. Салық төлеушінің белгіленген мерзімде орындалмаған салықтық міндеттемесін орындау: 1) толенбеген салық және бюджетке толенетін басқа да міндетті толемдер сомасына осімпүл есептеу; 2) банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата түру; 3) салық толеушінің салық берешегі есебіне мүлікке билік етуін шек-теу тәсілдерімен қамтамасыз етілуі мүмкін.

Өсімпүл сомасы мен салық берешегін отеу бойынша салық-тық міндеттемені мәжбүрлеп орындату шараларын, сондай-ақ салық Іаңнамасын бұзғаны үшін жауаптылықтың озге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және толенеді. Өсімпүл салық жоне бюджетке толенетін басқа да міндетті толемдер толеу мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, откен әрбір күн үшін Үлттық банк белгілеген қайта қаржыландыру ресми мөлшерлемесінің 1,5 сселенген мелшерінде бюджетке толенген күнді қоса алғанда, мсрзімі откен әрбір күн үшін есептеледі.

Заңи түлғаның және жеке кәсіпкердің банк шоттары бойын­ша шығыс операцияларын тоқтата түру заңнамалық актілерде белгіленген тәртіппен: салық толеуші салық есептемесін тапсыру мсрзімі аяқталганнан кейін 10 жүмыс күні ішінде оны табыс ет-псген; белгіленген толеу мерзімі күнінен бастап отыз жүмыс күні откеннен кейін салық берешегін отемеген; салық службасы орга-нының лауазымды адамдарының салық салу объектілері мен салық салуга байланысты объектілерді салықтық тексеруіне, қарауына жол бермеген жағдайларда жүргізіледі.

Заңи түлғаның банк шоттары бойынша шығыс операцияла­рын тоқтата түру туралы шешім шығарылған күннен бастап он жүмыс күні ішінде салық берешегі отелмеген жағдайда салық берешегі есебіне мүлікке билік етуді шектеу жүргізіледі.

Салық органдары салық толеушіге мерзімінде орындалмаған салықтық міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдерін қол-данганнан кейін, мәжбүрлеп ондіріп алу шараларын қолдануга құқылы. Салык,тарды мәжбүрлеп оңдіріп алу мынадай төртіппен:

банк шоттарындағы ақшаның есебінен; қолма-қол ақшаның есебінен; дебиторларының шоттарынан; билік ету шектелген мүлкін өткізу есебінен; акциялардың қосымша эмиссияларын мәжбүрлеп шығару арқылы жүргізіледі.

Алайда аталған шаралардың бәрі салықтан жалтарынудың про-блемаларын жоймайды. Тек салық службасының органдары тексерулерінің нәтижелері бойынша есептелінбеген төлемдердің сомасы бюджет кірістерінің үштен бірін қүрайды. Салық төлеушілер салық салынатын объектілер мен табыстарды жасырудың аса жетіктелінген әдістерін қолданады, салық службаларына бүрмала-ған мөліметтерді беру жағдайлары жиілеп барады.

Салық салудан жалтарынудыц әр алуан одістері болады. Тура салықтарды төлеуден жалтарыну көбіректаралған. Жанама салықтар бойынша оларды өндіріп алудың ерекшелігіне байланысты жасы-рыну қиынға түседі. Бірақ тауар-ақша операцияларын есепке алу-дан іс жүзінде жасыру акциздерді, қосылған қүнға салынатын салықты төлемеуді мүмкін етеді.

Табыстарга салық салу бойынша жалтарынудың неғүрлым си-патты әдісі өндіріс немесе айналыс шығындарын (шегерімдерді) арттыру арқылы табыстың мөлшерін азайту болып табылады; ма-териалдық шығындарды жалған (көтеріңкі) баға бойынша, мыса-лы, оларды еркін бөлшек сауда бағасы бойынша сатып алынғаны-на сілтеме жасау, немесе тікелей жалған есеп-қисап қүжаттарын жасау жолымен онімнің (жүмыстың, қызмет көрсетудің) озіндік қүнына жазады. Осылайша амортизациялық аударымдардың со-масын көтеріңкілеу мақсатымен жабдықтың және басқа негізгі қүралдардың қүны котеріңкіленуі мүмкін.

Салық салынатын табысты азайтуға сондай-ақ төлемгердің қарамағына қалдырылатын табыс және кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес шығыстар есебінен жабылатын шығындардың шегеріміне (озіндік қүнға) жатқызу арқылы қол жетеді. Оларға мыналар жатады: белгіленген нормалардан тыс іссапар шыгында-ры; негізгі қүралдар сатып алу; нормалардан тыс окіддік шығын-дарды толеу; әр алуан модени-ағарту шараларына қатысу жөніндегі шығыстар; салық бойынша жеңілдіктері бар үйымдармен өнім (жүмыс, қызмет корсету) жеткізіліміне жалған келісімшарт жаса-су (кейін кем жеткізуге немесе келісімшарттың орындалмауына салынған айыппүлдарды зиянға жатқызу ниетімен); материалдық қүндылықтардың өндіріске берілген колеміне қарамастан олар-дың бүкіл қүнын шыгындар есебінен шығарып тастау; жеке түлға-лардан тауар-материал қүндылықтарын сатып алу және корсетілген қызметтерге қолма-қол ақша толеу шығыстарын тексерілуі қиын бастапқы қүжаттар бойынша шығындарға жалған кіріктіру; салық заңнамасын бүзғаны үшін салық органдары есептеген айыппүл-дарды, осімпүлдарды есептен шығару.

