Диплом мазмұны кіріспе 3 Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні 4

2. Салық жүйесі

"Салық" үғымымен "салықжүйесі" үғымы тығыз байланыс­ты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны қүру мен алудың нысаңдары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиын-тыгы өдетте мемлекеттің салық жуйесін қүрайды.

1991 жылғадейін, яғни КСРО ыдырағанга дейін елде кобінесе экономиканы басқарудың оміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларга қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс кездерінің бірі болған айналым салығы тіркелген болшек сауда жөне котерме сатып алу бағаларын қолда-нуға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақ-стан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылда-ған бірқатар зандарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.

1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде түңғыш салық жүйесі жүмыс істей бастады. Ол "Қазақстан Рес-публикасындағы салық жүйесі туралы" заңға негізделді. Бүл заң салық жүйесін қүрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы қүжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының үзақ мерзімді түжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бүрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бүл жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы ғ 440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және Қазақстан Рес-публикасының зандарымен бүл заңға өзгертістер мен толықтыру-лар енгізілді.

Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығы-нан салық жүйелерінің әжептәуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.

Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қагидаттар бойынша жіктеледі:

салық салу объектілері бойынша;

салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасай-тын органга қарай;

пайдалану тәртібі бойынша;

объектінің экономикалық белгісі бойынша.

Салықтарды сапу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтар болып болінеді.

Тура салықтар — салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар. Олар оз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық толеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар — бүл жеке адамдар заңи үйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.

Жанама салықтар — бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық толеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған қүнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сон-дай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салына­тын салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық қүнының айырмасы) жатады.

Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.

Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (не­месе қызметтің тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бүл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты түтынушысы толейді, алайда түтынушы мен мемлекет арасында тікелей байла-ныс болмайды.

Салықты алатын жоне оган билік жасайтын органга қарай орталық (жалпымемлекеттік) жоне жергілікті салықтарды ажы-ратады.

Пайдалану тортібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақ-сатты (арнаулы) болып болінеді.

Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғыр-ландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржылан-дыруға пайдаланылады. Мақсатты (арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады (мысалы, зейнетақы толемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).

Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салына­тын салықтар және түтынуға салынатын салықтар болып ажыра-тылады. Табысқа салынатын салықтар толеушінің салық салына­тын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тутынуга салынатын салықтар — бүл тауарлар мен қызметтер корсетуі түтыну кезінде теленетін шығынға салынатын салықтар.

Жеке табыс салығы бойынша мағлүмдаманы мынадай салық толеушілер:

толем козінен салық салынбайтын табыстары барлар;

түрғын үй салу мен осындай қүрылыс үшін қүрлыс материал-дарын сатып алуды іске асыргандар;

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке түлғалар;

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктсріндсгі шоттарда ақшасы бар жеке түлғалар;

Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес маглүмдама беру жонінде міндеттеме жүктелген адамдар;

Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судья-лар табыс етеді.

Әскери қызмстшілер мсн ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке табыс салығы бойынша мағлүмдаманы уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен үсынады.

Салық толеушіден салық мағлүмдамасын табыс етудің белгіленген мерзіміне дейін жазбаша отініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық мағлүмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мсрзімге үзартуга құқылы. Бірақ салық мағлүм-дамасын тапсыру мерзімін озгертпейді.

Қазақстан Республикасының салық жү'йесі салықтардың, алым-дардың және баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салык, службасының органдарын кіріктіреді.

Қазақстан Республикасындагы салықтардың, салық сипатын-дағы алымдардың тізбесі мыналарды кіріктіреді:
1. Салықтар:

1. Корпорациялық табыс салыгы.

2. Жеке табыс салығы.

3. Қосылған қүнга салынатын салық.

4. Акциздер.

5. Жер қойнауын паидаланушылардың салықтары мен арнау­лы толемдері.

6. Экспортқа шыгарылатын шикі мүнайга салынатын рента салыгы.

7. Әлеуметтік салық.

8. Жер салыгы.

9. Колік қүралдарына салынатын салық.

10. Мүлікке салынатын салық.

11. Қазақстан Республикасының жасалган келісімшарттары бойынша онімді болу жоніндегі үлесі.

1. Заңи түлгаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.

2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.

3. Жылжымайтын мүлікке құқықтырды және олармен жасал-ған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

4. Радиоэлектрондық қүралдарды және жиілігі жоғары қүрыл-ғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.

5. Механикалық көлік қүралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

7. Азаматтық өуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.

8. Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алым.

9. Автокөлік қүралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы.

10. Аукциондардан алынатын алым.

11. Консулдық алым.

12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқыгы үшін лицензиялық алым.

13. Телевизиялық жоне радиохабар үйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рүқсат бергені үшін алым.

1. Жер учаскелерін пайдаланганы үшін төлемақы.

2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланганы үшін төлемақы.

3. Қоршаған органы ластаганы үшін төлемақы.

4. Жануарлар дүниесін пайдаланганы үшін төлемақы.

5. Орманды пайдаланганы үшін толемақы.

6. Ерекше қорғалатын табиги аумақтарды пайдаланганы үшін төлемақы.

7. Радиожиілік спектрін пайдаланганы үшін толемақы.

8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланганы үшін төлемақы.

9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін телемақы.

1. Кеден бажы.

2. Кеден алымдары.

3. Алдын ала шешім қабылдаганы үшін төлемақы.

4. Алымдар.

Салықтардың жөне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы "Қазақстан Республикасының бюджет кодекс!" мен тиісті қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы занда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.

Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа міндетті телемдердіңтүрлері бойынша тым сараланган. Салық қаты-настарын реттеуші қүықтық нормалар Қазақстан Республикасы-ның Салық кодексінде сараланган және тиісті нүсқаулықтарда келтірілген. Салық службасы оргаңдары уәкілетті мемлекеттік орган мен салық органдарынан түрады. Салық органдарына облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және қалалардагы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы полициясының болімшелері жатады.

Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін ба-сқа да міндетті толемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарна-ларының толықжәне дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауы-на салықтық бақылауды жүзеге асырады.

"Салық" және "салық салу" үғымдарын ажырата білген жон: бірінші жагдайда — бүл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде — экономикалық-құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін ондіріп алу (есептеу және алу) процесі.