Dos., b e. n. M. A. Яhmяdov Елми редактору: проф. Я-ж. И. Ящмядов



бет6/27
Дата21.06.2016
өлшемі2.79 Mb.
#152501
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27

3.2. Чяйирдякли мейвяляр
Чяйирдякли мейвяляр аьажларын сайына вя мейвя баьларынын сащясиня эюря алмадан сонра 2-жи йери тутур. Бцтцн мейвя баьларынын 40%-я гядярини тяшкил едир. Бу група албалы, эилас, ярик, шафталы, эавалы, алча, эюйям, зоьал аиддир.

Чяйирдякли мейвяляр Русийанын мяркязи районларында, Украйнада, Белорусийада, Молдавийада, Шимали Гафгазда, Юзбякистанда бежярилир. Эиласа нисбятян албалы сойуьа давамлыдыр. Эилас, ясасян юлкянин жянуб районларында бежярилир. Ярик Орта Асийада, Даьыстанда, Крымда вя Загафгазийада бежярилир. Чяйирдякли мейвяляр чох сулу олдуьундан узун мцддят сахланыла билмир. Онлардан тязя щалда истифадя едилир вя компот, мцряббя, жем, ширя, мцхтялиф ичкиляр щазырламаг вя гурутмаг цчцн истифадя едилир.

Чяйирдякли мейвялярин кимйяви тяркиби 3.1 №-ли жядвялдя верилмишдир.

Албалы (Жерасус вулэарис Милл.) эцлчичяклиляр фясилясиндяндир. Албалы жинсинин 240 нювц вар. Албалы ятли щиссясинин гурулушундан вя рянэиндян асылы олараг 2 група бюлцнцр: Морели вя Аморели.

Морели групунун мейвяляри вя ширяси гара рянэли олур. Яксяр щалларда бунларын мейвяси тцнд гырмызыйа чалыр. Дад-там хцсусиййятиня эюря турша-ширин вя турш йарымгрупларына айрылыр. Морели групуна аид едилян албалыларын ян чох йайылмышларындан Украйна, Морели, Лйубскайа, Анадолу, Владимир, Бящряли Мичурин вя с. мисал эюстяриля биляр.

Аморели групундан олан албалы нювляринин мейвяси вя ширяси ачыг рянэдя олур. Щямчинин бунларын дады биринжи група нисбятян шириндир. Бу група аид олан албалы нювляриндян Монморанси, Чящрайы рянэли Аморели, Курсk шпанкасыны эюстярмяк олар.
Жядвял 3.1. Чяйирдякли мейвялярин кимйяви тяркиби, faizlə


Мейвялярин ады

Су

Шякяр

Туршу

Пектин маддяси

Селлцлоза

Ж витамини, мг%-ля

Албалы

77-87

8,4-14,5

0,9-2,3

0,4-0,6

0,18-0,25

2-6

Эилас

74-85

10-17,0

0,5-1,0

0,4-0,7

0,2-0,3

10,0

Эавалы:

Macar qrupu


79-85

8,7-15,6

0,4-1,0

0,7-0,8

0,3-0,5

5-10


Ренклод qrupu

83-86

9-12,3

0,6-1,5

0,4-0,6

0,2-0,3

5-17

Алча

87-89

4,5-6,1

3-3,9

0,3-0,6

0,4-0,5

7-13

Ярик

83-87

4,5-23,0

0,2-2,5

0,4-1,2

0,4-1,0

1-7

Шафталы

85-88

7,5-15,0

0,5-1,0

0,6-1,2

0,4-0,5

7-20

Эюйям

88-90

7,0

1,8

1,30

1,60

12-17

Зоьал

82-86

8,9

2,0

0,90

2,0

5

Йетишмя мцддятиня эюря албалы тезйетишян (Тезйетишян морели, Кент, Эюдяксаплаг), ортайетишян (Пионер, Владимир, Украйна морели) вя эежйетишян (Идеал, Лйубскайа, Анадолу) групларына бюлцнцрляр.