Шегерімдер (озіндік қүн) қосылған қүнга салынатын салық-ты шығындарға есептен шығару есебінен котеріледі.

Табысқа салық салудан жалтарынудың тараған әдісі кәсіпкерлік қызметтен түскен түсім-ақшаны кемітіп корсету және жасырып қалу болып табылады. Бүл бүзушылық қиын анықталады, ойткені нагыз түсім-ақшаны анықтау үшін тексеріліп отырган төлеушінің тауарының (қызмет корсетуінің) қозғалысымен байланыстырыла-тын (сәйкестірілетін) шоттары мүмкін коптеген баспа-бас айыр-бас пен өзге де шаруашылық-қаржы операцияларының фактілерін талдау қажет; барлық толеушілердің және олардың операцияла­рын толық компьютерлендірілмеуі бүзушылықты айқындауға коп уақытты қажет етеді.

Салықтан жалтарынудың мүмкіндіктері халықаралық қаржы-экономикалық қатынастарында да ашылып отыр. Бүл үшін шет-елден кең салық жеңіддіктерін беру жолымен капиталдарды тарту саясаты жүргізілетін елдің "салықтан бассаугалауы" деп аталына-тын пайдаланылады. Мүндай елде бизнесті тіркеу алынатын пай-даны, пайыздық табыстарды, дивидендтерді салық салудан алып шыгуға мүмкіндік жасайды. Мүндай мақсаттарға салық режімі нашарлайтын немесе заңнама бойынша табыстарды маглүмдама-лау міндетті емес оффшорлық, еркін, арнаулы аймақтарда тірксу арқылы қол жетеді. Мүнда жалган еншілес компаниялар, филиал-дар үйымдастырылуы мүмкін, олар арқылы толемдер өтеді және салықты азайту немесе одан толық қүтылу мақсатымен салықтық оңтайландыру жүзеге асырылады.

Салық сомасын төлемеу немесе азайтып толеу "салықтық моральдің" қүлдырауын, мемлекеттк органдардың және мемлскеттің озінің беделін түсіру жазасыздығының нәтижесін тудырады. Сон-дықтан салық толеуден жалтарынумен күреске салық органдары -ның жүмысында зор маңыз берілуі тиіс.

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1 Кадастр — 1) жан басылык. салык. салуға жататын адамдар тізімі; 2) са-лықтарды (жер, үй, косіпшілік салыктарын) есептеу үшін пайдаланатын объектілерді (жерді, үйді, косіпшілікті) бағалау жоне олардың орташа табысты-лығы туралы моліметтер болатын реестр.

2 Қазакстанның салык заңнамасында "салык, салу объектілері жоне салык салуға байланысты объектілер" үғымдары боліп корсетілген. Сонымен бірге бүл объектілердің күндық, заттык немесе озге сипаттамалары болып табылатын "салық базасы үғымы" боліп корсетілген.

3 Салык толеушінің салык заңнамасына сойкес мемлекет алдында туын-даған міндеттемесі салықтық міндеттемесі деп танылады, оған сойкес салык толеуші салық органына тіркеу есебіне түруга, салық салу объектілері мен са­лык. салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық жоне бюджетке толенетін баска да міндетті толемдерді есептеуге, салык есептемесін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салык жоне бюджетке толенетін баска да міндетті толемдерді толеуге міндетті.

4 Салық агенті — толем коздерінен үсталатын салықтарды есептеу, ұстау жоне аудару жоніндегі міндет жүктелген заңи түлға, жеке косіпкер, жеке нота­риус, адвокат.

5 Резидент-жеке түлғалар деп Қазакстан Республикасының азаматтары бо-лып табылатын жеке түлғалар, Қазақстан Республикасына азаматтығын қабыл-дау туралы отініш немесе оның азаматтығын қабылдамай, Қазакстан Республи-касында түракты түруға рүксат ету туралы отініш берген жеке түлғалар танылады.

6 Сүраным икемділігі — сату пайыздық озгеруінің бағаның пайыздык, озгеруіне қатынасы (икемді емес сүраным үшін бұл коэффициент 1-ден кем, икемді сүраным үшін 1-ден коп, суранымның жеке-дара икемділігі кезінде ол 1-ге тең.

жүктеу/скачать 0.55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: