Дипломдық жұмыс Рухани жаңғыру аясында табу, эвфемизм, дисфемизм сөздерін оқытудың әдістемелік жүйесі
жүктеу/скачать 178.88 Kb.
|
| Қазақ арасында түйе санаумен байланысты да тыйымдар болған. "Түйең нешey?" деп cұpaғaн адамға әдетте тура санын айтпаған. Өйткені тура санын айту жаман ырымға салынған. Калыптасқан ескі caлт бойынша, түйеci көп адамдар әрбір жүзінші түйенің бір көзін ағызып отырған. Сондықтан да түйесінің санын сұраандарға бір соқыр, екі соқыр немесе т.с.с қанша жүз екеніне байланысты астарлы эвфемизмдерді жауап орнына көлденең тартатын болған. Ал бес-алты түйeci бар адамдар «түйе» деген сөздің өзін де қолданбаған. Оның орнына түйенің мойын терісінің атауын, яғни мойнақ деген ғылыми тілмен айтқанда, әрі метонимиялық әрі эвфемистік атауды пайдаланған. Демек, " бес-алты түйем бар" деудің орнына "бес-алты мойнағым бар" деп, бүркемелеп білдіретін болған.
Ғылыми деректерге карағанда, казак арасында сейсенбі күні мал санау жаман ырым болып саналған. Сонымен қатар сейсенбі күні қазақ алыс жолға шықпаған, үлкен іске кіріспеген, түнгі қонаққа мал соймаған, жаңа мекенге көшпеген. Бала-шағаның нешеу екенін кездейсоқ адамға немесе көп адам отырған жерде ашық айтудан сескенушілік қазақ ортасында күні бүгінге дейін сақталып келе жатыр десек, асырып айтқандық емес. Өйткені, бұл ырым мен тыйым ара-тұра болса да, тіл- көз тиеді деген сенімге байланысты, әлі де бой көрсетіп қалатынын байқап жүрміз. Мысалы, " немерелеріңіз немесе балаларыңыз нешеу? " деген тура сұраққа тура жауап беруден тайқып: " Бар ғой " дей салатын жағдай жиі кездеседі. Көп мəдениетке ортақ ырымдар мен тыйымдардың енді біpi табалдырықпен байланысты. Ғылыми деректерге қарағанда, табалдырық басу көп мəдениетте зорлыққ жасау, өтірік айту секілді үлкен күнə болып саналған. Табалдырықпен байланысты ырым мен тыйым түркі халықтарында ертеректе ғанa қатаң сақталып, бертін келе біржолата жойылып кетті дей алмаймыз. Өйткені олай деуге əзірше ешбір негіз жоқ. Мəселен, хакастық сагайлар балаларға табалдырыққа отырса, бойлары баяу өседі деп тыйым салса, қазақ арасьнда да табалдырық басу мен босaға кеpy күні бүгінгe дейін жаман ырым болып саналатынын ешкім де жоққа шығара алмайды. Қaзіргі Түркия шаруаларының арасында да есік пен табалдырыққа байланысты ертеде қалыптасқан ескі наным əлі баз қалпында. Ол наным бойынша жын шайтандар, əcipece, есік пен табалдырықтың маңына көп жиналады. Сондықтан егер адам табалдырыққа отыратын болса, ол не сал ауруына тап болады немесе есінен ауысады, өйткені ол жынның үстіне отыруы да əбден мүмкін деген наным қалыптасқан. Хакас күнтізбесінде аптаның бірінші күні "пазут" деп аталумен қатар ауыр күн болып есептелетіндіктен, ол күні мал піштіруге, қойға ен салуға тыйым салынады. Бұл тыйым бұзылса, шаруашылық пен малға жаман болады деген ырым қальптасқан. Хакастар сол сияқты аптаның үшінші күнін "сарсых кун", яғни тақ күн деумен қатар "ырыс чох кун", яғни ырысы жоқ күн" деп атаған. Бұл күні де жолға аттану, шөп шабу немесе жер жырту жаман ырымға саналып, олай eтугe тыйым салынатын болған. Қазақ арасында қалыптасқан əртүрлі ырымдар мен тыйымдардың біразын көрнекті ғалым, фольклоршы əрі этнограф Əбубəкір Диваев кезінде халық аузынан жиып алып, қағазға түсірумен қатар оларға түсініктеме де жазып қалдырған екен. Ырымдармен байланысты тыйымдар өзге түркі халықтарының мадениетінде де жиі кездеседі. Олардың кейбір ұқсастығымен қатар жекелеген мəдениетке тəн ерекшеліктері де жоқ емес. Төмендегі деректерден мұны анық байқауға болады. Мəселен, якуттар қазақтар секілді қаңтардан қатерлі ай деп қатты сескенеді. Бұл айда отбасы құруды жаман ырымға санайды. Сондыктан қаңтарда жігіттер үйленбейді, қыздар тұрмысқа шықпайды. Əсіресе қаңтардың он алтысы күні кешкісін жас балаларды аулаға шығармайды, аязға киім қарытпайды. Бұл тыйымдарды бұзғандар бақытсыз болады деген сенім халық арасына кең тараған. Якуттар сонымен қатар сүттен жасалған сұйық тағамдарды жерге төгуді, пышақтың жүзінің ұзындығын саусақ немесе алақанның енімен өлшеуді де жаман ырымға балап, тыйым салады. Өйткені кейбір індет немесе пəле - жала əлгі тыйымдарды бұзғаннан болады деп ceнеді. Сол сияқты якуттар қыздарға малдың құлағы мен көзін жегізбейді. Бұл тыйым бұзылса, балалар ұры болады деген ырым бар. Əйелдерге сиырдың көзін жеуге де тыйым салады, себебі бұл тыйымның негізінде ондай əйелдердің балалары бадырақ көз немесе алыстан нашар көретін болып туады деген ырым жатыр. Балалардың кемтарлығын немесе туа біткен ауруға шалдығуын олардың аналарының белгілі бір тыйымдарды бұзғандығынан болады деген наным якуттардан шалғай жатқан Түркия түріктеріне де ортақ. Жас нəресте жəне оның анасымен байланысты магиялық наным-сенімдердің негізінде қалыптасқан ырымдар мен тыйымдар Орта Азияны мекендейтін халықтардың көпшілігіне ортақ. Жас нәресте және оның анасымен байланысты магиялық наным-сенімдердің негізінде қалыптасқан ырымдар мен тыйымдар Орта Азияны мекендейтін халықтардың көпшілігіне ортақ. Ырымдар мен тыйымдарға байланысты мəліметтерді түйіндей айтсақ, түркі халықтарының мəдениетінде болсын, басқа халықтардың мəдениетінде болсын ертеректе қалыптасқан ырымдар мен тыйымдардың негізінде діни наным-сенімдердің жатқаны айқын. Басқа халықтардағы секілді түркі халықтарының тыйымдары да діни ұғымдардың негізінде қалыптасқан қорқыныштан туындайды. Əрбір өлім, сəтсіздік, бақытсыздық, кемтарлық, ауру-індет немесе кез келген пəле жала адамдардың тарапынан белгілі бір тыйымдарды бұзудан болады деген наным олардың бəріне де ортақ. Бірақ жоғарыда сөз болған ырымдар мен тыйымдардың бəрі бірдей күні бүгінге дейін баз қалпында сақталып отыр деуге негіз жоқ. Керісінше, олардың кейбіреулерінің, ескі нанымдардың сарқыншақтары ретінде халық санасынан біржолата жойылып кетпей, күні бүгінге дейін бой көрсетіп қалатынын жоққа шығаруға да əлі ертерек. Табу атаулының о баста əртүрлі діни наным-сенімдердің негізінде пайда болғанының жан-жақты дəлелдерін дүниежүзі халықтарының мифологиясынан да өте айқын байқауға болады. Өйткені мифтердің қалыптасуына да анимистік, магиялық, тотемдік жəне шамандық ескі нанымдармен қатар осы заманның ең көп тараған буддизм, христиан, ислам, иудаизм жəне басқа діндерді өте үлкен əсер еткен. Мифологиядағы табу мен эвфемизмдер, əсіресе, ондағы басты кейіпкерлердің (құдайлар, пайғамбарлар, дию, жын-перілер т.б) атауларымен тығыз байланысты. Мұның бұлтартпас дəлелдері бүкіл əлем халықтарының мифтерін қамтитын мифологиялық сөздіктен де, мифтерге қатысы бар басқа əдебиеттен де кездеседі. Мəселен, иудаизм дініне табынатындардың құдайы - Ү Н W Н, яғни Яхве екені бұл күнде ешкімге де құптя емес. Алайда еврей жазуының үлгісімен жазылған Яхве жайлы аңызға қарағанда, төрт дауыссыз дыбыстан тұратын осы есімді еврейлерге тура атауға біздің заманымызға дейінгі үшінші ғасырдан бермен қарай өте қатаң тыйым салынып келгендігін көпшілік қауым біле бермейді. Өйткені мұның өзіндік себептері бар. Мысалы, иудаизм дінін уағыздайтын ескі кітапта бұл тыйымды бұзуға болмайтыны жайлы он мəрте ескертілген. Соның салдарынан еврейлердің ең басты діни кітабы Тауратта əлгі атау 7000 рет қайталанатынына қарамастан, бірде-бір діндар еврей "Яхве" деген сөзді дауыстап оқымайды, оның орнына "Адонай" (тақсыр, ием) деген эвфемизмді қолданады [6, 87]. Дəл осындай тыйым мұсылман құдайының тура атауына да салынғаны байқалады. Өйткені мұсылман құдайының атын білдіретін "Алла" (Аллах) деген атау араб тіліндегі "илах" деген сөзден туындайды. Ол "құдай" деген ұғымды білдіретін сөзге белгілі артикльдің қосылуы арқылы жасалып, "мына құдай" деген ұғымды білдіреді. Демек, "илах" əуел баста тура атауына тыйым салынған құдай есімінің орнына қолданылып тұрған эвфемизм. Бұл жай айтыла салған негізсіз жорамал емес, оның дəлелі жоғарыда аталған мифологиялық сөздіктегі Алла туралы аңызда тұр. Жалпы қай дінді алмасақ та сол діндегілер сыйынатын, табынатын құдайдың аты біреу емес бірнешеу екені байқалады. Мəселен, ең ескі əрі көп таралған басты діндердің бірі - буддизмге де Будданың аты жалғыз емес. Индуизмге сенетін үнділердің құдайы Брахманның да жаратушы, реттеуші, əлемнің ұстазы, əлемнің əміршісі т.с.с бірнеше эвфемистік атаулары болған. Христиан дініндегілердің құдайы Иисус Христостың да сақтаушы, күнəсін өтеуші (жуушы), адамзаттың ұлы сияқты эвфемистік лақап есімдері болған. Мұхаммед пайғамбардың есімі де жалғыз емес. Құранда оның тура атауының орнына алланың əмірі, пайғамбары; сақтандырушы; хабаршы; жарық сəуле шашушы т.с.с жанама эвфемистік атаулары да бар екені құпия емес. Ғылыми деректерге қарағанда, ағылшындар "құдай" деген ұғымды білдіретін "God" деген сөздің өзін де ашық қолданбайды. Оның орнына "George" (Джордж), "Lord" (Билік иесі) т.с.с эвфемизмдерді пайдаланады. Құдайды өз есімімен атауға тыйым салушылық түркі халықтарына да тән. Мәселен, алтайлықтар мен шорлардың мифологиясындағы ең басты құдай – Үлгенді сипаттайтын ақ жүзді, ақ сәулелі әмірші, найзағайлы, күн күркіретуші, жалынды, күн мен айдың қозғаушысы, көк, бай, мол сияқты эвфемистік жанама атаулар соның дәлелі. Үлгеннің антиподы – Ерліктің де бірнеше жанама аты болған. Қазақтар да құдайға жалбарынғанда: «О, жасаған!», «О, жасаған ием!» немесе «О, жаратқан ием!» деп барып тілек қылатынын ескерсек, өз ортамызда да құдайдың атының эвфемистік баламаларының бар екендігіне бірден көз жеткізуге болады. Бұл сияқты тыйымдар тек құдайлар мен пайғамбарлардың есімдеріне ғана салынып, солардың ғана есімдері эвфемистік жанама атауларға ие болып қоймаған. Дәл осындай құбылыс о баста анимистік негізінде қалыптасқан албасты, дию, жын-шайтандар, пері секілді мифологиялық кейіпкерлердің атауларымен де байланысты туындағаны байқалады. Түркі халықтарының мифологиялық кейіпкерлерінің ендігі бір тобы магиялық және анимистік нанымдардың негізінде байырғы түркі заманынан бермен келе жатқан, қоршаған табиғатқа табынудан туындайтын – киелі жер-су иелері. Анимистік, магиялық және шамандық нанымдар бойынша, татар, башқұрт, чуваш, қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, алтай, хакас, якут және басқа түркі халықтары кез келген тау мен тас, сай мен асу, өзен мен көл, орман мен тоғай, шың мен құз, жол мен сүрлеу, бастау мен бұлақ, аң мен құс, жан-жануарлар немесе өсіп тұрған ағаштың иесі бар, демек, киесі бар деп сенген. Сенген де сол киелерді пір тұтқан. Оларды шамдандырса, зияндық жасайды деп, кейбір іс-әрекеттерден бас тартып тыйым салған. Бұл айтылғандардың бұлтартпас дәлелдерін жоғарыда аталған мифологиялық сөздіктегі қырғыздар мен алтайлықтардың Йер-Су, татарларының Йорт иясе, башқұрттардың Юрт эяси немесе Йорт эйяхе,қазақтардың Су иесі, құмықтардың Сув анасы, қарақалпақтардың Су анасы, чуваштардың Йерех, хакастардың Шерсуг және якуттардың Иччи атты мифтерінен анық байқалады. Сөз магиясына сену мен әртүрлі әлеуметтік себептердің негізінде қалыптасатын тыйым салынатын сөздер мен эвфемизмдердің ерекше бір тобы ауру атауларымен байланысты. Бұл – көптеген халықтарда кездесетін өте кең таралған этнолингвистикалық құбылыстардың бірі. Әсіресе, оба, шешек, қызылша, безгек, топалаң, мәлік т.с.с тез тарайтын әрі адамдар мен малдарды жаппай қырғынға ұшырататын қатерлі дерттердің атын атау сол ауруларды шақырады немесе олардың иесін шамдандырады деген үрей мен қорқыныштан туындаған анимистік әрі магиялық нанымдар ертеректе жиі кездескен. Соның салдарынан ондай ауру-індеттердің тура атаулары табуға айналып, ендігі жерде қолданыстан шығып, олардың орнын эвфемистік бүркенші атаулар басып отырған. Мәселен, чуваштардың арасында ауруларды зиянкесті жын-перілер – узал немесе хаяр таратады деген сенім болғандықтан, әлгілердің атын ауызға алмайтын болған. Якуттар да шешек, қызылша ауруларын апалы-сіңілі әйелдердің кейпінде келеді деп сенетіндіктен олардың атын тура атаудан гөрі «аціі» «әпке», «нәапаы» «өкіл шеше» немесе орыс тілінен қабылдаған «матыска» («матушка») немесе «бабушка» сияқты кірме эвфемизмдерді, ал кейде «кіні» (ол) деген эвфемистік қызмет атқаратын есімдікті немесе шешектің орысша «оспа» деген атауының якут тіліне икемделген «уоспа» түрін пайдаланатын болған [33, 67]. Халық арасында қызылша ауруы мен шешек ауруына байланысты көзқарас көбінесе бірдей болып келетіндіктен, олардың эвфемистік атаулары да ұқсас. Мәселен, Алтай түріктері шешек секілді қызылшаны да «қонақ» немесе «ана» деп атаса, якуттар да ол ауруды шешек секілді «матыска» (матушка) деп «еркелетеді». Якуттар мен Алтай шорлары қызылша ауруын кейде «куор» (корь) деген орыс тілінен енген кірме эвфемизммен бүркемелейтін болған. Якуттар, сонымен қатар, қызба ауруын тура атамас үшін де ол аурудың орысша атауын, яғни «куөрәчікі» (горячка) деген сөзді эвфемизм ретінде пайдаланатын болған. Абақан түріктері де сүзек ауруын шешек пен қызылша секілді «қонақ» немесе «ана» деп басқаша айтатын болған. Адамда, малда кездесестін әрі эпидемия және эпизоотия кезінде сансыз көп шығынға ұшырататын оба, шешек, қызылша (адамда), мәлік, топалаң, қорасан (малда) т.б жұқпалы дертерден қазақтар да қатты сескенген, өйткені оларды киелі немесе құдай жібереді деп санаған. Осындай нанымдардың салдарынан қазақ арасында да адам мен малға жаппай келетін жұқпалы аурулардың иелерін шамдандырып, оларды өршітіп алмау мақсатымен дерттің атын тура атамай, жоғарыдағы басқа халықтар секілді эвфемистік жанама атауларды қолданатын болған. Сондай дерттердің бірі қызылша болатын. Дәл қазір аса қатерлі аурудың санатында болмағанымен, ертеректе бұл аурудан қазақ арасында балалар шығынға көп ұшырайтын. Оның себебін жоғарыдағыдай діни нанымдармен байланыстыратындықтан, халық арасында қызылшаны тура атамай «қызыл көйлек» деп басқаша айтатын. Үйде ол аурумен біреу-міреу сырқаттанып жатса, «бір нәрсеге шығып (көрініп) жатыр еді» деп, қатерлі дертті тұспалдап сездіретін. Ертеректе қазақ арасында қызылша секілді шешек ауруын да тура атамаған. Бұл қатерлі дерттен адам жаппай қазаға ұшырап, немесе тірі қалған күннің өзінде де, көбінесе кемтар болып қалатындықтан, оны киелі ауруға балап, тура атауының орнына «мейман», «қонақ», «қорасан» немесе «әулие» сияқты эвфемистік бүркенші атауларды пайдаланатын болған. Шешек ауруының әр түрі қосалқы атаулармен аталатынына диалектологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелері де көз жеткізеді. Мәселен, кейбір ғылыми деректерге қарағанда, шешек ауруы еліміздің оңтүстігінде – мейман, солтүстік және шығысында әулие, Арал гворында күл деп те атайтындығына көз жеткіземіз. Алайда диалектологиялық еңбектердің бірде бірінде шешектің әулие, мейман, күл болып аталуының себептеріне, олардың табумен байланысты екеніне жете мән берілмеген. Олар тек жергілікті тіл ерекшелігі тұрғысынан, яғни диалект ретінде ғана қарастырылады. Шешек ауруын табумен байлансты басқаша атау қазақтар секілді басқа да түркі тілдес халықтардың мәдениетінен кездеседі. Мәселен, өзбектер де шешек ауруын «чечек» тура атаудың орнына «гүл» немесе «гүл нома» деген эвфемистік атауларды пайдаланатыны байқалады. Сол сияқты Шығыс Түркістанда шешекті бүбі деп атаса, Ауғанстанда тұратын өзбектер оны бібі деп атайтын болған. Кейбір түркі тілдерінде табудың әсерінен «ауру», «науқас» деген сөздер мүлдем қолданыстан шығып, олардың орны бөтен тілдерден енген кірме эвфемизмдер басқан. Мысалы, түрік тілінде «ауру», «науқас» деген ұғымдарды араб тілінен енген «hastaliq» деген сөз алмастырса, өзбек тілінде де араб тілінен енген «кааллік» немесе парсы тілінен енген «беморлік» сияқты кірме сөздер алмастырады. Мұндай кірме эвфемизмдердің қатарына қазақ тіліне моңғол тілінен енген «сырқат», парсыдан енген «ақау», «науқас», сол сияқты парсы тілінен қырғыз тіліндегі «нооқас», «дарт», «кесел» және моңғол тілінен енген қырғыз тіліндегі «сырқоо» сияқты сөздер жатады. Адамдарды жалмайтын қатерлі дерттермен қатар малдарды қырғынға ұшырататын жұқпалы аурулардың атауларына да тыйым салынып, олар эвфемизмдермен алмастырылып отырған. Мәселен, ірі қара малға жаппай келетін әрі өлім-жітімге көп ұшырататын ең қатерлі, ең жұқпалы дерт – мәлік. Бұл тұрғыдан алғанда, топалаң (жылқы мен түйеде – жамандап, ірі қара малда – қараталақ, ошақ; қойда – топалаң, ешкіде – кебенек) да мәлік ауруынан кем соқпайтын. Сондықтан да бұл індеттен киелі деп сескенетін, оның атын атауға да киелі қорқатын әрі оған қарсы жасалатын ем-домдар да діни ұғымдармен байланысты болып келетін. Топалаң ауруын Қазан татарлары да әйел кейпінде болады деп сенетіндіктен оны тура атамай «мамо», яғни «ана» деп «еркелете құрметтеп» атайтын болған. Шындығында, кейбір ғылыми зерттеу жұмыстарында тіл ерекшелігі ретінде қарастырылатын алаң (топалаң), үшаяқ (қарасан), ұшпа (топалаң), сыйпар (мәлік), тырысқақ (оба), кемпір (мәлік), күл (шешек) сияқты атаулардың жергілікті тіл ерекшеліктерін сипаттайтын сөздер екеніне шек келтіруге болмайды. Алайда олардың халыққа кеңінен танымал, бірақ о баста «алда жіберген» немесе «киелі» («иелі») аурулар деген нанымның негізінде тура атауларына тыйым салынған «топалаң», «қорасан», «мәлік», «оба», «шешек» сияқты қатерлі де қорқынышты дерттердің эвфемистік атаулары екеніне де дау айту қиын [40, 76]. Жалпы, қатерлі дерттерді құдыреті күшті құдайдың өзі жібереді немесе олардың иесі болады деп сену көп халықтарға ортақ құбылыс. Мысалы, Қазан губерниясының орыстары кезінде безгек (лихорадка) ауруын тура атамай, «божья», яғни «құдай жіберген ауру» деп атаса, моңғолдар шешек ауруын Бұрхан есімді құдайдың атымен байланыстырып «bozec» деп атаса, словендіктер де ұстамалы талма ауруын «bozjast» (құдайдың құдыреті) деп атайтын болған. Қазақ арасында ұзаққа созылған көз ауруын «иелі» деп атау да кездесені байқалады. Кейде халық арасында кеселді дертті сайтанның ісі деп сенушілік те кездеседі. Мысалы, якуттар күбірткені «абаасы хараға» (сайтанның көзі) деп тура атамай, сағайлықтардың «мокаі» деуі секілді «мохуі» (аю) деп атаған. Аурулардан, әсіресе, жұқпалы немесе адам өміріне қатер туғызатын дерттердің атаулары тек жоғарыдағыдай діни нанымдардың негізінде ғана табу сөздерге айналып, эвфемизмдермен ауыстырылмайды. Бұл құбылыстың діни нанымдардан басқа да әлеуметтік себептері де бар. Мысалы, кейбір аурулар, біріншіден, еш қандай ем қонбайтындығымен екіншіден, түптің-түбінде науқас адамды жалмап тынатындығымен қорқынышты; үшіншіден, ем қонғанымен көптеген жұқпалы немесе ауыр дерттердің атаулары сау адамның да, науқас адамның да берекесін алады, көңіліне ауыр тиеді, құлағына жағымсыз естіледі. Сондықтан да ондай дерттердің тура атаулары аталмай, жанама немесе нақтылы ұғымды білдірмейтін жалпы атаумен, ия болмаса тігісі жатықтау эвфемизмдермен ауыстырылып отырды. Ауру атаулары секілді, туа біткен немесе кеселді дерттердің салдарынан болатын адамның дене, ақыл-ой кемістігін білдіретін – ақсақ, шолақ, соқыр, пұшық, бүкір, керең, саңырау т.с.с. жағымсыз сөздер де естіген құлаққа ауыр тиетіндіктен, олардан әлдеқайда тігісі жатық «кемтар» немесе «мүгедек» деген жалпы ұғымды білдіретін эвфемизмдермен не болмаса эвфемистік мағыналы басқа сөз тіркестерімен ауыстырылып отырады. Рухани дамудың төменгі сатыларында қалыптасып, әлемге кең таралған ескі нанымдардың бірі – тотемизм. Ғылыми деректерге қарағанда, «тотем» деген сөзді 1791 жылы солтүстік Американың оджибве үндістері тілінен Еуропаға бірінші болып ендірген ағылшын саудагері әрі тәржімеші Джон Лонг екен. Мұны тотемизмді арнайы зерттеушілердің бірі Зигмунд Фрейд те қостайды. Оджибве тілінде «тотем» деген сөз – «оның тегі» деген ұғымды білдіреді. Мұның мәнісі мынада. Солтүстік Американың алгонкин деп аталатын үндістерінің (бұл топқа оджибве де кіреді) тайпалары өздерінің арғы тегін аю, қасқыр, тасбақа, бұғы, қоян немесе т.б. жануарлардың бірінен тарайды деп сенентіндіктен, әр тайпа өз тегінің, яғни тотемінің атын сол тайпаның атауы ретінде пайдаланған. Сонымен қатар ол тайпалардың әрбір мүшесі де жаңағы атауды өзінің төл есімі ретінде қолданған. Тотемдік жануарларды адамдардың арғы тегі деп тану, яғни тотемизм, Америка үндңстерімен ғана шектелмейді. Мұндай сенім кезінде Африка, Австралия және Азия материктерін мекендейтін халықтарға да тән болатын. Мәселен, белгілі ғылыми деректерге қарағанда, Африканың бечуан тайпалары өздерін бакуена (крокодил), батлапи (балық), балангуа (арыстан) сияқты тотемдік жануарлардың немесе баморара (жабайы жүзім) секілді тотемдік өсімдіктердің атымен атаған. Индияның таулы аймақтарын мекендейтін ораон және мұнда тайпалары жылан, балық, қаршыға, сұңқар, көкқұтан т.б. жануарларды өздерінің тотемі санаған және оларды өлтіруге немесе етін жеуге тыйым салатын болған. Австралияның байырғы тайпаларының өмірінде де тотемизм ерекше орын алып келген. Ғылыми деректерге сүйенсек, тотемизм және онымен байланысты тыйымдардың түрлері түркі халықтарына да ортақ екені байқалады. Л.Расонийдің келтірген деректеріне қарағанда, түркі халықтарының тотемдік нанымдары жөнінде ең алғаш құнды пікір қалдырғандардың бірі аты әлемге аты танымал ғалым Рашид-ад-дин (1247-1318) екен. Рашид-ад-диннің дерекетері бойынша, ол кезде түріктер, оның ішінде төрт-төрттен алты топқа бөлінетін 24 оғыз тайпасының әр тобы қаршыға, бүркіт, сұңқар, ителгі, лашын секілді онгандардың, яғни тотемдердің бірінің атымен аталып, құт-береке әкелетін әлгі онгандарды аулауға қатаң тыйым салады екен. Л.Расоний сонымен қатар 11 ғасырда қырғыздардың кейбір рулары сиыр, жел, тасбақа, сұңқар, сауысқан болып аталғанын және түріктер өздерінің арғы тегін бөріден тарайды деп сенетіндіктен байрақтарына қасқырдың алтын бейнесін салатынын және сол заманда жиі кездесетін Көкбөрі, Бозғұрт, Үкі, Жылан, Аю, Тұрымтай; Аққұс, Бидай, Арпа секілді кісі есімдерінің бәрі де тотемдік сеніммен байланысты қалыптасқанын сөз етеді. Ал басқа жануарлардан түркі халықтарының, оның ішінде якуттардың арасында еі жиі кездесетін тотем – бүркіт, аққу және құзғын; телеуттерде – бүркіт; алтайлықтарда – аю; хакастарда – бүркіт;тувалықтарда – аққу мен бүркіт; тофаларда – балық, құзғын, бүркіт, шағала және көкек болған. Тотемизм түрікмендердің арасында да бертінге дейін кең таралған наным екенін Ақ-огуз (Ақ өгіз), Аиляр (Аюлар), Бургут (Қаршыға), Газ (Қаз), Дуэ (Түйе), Елон (Жылан), Кашир (Сәбіз), Дары (Тары), сияқты ру атаулары дәлелдейді. Самарқанд және Әндижан облыстарының кейбір жерлерінде балық аулауға немесе оны жеуге тыйым салынатыны тотемдік нанымдардың ертеректе өзбектерге де тән болғанын байқатады. Этнографиялы материалдардың ішінде тотемизмнің қарақалпақтар мен қазақтарға да ортақ наным болғанын мегзейтін деректер жоқ емес. Мәселен, қарақалпақтардың Қаратай, Сарытай. Бозтай, Қоңырат немесе қазақтардың Шұбар-Айғыр, Сары Үйсін (жарғанат), Күшік, Ителгі сияқты ру атаулары немесе қазақтардың үкі мен аққуға тимецтіндігі де сол тотемдік нанымның негізінде қалыптасқанына дау айту қиын [5, 33]. Түркі халықтарының, оның ішінде Орта Азияны мекендеген халықтардың мәдениетінде тотемдік наным мен табудың болғандығын этнографиялық, археологиялық және лингвистикалық зерттеулердің нәтижелері де дәлелдейді. Тотемизмнің негізінде қалыптасқан тыйымдарды, яғни табуды жоғарыдағыдай тек этнографиялық тұрғыдан ғана сипаттау жеткіліксіз, өйткені тотемизммен байланысты тыйымдар мен тотемдік жануарларды ауламау, өлтірмеу немесе етін жемеу сияқты шектеулермен ғана тынбайды. Мысалы, Саян-Алтай түріктерінің кейбір сүйектері өздерінің арғы тегін белгілі бір тотемдік жануардан тарайды деп сенетіндіктен әлгі тотемнің атын атауға да қатаң тыйым салған. Солардың бірі – алтайлықтар. Ғылыми деректерге қарағанда, Телес көлінің маңындағы алтайлықтардың Қара-Телес деген сүйегі өзінің арғы тегін аюдан таратып, өз тотемінің атын атауға тыйым салған. Шорлар да аюды өз тотемі санайтындықтанаю кездесе қалса, оның атынатамай: «Нағашы, нағашы, кері қайтыңыз. Басқа жаққа жөнеліңіз», - деп дауыстайтын болған. Мұндағы «нағашы» табуға айналған «аю» деген сөздің эвфемистік баламасы екені дау туғызбайды. Алайда жануарлардың атауларымен байланысты қалыптасқан табу мен эвфемизмдерді тек қана тотемдік наныммен шектеуге болмайды. Өйткені о баста тотемдік наным тым басым болғанымен, келе-келе оны аңшылық кәсіпке байланысты қалыптасқан наным-сенімдер ығыстырып, енді тотемдік наным, жоғарыдағыдай кейбір сарқыншақтары болмаса, мүлдем жойылып кеткені айқын байқалады. Аңшылық кәсіпке байланысты қалыптасқан наным-сенімдер мен солардың негізінде пайда болған табу сөздер мен эвфемизмдер Шығыс Еуропа мен Солтүстік Азияны мекендейтін халықтардың, оның ішінде, түркі тектес халықтардың да тілдерінен жиі кездеседі. Сосын олардың басым көпшілігі, біріншіден, аңдар адамдардың тілін ұғады, ниет-пиғылын алдын ала сезеді, сондықтан да олар аңшының қолына түспей құтылып кетеді немесе, керісінше, аңшының өзіне зияндық істейді, одан кек алады деген қорқыныштан туған наным-сенімдерге негізделсе, екіншіден, орман тағыларының да иелері болады, сондықтан кез келген аңды қажеттен тыс, бей-берекет аулауға болмайды, әйтпесе әлгі иелер шамданып, тыйымды бұзған аңшылардан аңдарды аулаққа алып кетеді деген сияқты сенімдерден туындайды. Мәселен, жоғарыдағыдай себептерге байланысты якуттар бүкіл түркі тектес халықтарға ортақ «аю» деген сөзді мүлде атамайды. «Аю» деудің орнына «эһэ» (ата), «тыатаагы» (тайгалық), немесе «кырдьагас» (қария) сияқты жанама атауларды, яғни эвфемизмдерді қолданады. Алтайлықтар да якуттар секілді аюдың тура атауының орнына «абаай» (қайнаға), «қарындаш» (бауыр), «таай» (нағашы) секілді эвфемизмдерді пайдаланады әрі аю аулауға жиналып жатқаны жөнінде ешкімге тіс жармайды. Өйткені алтайлықтарда аю жер астында – інде жатса да бәрін естіп, сезіп жатады деген сенім кең тараған. Осындай нанымға байланысты телеуттер де аюға «ерь кулакты» (жер құлақты) деген жанама атау берген. Алтайлықтар сонымен қатар аюдың да адамдар секілді жаны болады, ол, яғни жан аю өлгеннен соң үш күн бойы тайганы кезіп жүреді, сақтанбаса аңшыларды мерт қылып кетеді деп сезіктенеді. Мұндай сенім якуттар мен алтайлықтар секілді хакастарға да ортақ болғандықтан, хакастарда аюды тура атамай, «чир хулактыг» (жер құлақты) деп басқаша атайды. Тувалықтар да аюды тура атамайды. «Аю» декдің орнына олар «кайирхан» (жартастардың патшасы) дейді, себебі тувалықтар да аюдың құлағы жер (кайираханым чир-чулах) деп сенеді. Тувалықтар тоджылар да аң аулап жүрген кезде аюды «хайракан» (патша), «торай» (торай), «чааш бора» (момын) деп басқаша атаған. Ал тофалар аюды о баста адамнан азған деп сенетіндіктен оның атын тура атамай «ата» деген эвфемистік атауды қолданады. Аюды адамнан азған аң деген сенім тек тофалармен шектелмейді. Ғылыми келтірген деректерге қарағанда, бұл сенім славян халықтарының ішінде великорустар, белорустар, украиндықтар, поляктар және сербтерге де ортақ екен; кавказдықтардан – осетиндіктер, армяндар және ингуштер; финугорлықтардан – лопарлар, мордвалықтар, вотяктар, эсттер және вогулдар; түркі халықтарынан – алтайлық түріктер, сағайлықтар, качиндіктер, сойоттар, якуттар, османдықтар және кавказ татарлары; басқалардан – буряттар, тунгустықтар, ламуттар және айндар да аюды адамнан азған деп сенеді. Демек, аюдың атына байланысты табу мен эвфемизмдердің соншама көп тілде қалыптасуының басты себептерінің бірі осы сеніммен де тікелей байланысты деуге толық негіз бар [40, 45]. Аңшылық кәсіпке байланысты қалыптасқан табу мен эвфемизмдер тек аю емес басқа да үлкенді-кішілі аңдардың атауларына қатысты кәсіби лексиканы және тек аңшылар ғана пайдаланатын құпия немесе шартты тілдерді де қоса қамтитындықтан, айналымнан көптеген сөздер шығып қалып, олардың орнын эвфемистік неологизмдер басып отырған. Ғылыми деректерге қарағанда, тура атауына тыйым салынып, жанама эвфемистік атауға ие аңдар ғана емес, аңшылардың ең жиі қолданатаын кәсіби саймандары – мылтық, оқ-дәрі, садақ, пышақ, аша, ағаш, балта, т.б. болған. Мәселен, якуттар аңшылық кәсіппен айналысып жүрген кезде мылтықтың тура атауын (са) еш уақытта ауызға алмайды. Оның орнына - «көңдей», яғни «қуысты» немесе «кыталык» (ақ тырна) сияқты жанама атауларды қолданады. Якуттар секілді Алтай түріктері де аңда жүрген кезде «мылтық» деудің орнына «күзә» (күйеу), «оқ» деудің орнына – «коламчы» (қалыңдыққа тартатын күйеу жігіттің сыйлығы) деген атауларды пайдаланады. Мылтықтың бұрынғы қару- садақты (aja) да якуттар тура атамаған. Оның орнына – «хардағас» (отын) немесе «ojofoc» (қабырға) сияқты эвфемизмдерді қолданған. Якуттар сонымен қатар пышақ (бысах) пен балтаны (сүгә) да тура атауларымен атамай, біріншісін – «кырылах» (қырлы, жүзді), екіншісін - "кіріл" (тоқылдақ) деп кəсіби эвфемизмдермен атаған. Якуттар аңға тастайтын удың (алмас) да атын жасырып, оны - "тімах" (түйе) деп басқаша атаған. Аңшылық кəсіппен байланысты арнайы кəсіби тіл қазақ арасында қалыптаспағанымен аң мен балық аулауға немесе құсбегілікке қатысты наным-сенімдер, əдет-ғұрыптар жүйесі, тыйымдар жəне жекелеген эвфемизмдер баршылық. жүктеу/скачать 178.88 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|