Азярбайжанда Анадолу, Ири шпанка, Подбелски вя Тезйетишян инэилис албалы сортлары бежярилир. Албалынын кейфиййяти Азярбайжан Республика стандартынын (РСТ 290-76) тялябляриня жаваб вермялидир. Биринжи вя икинжи ямтяя сортуна бюлцнцр. Ян бюйцк ен кясийинин диаметри иримейвялилярдя 20 мм-дян, хырдамейвялилярдя ися 15 мм-дян аз олмамалыдыр. Албалы тязя щалда 20 эцн сахланыла биляр.

Эилас (Жерасус авиум Моенжщ.) албалыйа нисбятян истисевян олдуьундан, ясасян юлкямизин жянуб районларында бежярилир. Ятли щиссясинин гурулушуна эюря 2 група бюлцнцр: Бигаро вя Кини.

Бигаро групуна аид оланлар сых вя хырчылдайан ятли олмагла, ясасян консервляшдирмядя истифадя едилир. Бу група аид оланлардан сары Драгона, сары Денисйон, чящрайы Наполеон, Франсис (Франс Иосиф) вя Гызылы эиласлары эюстярмяк олар.

Кини групуна аид едилянляр бигаро групундан фяргли олараг даща зяриф ятли щиссяйя маликдир. Бунларын ятли щиссяси щям дя бош вя чох сулу олур. Ясасян тязя щалда сцфряyə vermək цчцн истифадя едилир. Бу група аид олан эилас сортларындан Тезйетишян, Гара найта, Апрелка эюстяриля биляр.

Азярбайжанда гядимдян бяри йерли эилас сортлары: Исфащани, Щясянбал, Ябляь, Шудуь, Ширин гара, Гара эилас, Нюврястя вя башгалары бежярилир.

Стандарт сортлардан Димажио, Олива Романы, Сары Дрaгoн, Юкцзцряйи, Чящрайы Наполеон, Бигаро Грол, Сары Денисyoн, Бианко эюзяли, тезйетишян Кассини, эежйетишян Кефтера вя с. эюстяриля биляр.

Эиласын кейфиййяти Азярбайжан Республика стандартынын (РСТ 293-76) тялябляриня жаваб вермялидир. Эиласын ян бюйцк ен кясийинин диаметри 20 мм-дян аз олмамалыдыр. Саплагсыз мейвялярин чякийя эюря мигдары 5%-дян чох олмамалыдыр. Икинжи сорт эиласын рянэинин вя юлчцсцнцн мцхтялиф жинсли олмасына, мейвянин 5%-дян 2 ядяд саьалмыш долу, йахуд мейвягурду зядяляринин олмасына ижазя верилир.



Эавалы, ясасян Гафгазда вя Крымда йабаны щалда йетишир. Украйнада, Молдавийада, Шимали Гафгазда бежярилир.

Баь эавалысы (Прунус доместижа Л.) бцтцн эавалы баьларынын 96%-ни тяшкил едир. Баь эавалысынын ян чох бежярилян нювляри ренклод, macar вя йумуртавари эавалыдыр.

Macar gavalısı гырмызымтыл-бянювшяйи рянэдя, цзяри аь мум тозу иля юртцлц, узунсов йумурта формасында, ятли щиссяси йашылымтыл сары, бярк вя ширин олур. Бу эавалыдан, ясасян гара эавалы гурусу истещсал едилир. Тязя щалда бир айа кими сахланыла биляр. Macar gavalısının ян чох йайылмыш сортларындан Ев эавалысы, Ади эавалы, Италйан эавалысы, Аъански эавалысы, Москва эавалысыдыр.

Ренклод эавалылары йумру формада, тясадцфи щалларда овалшякилли йашыл, сары, йашылымтыл-сары рянэдя ширин вя сулу олур. Ренклод эавалысынын сортларындан йашыл ренклод, Алтан ренклоду, Улленс ренклоду, колхоз ренклоду, Реформа эавалысыдыр.

Йумуртавари эавалылар чох ири, сары вя йа нарынжы рянэдя, сых, ширяли сары ятли щиссяйя вя турша-ширин дада маликдир. Бу група Сары йумуртавари, Гызыл дамжы, Шафталы эавалылары аиддир.

Бунлардан башга баь эавалысынын нюв мцхтялифликляриндян Анна Шпет, Викторийа, Сары Очаков эавалы сортлары да мювжуддур.

Азярбайжанда Бондебри, Шафталы эавалысы, Йашыл ренклод, Улленс ренклоду, Хурма macar, Ади macar, Анна Шпет, Сцгар, Сары албухара, Александр Дцма, Алтан ренклоду, Йерли Лакстон эавалы сортлары бежярилир. Йерли сортлардан Хатыны, Вязири, Сары албухара вя гара эавалыдыр.



Жыр эавалы (Прунус инситита Л.), ясасян йабаны щалда битир. Ади эавалыдан чох турш вя бцзцшдцрцжц олмасына эюря фярглянир. Сортларындан Мирабел, Нанси вя Волга жыр эавалысыны эюстярмяк олар. Ясасян мцряббя, консервляшдирмя вя гурутма цчцн сярф едилир.

Алча (Прунус диварижата Ледев) йабаны щалда йетишир. Бунунла йанашы, бязи мядяни сортлары да бежярилир. Ян чох Орта Асийада, Гафгазда вя Крымда йайылмышдыр.

Тязя щалда вя щямчинин емал мягсяди иля дя истифадя едилир. Алчадан мармелад, пастила, мцряббя, щабеля компот щазырланыр. Йерли ящали ися ондан туршу вя лавашана дцзялдирляр. Алчанын кейфиййяти ГОСТ 21405-75 цзря мцяййян едилир.

Азярбайжанда йетишян йерли сортлардан ян мящсулдар оланлары Талоби, Гара алча, Эюйжя Солтаны, Пайыз мяляси (пейвянд алча), Ряжяби, Яряши вя Гязвини сортларыдыр.

Эюйям (Жорнус мас Л.), ясасян жянубда чох йайылмышдыр. Хырда тцнд йашылы рянэдя вя цзяриндя мум тозу олур. Шахта вурдугда онун дад-там кейфиййяти йахшылашыр. Ян чох мцряббя, жювщяр вя туршиййат щазырламагда истифадя едилир.

Зоьал (Прунус спиноса Л.), ясасян Гафгазда, Крымда йабаны щалда битир вя щямчинин аз мигдарда мядяни щалда бежярилир. Зоьал хырда олуб, узунсов формада, тцнд гырмызы рянэдя кяскин турш дадлыдыр. Чяйирдяйи цмуми мейвянин 32%-ни тяшкил едир. Ясасян августун ахырлары вя сентйабрын яввялляриндя йетишир. Мцряббя, пастила, мармелад, ликюр, наливка, ширя щазырланмасында вя тязя щалда истифадя едилир. Сортларындан Gəncə, Сары зоьал, Гара зоьал эюстяриля биляр.

Зоьалын кейфиййяти QOСТ 16524-70 цзря мцяййян едилир.



Ярик (Прунус Арменика Милл) эцлчичяклиляр фясилясиндяндир. Ярик жинсинин 10 мцхтялиф йабаны формасы мялумдур, бунун да 3 нювц: ади, Сибир вя Манжурийа ярийи даща чох йайылыб. Мядяни ярик сортлары, ясасян Орта Асийада, Загафгазийада, Украйнада, Шимали Гафгаз вя Молдавийада бежярилир. Ярик тяйинатына эюря 2 група айрылыр: гурутмаг цчцн, консервлик вя сцфря цчцн. Ярик мяншяйиня вя ботаники хцсусиййятляриня эюря К.Ф.Костинованын тяклиф етдийи тяснифата ясасян, 3 група бюлцнцр:

  1. Орта Асийа групу ярикляри;

  2. Иран-Гафгаз групу ярикляри;

  3. Авропа ярикляри.

Гурутмаг цчцн истифадя олунан ярикляр сых ятли вя чох шякярлидир. Сцфря цчцн вя консерв цчцн истифадя олунанлар ися биринжилярдян фяргли олараг бош ятлийя малик олур.

Гурутма мягсяди иля Орта Асийа сорту ярикляриндян исифадя едилир. Бунларын чяйирдякляриндяки ляпядян бадам явязиня ширниййат щазырламаг цчцн истифадя едилир. Тяркибиндя амигдалин глцкозиди (4,4%-я гядяр) оланлар ися бу мягсядля истифадя едилмир. Ятриййат сянайесиндя хаммал кими ишлядилир. Ярийин чяйирдяк ляпясиндя 55% йаь, 28% зцлали маддя олур.

Орта Асийа ярикляриндян щям гурутмаг вя щям дя сцфря цчцн истифадя едилир. Бу мягсядля истифадя олунан сортлардан Арзами, Ахрори вя Рущу жаван эюстяриля биляр.

Авропа сортлары гурудулмур. Бунлардан консерв истещсалында вя сцфря цчцн истифадя едилир. Авропа сортларына дахил олан яриклярдян Гырмызыйанаг, Ананас, Амброзийа, Никитин вя с. мисал эюстяриля биляр. Сцфря цчцн истифадя олунанлар ири, хош эюрцнцшлц, йахшы дадлы вя ятирли олмалыдырлар. Сцфря цчцн истифадя олунан Иран-Гафгаз групу ярикляри Комсомол, Нахчыван, Шалах, Бадам-ярик сортларыдыр.

Гурутма цчцн истифадя едилян Орта Асийа групу ярикляри Мирсянжяли, Исфарак, Гайси, Хурмаi, Кондак, Арзами, Хасаки, Учма, Бабаи сортларыдыр. Бунларын тяркибиндя туршу аздыр.

Тезйетишян сцфря ярикляри 2 щяфтя, эежйетишянляр ися 15-20 эцн сахланыла билир.

Азярбайжанда йерли сортлардан, ясасян Нахчыванда Нюврястя, Щагверди, Абуталиби, Эюй бадами, Алйанаг, Сары бадами, Сары вя Аь Тябярзя, Хосровшащи вя Шалах сортлары бежярилир.

Тязя ярик Ы вя ЫЫ помолоъи група бюлцнцр. Щяр республика цзря сортларын ады стандартда эюстярилир. Кейфиййятиндян асылы олараг биринжи вя икинжи сорта айрылыр. Юлчцсцня эюря ири (40 мм-дян чох), орта (30-40 мм) вя хырда (30 мм-я гядяр) групларына айрылыр. Сатыш заманы 8% стандарта уйьун олмайан, лакин йарарлы мейвялярин олмасына ижазя верилир.



Шафталы (Персижа Вулэарис Милл) истисевян олдуьундан, ясасян юлкямизин жянуб районларында йайылмышдыр. Сянайе ящямиййятли шафталы Юзбякистанда, Тцркмянистанда, Загафгазийа республикаларында, Шимали Гафгазда, Украйнада вя Молдавийада бежярилир. Шафталыдан тязя щалда итсифадя едилир, kомпот, ширя, мцряббя, сукат, мармелад щазырланыр вя гурудулур.

Шафталы мейвяляри йумру вя овал формада олур. Тяпяляри дцз, йумру вя йа мямялидир. Мейвяляри йашыл, аь, гырмызы, сары вя йа гарышыг рянэдя олур. Мейвянин цзяри чылпаг вя йа тцклц (пянбяли) олур. Цзяри тцклц шафталылар юз нювбясиндя щягиги шафталыдан (бунларын чяйирдяйи ятликдян тамам айрылыр) вя пави шафталысындан (бунларын ятлийи чяйирдякдян айрылмыр) ибарятдир. Цзяри чылпаг шафталылары уйьун олараг нектарин вя брйунйон (эярди вя йа эцшдц) адландырырлар.

Ятли щиссяси чяйирдяйиндян там айрыланлар даща зяриф вя ширяли олурлар. Бунларда пектин маддяляри аз олур. Эениш йайылмыш сортларындан Лола, Сары нектарин, Никитин, Чемпион, Гызыл йубилей шафталыларыдыр.

Ятли щиссяси чяйирдяйиндян айрылмайанлар хырчылдайан олур. Бунларда пектин маддя нисбятян чохдур. Сортлары Аь горийски, Брусски, Пауни, Зяфярани шафталыларыдыр.

Азярбайжанда шафталынын стандарт сортларындан Чемпион, Гриноберо, Салами, Гызыл йубилей, Елберта, эежйетишян нарынжы, эежйетишян зяфяраны, Никитa, Майфлевер, Салвей, Фидан, Малик, Аь назлы йетишдирилир. Тязя шафталы щяр помолоъи сорт цзря кейфиййятиня эюря биринжи вя икинжи ямтяя сортуна бюлцнцр. Юлчцсцня эюря ири (50 мм-дян чох), орта ири (35-50 мм) вя хырда (35 мм-дян кичик) групларына бюлцнцр.

Йени перспектив аь ятли шафталылардан Ъемчуъина, Фламинго, Йубилей, Знамйа, Крым, Таврически+, сары ятли шафталылардан Майак, Факел, Крым кящрябасы, Хязиня сортларыны эюстярмяк олар.

Шафталынын тезйетишян сортларыны сойудужуда (0-60Ж-дя) 6-10 эцн, эежйетишян сортларыны ися 1-2 ай сахламаг мцмкцндцр.

3.3. Эилямейвяляр
Эилямейвяляр чох йайылмыш мейвя нювляри групудур. Бу група дахил олан мейвялярин бязиляри сойуьадавамлы олдугларындан шимал районларында да бежярилир. Бязиляри ися (цзцм вя гараьат) истисевян олдугларындан анжаг юлкямизин жянуб районларында бежярилир. Бу група дахил олан мейвялярин яксяриййяти узун мцддят сахланылмаьа йарамадыьындан тез истифадя едилир. Лакин цзцмцн эежйетишян сортларындан сахламаг цчцн истифадя олунур.

Эилямейвяляр юз тяркиб хцсусиййятляриня эюря организм цчцн гидалы йейинти мящсулларыдыр. Бу група цзцм, гараьат, моруг, гушцзцмц, чийяляк вя с. дахилдир.



3.3.1. Щягиги эилямейвяляр
Цзцм (Витис винифера) цзцм фясилясинин цзцм жинсиндяндир. Цзцм жинсинин 70 нювцндян икиси Азярбайжанда битир. Бунлардан мешя вя Амур цзцмц даща эениш йайылмышдыр. Мешя цзцмц цзцмчцлцк районларында йабаны щалда битир. Цзцм истисевян битки олдуьундан, ясасян жянуб районларында бежярилир. Ясасян Загафгазийа республи­каларында, Шимали Гафгазда, Украйнанын жянубунда, Молдавийада, Орта Асийада бежярилир. 1000-я гядяр мцхтялиф цзцм сортлары йетишдирилир. Цзцмцн айры-айры сортлары иля мяшьул олан елм ампелографийадыр. Цзцмцн кейфиййяти онун кимйяви тяркибиндян, щабеля салхымын сых, орта сых вя сейряк олмасындан асылыдыр. Сейряк салхымлар аз зядяляндийиндян дашынма вя сахланмайа нисбятян давамлыдырлар.

Щяр бир цзцм эиляси габыг, сулу ятли вя тохум щиссяляриндян ибарятдир. Цзцмцн тохумсуз сортлары да вардыр. Цзцмцн габыьы сых, галын вя назик олур. Сых вя галын габыглылар сахланмаьа давамлыдыр. Мцхтялиф цзцмлярдя ятли щиссянин, тохумун вя габыг щиссясинин бир-бириня нисбяти фаизля мцхтялиф олур. Ятли щисся мцхтялиф цзцмлярдя 85-90%, габыг 2-9%, тохум ися 5%-я гядяр олур.

Цзцмцн тяркибиндя орта щесабла 76-83% су, 16,1% шякяр, о жцмлядян 0,7% сахароза, 15,4% инвертли шякяр, 0,6% туршу, 0,25% пектин маддяси, 0,9% селлцлоза, 0,3-0,5% минерал маддя вардыр.

Цзцмцн тяркибиндя олан шякяр онун кейфиййяти цчцн ясас эюстярижи олмагла, 10%-дян 30%-я гядяр олур. Цзцм шякяри ися глцкоза вя фруктозадан ямяля эялмишдир. Цзцмцн дады онун тяркибиндяки туршулуьун мигдары иля ялагядардыр. Раст эялян туршулар şərab вя алма туршуларыдыр. Аз мигдарда ися туршянэ туршусу да вардыр. Йетишмямишлярдя ися кящряба вя гарышга туршулары да rast gəlir. Туршулуг 0,4-1,4%-дяк олур. Цзцмцн тяркибиндя 1,44%-я гядяр азотлу маддяляр, П витамини, 3-10 мг% Ж витамини вя ятирли маддяляр вар.

Тяйинатына эюря цзцм 3 група айрылыр: сцфря цчцн, шярабчылыг вя гурутмаг цчцн.

Сцфря цчцн оланлар ириэиляли, хошэюрцнцшлц вя чох ширяли олурлар. Сцфря цчцн оланларын йайылмыш сортларындан Шабаш, Чауш, Аь шасла, Гара асма, Нимрянэ, Щцсейни (эялинбармаьы), Аь Тябриз (Азярбайжанын йерли сортларындандыр), Аьадайы (Даьыстанын йерли сортудур), Щамбург мускаты, Искяндяриййя мускаты, Изабелла вя с. дахил едилир.

Шярабчылыг сортларындан щям конйак, щямчинин мцхтялиф нюв шярабларын истещсалы цчцн истифадя олунур. Сцфря цзцмляриндян фяргли олараг цзцмцн шярабчылыг сортлары шякярлилийинин чох олмасы иля фярглянир.

Бу група аид олан сортлардан аь, чящрайы, гара вя Щамбург мускатларыны, Токай, Эилйар, Мядряся, Bайан мисал эюстяриля биляр. Ади шяраблардан фяргли олараг Шампан шярабларынын щазырланмасында даща йцксяк кейфиййятли цзцм сортларындан истифадя едилир. Беля цзцм сортларындан Рислинг, Ркасители, Шардоне, Пинофран вя с. эюстярмяк олар. Токай типли шярабларын щазырланмасы цчцн Фурминг, Гаре-левелйу сортлары, сцфря шяраблары цчцн аз шякярли (туршулуьу бир аз чох) сортлардан Каберне, Саперави, Алиготе, Рислинг, Траминер, Соликаури вя с. ишлядилир.

Гурутмаг цчцн олан цзцм сортлары чох шякярли вя аз туршулуьу иля фярглянирляр. Бунларын ятли щиссяси сых, назикгабыглы олур. Гурутмаг мягсяди иля тохумлу вя тохумсуз цзцмлярдян истифадя олунур. Цзцмцн Орта Асийа сортлары гурутмаг мягсяди иля даща ялверишли сайылыр. Бу сортлардан тумсуз аь вя гара кишмиш, Вассарга, Каттакурган, Бакы шанысы мисал эюстяриля биляр. Адятян тохумлу цзцмлярдян мювцж, тохумсуздан кишмиш щазырланыр.

Сцфря цзцмцнцн кейфиййяти Азярбайжан Республика стандартынын (РСТ 199-74) тялябляриня жаваб вермялидир.

Тижарят шябякясиндя сатыша бир сортлу, бцтюв вя даьыныг, эиляляри мцхтялиф сыхлыгда, инкишаф етмиш, йеткин, тямиз, рянэи юз сортуна мцвафиг, механики зядясиз вя зярярверижи йахуд хястялик дяймямиш цзцм салхымлары бурахылыр.

Партламыш, басылыб язилмиш эилялярин мигдары 0,5%-дян, гопуб тюкцлмцш эиляляр ися 5%-дян чох олмамалыдыр.



Гараьат цзцм кими чохиллик мейвядир. Рянэиня эюря 3 нювя айрылыр: гара гараьат (Рибес ниэрум Л.), гырмызы (Рибес рубрум Л.) вя аь гараьат (Рибес ауреим Пуржщ).

Витаминлярин мигдарына эюря гара гараьат даща цстцн сайылыр. Бунун тяркибиндя 400 мг% Ж витамини вардыр. Одур ки, гара гараьат даща чох бежярилир. Гара гараьат эилялярля, аь вя гырмызы гараьат ися салхымларла дярилир. Гара гараьат 2 щяфтя мцддятиня, аь вя гырмызы гараьат ися 5-7 эцн мцддятиня сахланыла билир. Бунларын шещли олмасы сахлама мцддятини даща да азалдыр.

Гара гараьатын тяркибиндя 7-10% шякяр, о жцмлядян 5,7-7% глцкоза, 0,9-1,6% фруктоза вя 0,5-2% сахароза, 1,9-3,7% туршу (лимон вя алма), 1,5% пектин маддяси, 3,76% селлцлоза, 0,33-0,42% ашы маддяси, 0,5% минерал маддя, 0,53-1,41% азотлу маддя вардыр. Гара гараьатын йайылмыш сортларындан Мящсулдар Лийа, Боскоп нящянэи, Лакстон, 8-жи Девисон, Эент, Голиаф, Сентйабр Дaниелйасы, Неаполитански вя с.-дир.

Гара гараьатын кейфиййяти дювлят стандартынын (ГОСТ 21450-75) тялябляриня жаваб вермялидир. Кейфиййятжя гара гараьатын эиляляри тязя, тямиз, йеткин, бир помолоъи сорта мянсуб, зядясиз вя саьлам олмалыдыр.

Биткинин башга щиссяляринин мигдары 1,0%-дян, кал мейвяляр 5,0%, гуруйуб йанмыш эиляляр 3,0%, бир-бириня йапышмыш эиляляр ися 4%-дян чох олмамалыдыр.

Гырмызы вя аь гараьатын тяркибиндя орта щесабла 6,7-8,2% шякяр, 2,6-3,8% туршу, 20-45 мг% Ж витамини, 0,19-0,26% пектин маддяляри, 0,24-2,38% протопектин, 0,41% пентозан, 3,88% селлцлоза, 0,11% ашы вя бойа маддяси, 0,20-0,91% азотлу маддяляр вардыр.

Гырмызы гараьатын йайылмыш сортларындан Гырмызы Версалски, Гырмызы Щолландийа, Красный крест, Мящсулдар Фейа, Замок Хаутона, Гырмызы чутовка вя с. эюстярмяк олар.

Аь гараьатын сортларындан Аь Булонски, Аь версалски, Аь Щолландийа вя Йутерборг мисал эюстяриля биляр.

Щягиги эилямейвяляря аид олан фирянэцзцмц, гушцзцмц, гараэиля вя мярсин ян чох Rusiyanın шимал вя орта зоналарында йетишир.

Азярбайжанда yetişən йабаны эилямейвяляр haqqыnda IY fəsildə geniş məlumat verilir.




3.3.2. Мцряккяб эилямейвяляр
Моруг (Рубус идаеус Л.) ян чох шимал вя орта зона районларында йайылмышдыр. Моруг чохиллик биткидир. Моруг икинжи илиндян мящсул вермяйя башлайыр. Ян чох 3-жц, 4-жц илляриндя мейвя верир. Бир щектардан 4-6 гр мящсул йыьмаг олур. Йетишмиш моруг будагдан асанлыгла гопур. Моруг тязя щалда истифадя едилмякля йанашы гурутма, дондурма, мцряббя, ширя, шярбят, ичкиляр вя с. щазырламаг цчцн истифадя едилир. Гурудулмуш моругда салисил туршусу даща чох олдуьундан, мцалижяви ящямиййятя маликдир. Тязя вя дондурулмуш моруг мейвяли дондурма щазырланмасында ишлядилир.

Сортундан вя йетишмя шяраитиндян асылы олараг тяркибиндя 3-11% шякяр, 1-2% цзви туршу, 0,5-2,8% пектин маддяляри, 6% селлцлоза, 0,1-0,3% ашы маддяляри, 0,8-1,9% азотлу маддяляр, 0,4-0,8% минерал маддяляр вардыр. Мешя моруьу дямир вя фосфор дузлары иля зянэиндир. Моругда 7-20 мг% Ж витамини вардыр.

Моругда сахароза аз, глцкозайа нисбятян фруктоза ися даща чохдур. Моруг эилясинин формасы конусвари, даиряви вя овал шякилли, узунсов вя йарым шара охшайыр. Рянэиня эюря моруг гырмызы, аь вя гара рянэдя олур. Дадына эюря турш, турша-ширин, ширин-турш нювляриня бюлцнцр. Моруьун эениш йайылмыш сортларындан Волъанка, Кузмин, Техас, Малборо, Усанка, Тярягги вя с. мисал эюстярмяк олар.

Бюйцрткян (Рубус жаужасижус Фожке) гара рянэли эилямейвядир. Щяр бир эилянин дахилиндя тохумжуг йерляшир. Тяркибиндя 7% шякяр, 1-2% туршу олур. Ян чох раст эялян алма, лимон вя şərab туршусудур. Бюйцрткян ясасян ликюр-араг вя гяннады сянайесиндя истифадя едилир. Бюйцрткянин мядяни сортларындан Мичуринин йетишдирдийи Изобилийа сортуну эюстярмяк олар. Крымда йабаны щалда битян бюйцрткян «оъиной» адланыр.

Бюйцрткянин кейфиййяти Азярбайжан Республика стандартынын (РСТ 277-76) тялябляриня жаваб вермялидир. Бюйцрткянин эиляляри тязя, сых ятли, механики зядясиз, кифсиз вя чцрцнтцсцз олмалыдыр. Рянэи тцнд бянювшяйи, дады юзцнямяхсус, там йетишмямишлярин мигдары 3%-дян чох олмамалыдыр.


3.3.3. Гейри-щягиги эилямейвяляр
Бу група баь чийяляйи (Фраэариа мосжщата Дужщ.) вя мешя чийяляйи (Фраэариа весэа) аиддир. Бунлар биолоъи хцсусиййятляриня эюря бири диэяриня чох йахындыр. Бунларын эилямейвяляр ичярисиндя хцсуси чякиси аздыр. Мешя чийяляйи баь чийяляйиня нисбятян даща тез йетишир. Мешя чийяляйи йабаны щалда йайылмыш вя сойуьа давамлы олдуьундан шимал вя орта зона районларында йайылмышдыр. Баь чийяляйинин мейвяси ири олмагла диаметри 3-5 см вя чякиси 50 гр-а гядяр олур.

Баь чийяляйинин тяркибиндя 80-88% су вя 10-12% гуру маддя вардыр. Сортундан вя йетишдийи йердян асылы олараг чийяляйин тяркибиндя 6-11% шякяр, 1-2% цзви туршу вардыр. 30-80 мг% Ж витамини вя аз мигдарда Б групу витаминляри вя каротин, туршулардан ян чох лимон вя азажыг алма туршусу вардыр. Шякярлярдян 2,8% глцкоза, 3,3% фруктоза вя 0,4% сахароза олур. Биринжи йыьымда чийяляйин тяркибиндя шякярин мигдары 2-жи вя 3-жц йыьыма нисбятян 1% чох олур.

Бунлардан башга чийялякдя 0,6% ашы вя бойа маддяси, 0,6% йаь, 1,5% селлцлоза, 1,3% пектин маддяси, 0,5% минерал маддя вардыр. Ян чох дямир, фосфор вя кобалт дузлары раст эялир.

Йетишмя дюврцндян асылы олараг тез, орта вя эежйетишян нювляря айрылыр. Ясас ашаьыдакы сортлар йетишдирилир. Тезйетишянлярдян Мысовка, Комсомолчу, орта йетишянлярдян Чящрайы ананас, Иосиф Магомет, Муто, Кораска, Луиза вя эежйетишянлярдян Загорйа эежйетишянини эюстярмяк олар. Азярбайжанда, ясасян Мадам Муто вя Фестивал сортлары йетишдирилир. Эилямейвяляри габлашдырмаг цчцн тутум 3-8 кг олан сябят вя сябятжикдян истифадя едилир.

Стандарта ясасян, чийяляйин эиляляри тязя, тямиз, саплаглы, рянэи нормал вя саьлам олмалыдыр. Бунларын ичиндя 10%-я гядяр нисбятян хырда эилялярин, 5%-я гядяр гейри-помолоъи сортларын, 3%-я гядяр нисбятян кал, лакин лазыми гядяр инкишаф етмиш, сатыш йериндя 5%-я гядяр язилмиш вя йетишиб ютмцш эилялярин олмасына ижазя верилир.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет