Dos., b e. n. M. A. Яhmяdov Елми редактору: проф. Я-ж. И. Ящмядов



бет5/27
Дата21.06.2016
өлшемі2.79 Mb.
#152501
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27

2.7. Томат тярявязляри
Томат вя йа помидор (Соланум Лижоперсижум Л.) бирил­лик от биткисидир. Бир чох нюв, йарымнювц вя нювмцх­тялифлийи вардыр.

Цч нювмцхтялифлийи олан помидор бежярилир.



  1. Йцксяк бойатан помидорлар: колу штамсыз, зоьлары назик олур, мейвя вердикдя йеря йатыр. Сортларындан Рыбка-52, Жянублу-1644 вя с.

  2. Штамлы помидорлар: зоьлары галын вя бярк олур, мейвя вердикдя йеря йатмырлар. Сортларындан Карлик, Нева, Краснодар, Волгоград вя с.

  3. Детерминат вя йа зяиф будаглы карлик (жыртдан) помидорлар. Сортларындан Пушкин-1853, Первенес, Колхозчу-34 вя с. эюстярмяк олар.

Помидор исти севян битки олдуьундан, ясасян орта вя жянуб районларда бежярилир. Помидорун вятяни Американын тропик районларыдыр.

Помидор назик габыгдан, ятли щиссядян, тохум камераларындан вя тохумлардан ибарятдир. Дахили тохум камералары чох олан томатлар ян йахшы томатлардыр.

Помидорун 600-я гядяр бежярилян сорту мялумдур. Бунлар бири-диэяриндян формасына, рянэиня, цзяринин вязиййятиня (габıргalı), бюйцклцйцня, тохум камерасынын сайы вя йерляшмясиня эюря фярглянирляр.

Помидорун рянэи гырмызы, чящрайы, йахуд сарынын мцхтялиф чаларында ола биляр. Помидор овал, йасты йумру вя конусвари, цстц ися щамар, йа да гаbıргalı олур. Йетишмясиня эюря помидор йашыл, боз, чящрайы вя гырмызы рянэдя олур. Сахланан вя дашынан заман да йетишя билир. Юлчцсцня эюря ири, орта ири вя хырда нювляриня айрылыр. Ириляринин чякиси 100 гр-дан чох, орта ириляринки 60-100 гр, хырдаларынкы ися 60 гр-а гядяр олур.

Камераларын сайындан асылы олараг азкамералы (2-5 камера), ортакамералы (6-9 камера) вя чохкамералы (10-дан чох камера) групларына бюлцнцр.

Тясяррцфат яламятляриня эюря помидорлар ашхана вя консервлик груплардан ибарятдир. Помидорун ашхана сортлары ян чох ашпазлыгда салатларын, 1-жи вя 2-жи хюряклярин щазырланмасында истифадя олунур. Бунлар ширяли вя эюзял дадлыдырлар. Помидорун консервлик сортлары томат-паста, томат-пцре, томат ширяси алмаг цчцн ишлядилир. Бу помидорларын тяркибиндя гуру маддя чох олмалыдыр. Сиркяйя вя дуза гойуласы помидорларын ятли щиссяси бярк олмалыдыр.

Помидорун тяркибиндя орта щесабла 93-96% су, 0,61% минерал маддя, 4%-я гядяр карбощидратлар, 0,19% йаь, 0,84% селлцлоза вардыр.

Помидорун тяркибиндя 1,4 мг% дямир, щямчинин К, Мэ, На, Жа, П, Ъ вя с. елементляр вардыр.

Помидорда 30 мг% Ж витамини, 1,4 мг% каротин (А витамини), Б1, Б2, Б3, ПП вя П витаминляри вардыр. Помидорда 0,4-0,6% цзви туршу (алма, лимон, аз мигдарда кящряба вя туршянэ), 0,1-0,2% пектин маддяси, кал помидорда ися 0,3% нишаста вардыр. Помидорун ажы дады онун тяркибиндя олан соланин глцкозидинин мигдарындан асылыдыр. Кал помидорда 4 мг%, йарымкалда 5 вя йетишмядя 8% соланин глцкозиди вардыр. Бойа маддяляриндян помидорда каротин, ликопин вя ксантофил вардыр. Помидорун сортларындан Майак, Бирйу­чекут, Bазар яжаyиби, Гумберт вя с. эюстярмяк олар. Майак – тезйетишян, мящсулдар сортдур. Мейвяси орта юлчцлц, формасы йасты-даиряви вя йa даиряви, сятщи щамар, гырмызы рянэли, хош дадлыдыр. Бу сорта йахын помидор сортларындан Восход, Донский, Биринжи, Волга тезйетишяни, Зарйа, Колхозчу, тезйетишян Молдавийа вя Тамeнес эюстяриля биляр.

Морфолоъи вя ямтяялик эюстярижиляриня эюря мящсулдар Майкоп сортуна аид олан помидорлар бир групда бирляшдирилир. Бурайа Брекодей, Ополченес, Одесса, Щядиййя, Совет, Жянублу вя с. сортлар аиддир.

Орта зонада йетишдирилян помидор сортларындан Планлы-904, Деликатес, Ерлиана-2, Ахбутин-85, Тезйетишян, Талалихин-186, Белорусийа-225, Шатилов-35 вя с. эюстярмяк олар. Бу сортлар, ясасян Уралда, Башгырдыстанда,Татарыстанда, Чувашийада вя Ашаьы Волгабойунда районлашдырылмышдыр.

Шимал вилайятляриндя йетишдирилян помидорлардан Бизон-639, Грибов-1180, Пушкин-1853, Тезйетишян-1165, Карлик-1185, Алпатйева-905а вя чохмейвяли Урал сортларыны эюстярмяк олар.

Сон илляр ядябиййатларда ян чох ады чякилян помидор сортларындан Краснодар, Волгоград-5/95, Донетски-3/2-1, Бизон-639, Грибов вя с. характеризя едилир. Бунлардан башга Иримейвяли, Штамблы-152, Восход-119, Симферопол-765, Хырдамейвяли, Малйутка, Рыбка, Кубан, Эавалыйаохшар, Гонетс вя с. сортлар вардыр.

Сон иллярдя йетишдирилиб районлашдырылмыш хырдамейвяли сортлардан Приднестров Йенисей, Mашынлы-1, Маринадлы вя с. эюстяриля биляр.

Болгарыстандан эятирилян помидор, ясасян ади помидорлардан 2-3 щяфтя тезйетишян № 10Х БИЗОН сортудур.

Азярбайжанда, ясасян Майак 12/20-4, Днестрятрафы, Волгоград 5/95, Севимли, Шяфяг-49 вя с. помидор сортлары йетишдирилир. Бунлардан ялавя Бизон-637, Новочеркасск-416, Краснодарлы 87/23-9, Нубар-1, Перемога-165 вя Савалан сортлары да бежярилир.

Помидорун кейфиййятиня ашаьыдакы тялябляр верилир. Мейвяси тязя, тямиз, бцтюв, саьлам, кянд тясяррцфаты зярярверижиляри иля зядялянмямиш олмалы, формасы ейбяжяр олмамалы, саплаглы вя йа саплагсыз, юлчцсц ян бюйцк диаметриндя 4 см-дян аз олмамалыдыр. Эавалыйаохшар вя хырдамейвяли сортларда мейвянин юлчцсц нормалашдырылмыр. Йетишмя мцддятиндян асылы олараг сатыша гырмызы, чящрайы вя сары (сары мейвяли сортлар цчцн) помидор эюндярилир. Дашымаг цчцн чящрайы, боз вя сцд рянэли помидорлар эютцрцлмялидир. Сатыш йериня чатдыгда партийада 10% мигдарында (чякийя эюря) сцтцл йетишмиш вя зяиф язилмиш помидорлар ола биляр.

Цзяриндя чатлары олан вя юлчцсц 4 см-дян аз олан чящрайы вя гырмызы помидорлар йалныз тядарцк вя истещсал районунун яразисиндя реализя олунмалыдыр.

Сятщиндя гуру лякя ямяля эялмиш помидорларын мигдары чякийя эюря 15%-дян, диаметри 4 см-дян аз олан помидорларын мигдары 5%-дян, мцхтялиф йетишкянлийя малик оланлар ися (тядарцк районларында) 5%-дян чох олмамалыдыр.

Ийул-август айларында, партийада 10% мигдарында сцтцл йетишмиш помидорларын, лакин тамамиля формалашмыш мейвялярин олмасына ижазя верилир. Пайызда сатыша бозумтул-гырмызы помидорлар бурахыла биляр.

Томат мящсуллары щазырламаг цчцн помидорлар там йетишмиш, бцтюв, тямиз вя зядясиз олмалыдыр. Емал цчцн помидорлар саплагсыз, эцн вурмамыш вя лякясиз олмалы, чатламышларын мигдары 2%-дян чох олмамалыдыр.

Сцтцл вя йашыл рянэли помидорлар дуза вя сиркяйя гоймаг цчцн тядарцк районларында ишлядилир.



Бадымжан (Соланум мелонэена Л.) истисевян бириллик биткидир. Ясасян Молдавийада, Орта Асийа вя Загафгазийа республикаларында бежярилир.

Бадымжан гурулушуна эюря ири мейвя олуб, габыгла юртцлмцшдцр. Дахилиндя галын ятли щиссяси вя чохлу тохуму вардыр.

Бадымжанын тяркибиндя 4,2% шякяр, 1,3% селлцлоза, 0,2% цзви туршу, 0,5% кцл, 0,6% зцлал, 0,5-0,7% пектин маддяси, 0,0044-0,093%-я гядяр соланин глцкозиди вардыр. Йетишиб ютмцш бадымжанын тяркибиндя соланин глцкозиди нисбятян чохдур. Кал бадымжанын тяркибиндя 0,8-3,7% нишаста олур.

Бадымжан юлчцсцня вя формасына эюря груплашдырылыр. Хырдамейвяли армудаохшар бадымжанларын узунлуьу 8-10 см, диаметри 5-7 см, иримейвяли армудаохшар бадымжанда ися уйьун олараг 10-18 вя 8-13 см, силиндрформалы орта вя ири юлчцлц бадымжанларын узунлуьу 10-25 см, диаметри ися 5-8 см-дир. Чякиси 50 гр-дан 100 гр-а гядяр (бязян 2000 гр-а гядяр) олур. Лакин чох вахт 100-300 гр ириликдя дярилир.

Йетишмясиня эюря тезйетишян (120 эцня), ортайетишян (120-140 эцня) вя эежйетишян (140 эцндян чох) сортлары олур. Ачыг бянювшяйи вя йа тцнд бянювшяйи рянэдя олур. Ятли щиссяси зяриф вя тохум щиссяси даща жаван оланлаr йцксяк кейфиййятли сайылыр. Сахланылажаг бадымжан нювлярини йетишмямиш дярирляр. Щяддиндян артыг йетишмиш бадымжанын лифляри кобудлашдыьындан дады писляшир.

Эениш йайылмыш сортларындан Универсал-6, Симферопол-105, Узун бянювшяйи-239, Консервлик-10, Дон-14, Делика­тес, тезйетишян, Пекин, Силиндр формалы мисал эюстяриля биляр. Бунлардан башга Болгар 0-14, Крым-714 вя Шавгремани-9 сортлары да вардыр.

Азярбайжанда бежярилян бадымжан сортларындан узун бянювшяйи-239 вя Йерли Abşron сортуну эюстярмяк олар.

Бадымжанын кейфиййятиня ашаьыдакы тялябляр верилир. Мейвяси там йетишмямиш, тямиз, тязя, саьлам, формасы вя рянэи ботаники сортуна мцвафиг, формасы ейбяжяр вя габыьы ися кобуд олмамалыдыр. Ятли щиссяси еластики, тохум камерасы бошлугсуз вя натамам йетишмиш аь тохумлары олмалыдыр. Мейвясинин узунлуьу 10 см-дян, диаметри 5 см-дян аз олмамалыдыр.

Там йетишмиш, ичяриси бошлуглу вя тохуму там йетишмиш бадымжанларын мигдары 5%-дян, габыьы бцзцшмцшлярин мигдары 15%-дян, язилмиш вя чатламышларын мигдары 8%-дян чох олмамалыдыр. Кянарлашманын цмуми мигдары щяр эюстярижи цзря норма дахилиндя 15%-дян чох олмамалыдыр. Бадымжанын рянэи бянювшяйи рянэдя, мцхтялиф чаларлы вя саплаглы олмалыдыр.

Саплаглы истиот (Жапсижум аннуум) истисевян битки олдуьундан жянуб районларында даща чох бежярилир.

Истиотун вятяни Мексика вя Гватемаладыр. Русийанын вя Украйнанын жянуб районларында, Молдавийа, Орта Асийа вя Загафгазийа республикаларында бежярилир.

Истиотун тяркиби онун сортундан, йашыл вя йа гырмызы олмасындан, йетишмя дяряжясиндян асылы олараг дяйишир. Ширин истиотун тяркибиндя орта щесабла 4,8-9,5% гуру маддя, о жцмлядян 1,0-1,3% зцлали маддя, 4,7-7,3% цмуми карбощидратлар, 0,5-0,6% минерал маддя вя 90-350 мг% Ж витамини вардыр.

Ажы истиотда 9-20% гуру маддя, о жцмлядян 4,5-8,0% шякяр вардыр. Истиотун ажы дады онун тяркибиндяки капсаисин глцкозидинин (Ж18Щ27НО3) мигдарындан (0,02-1,0) асылыдыр.

Истиот дад хцсусиййятиня эюря ажы вя ширин нювляриня айрылыр. Дахилиндя ися 2-4 камера йерляшир. Адятян ширин сорт­лар ажылардан ири олур. Şирин истиотлара бибяр ады верилмишдир. Ширинлярдян дуза вя сиркяйя гойма, щабеля салат вя 2-жи хюряк­лярин щазырланмасында истифадя едилир. Ажылар ися ашпаз­лыгда, дуза вя сиркяйя гоймаq вя гурутмаq üçün истифадя едилир.

Истиот йетишмясиндян асылы олараг тцнд гырмызы, сары-гырмызы, сарымтыл вя йашыл рянэдя олур. Ширин истиот (бибяр) кал дярилир вя сатыша бурахылыр. Ажы истиот дюйцлмцш гуру тоз щалында да сатыша вериляр биляр.

Бцтцн истиот нювляри саплаьы иля бирликдя дярилир. Ажы истиотун саплаьынын узунлуьу 2 см-дян, ширин бибярин саплаьынын узунлуьу ися 3 см-дян артыг олмамалыдыр.

Истиотлар формасына эюря силиндрик, конусвари, йумур­тавари, даряви щамар, яйилмиш, габырьалы вя чопур сятщли олур.

Юлчцсцня эюря ири – 45 гр-дан чох, орта – 25-45 гр вя хырда – 25 гр-а гядяр олурлар. Ятли щиссянин галынлыьындан асылы олараг назик диварлы – 1-2 мм галынлыьында, орта галынлыгда – 3-4 мм вя галындиварлы – 4 мм-дян чох галынлыгда олурлар.

Йетишмя мцддятиндян асылы олараг тезйетишян (90-120 эцня), ортайетишян (121-140 эцня) вя эежйетишян (140 эцндян чох) групларына бюлцнцр.

Ширин бибярлярин ян чох йайылмыш сортларындан аь Крым, Болгар-79, Ири сары, Майкоп, Адыэей, Калинков, Новочер­каск-35, Гогашары, Гырмызы консервлик-211, Ош-Ком, Аь Мол­давийа, Аь никитский, Ратунда вя башгалары эюстяриля биляр.

Ажы истиотларын ян чох йайылмыш сортларындан Щяштярхан А 160, 147/628, Кайен, Украйна, Кардиналский, Великан, Марэелан, Фил хортуму-304 вя башгалары эюстяриля биляр.

Азярбайжанда ширин истиот сортларындан Майкоп-470, ажы истиотлардан ися Фил хортуму-304 вя Щяштярхан-628 сорту бежярилир.

Ширин истиотун мейвяси тязя, тямиз, саьлам, формасы вя рянэи ботаники сортуна мцвафиг олмалыдыр. Саплаглы, йетишмя дяряжясиня эюря ейнижинсли, рянэляри тцнд йашылдан, йашылымтыл-сары, там йетишмишляр ися гырмызы вя йа сары рянэли олмалыдыр. Узунсов формалыларын узунлуьу 6 см-дян, йумру формалы­ларын диаметри 4 см-дян аз олмамалыдыр. Дады ширин вя истиота хас олан зяиф тцндлцйя малик олмалыдыр. Кичик юлчцлц мейвялярин олмасына йол верилир. Узунсов формалыларда 4 см-дян 6 см-я гядяр юлчцлц вя йумру формалыларда 3 см-дян 4 см-я гядяр юлчцлц оланларын мигдары 8%-дян чох олма­малыдыр.

Бир гядяр солмуш, лакин бцзцшмямиш, сыхылмыш вя чатламышларын мигдары 15%-я гядяр ола биляр. Кянарлашманын цмуми мигдары щяр эюстярижи цзря норма дахилиндя 20%-дян чох олмамалыдыр.

Ажы истиот тязя, мейвяси тямиз, саьлам, бцтюв, мцхтялиф формалы, саплаглы, йетишмиш, гырмызы рянэли, дады ажы вя йандырыжы олмалыдыр. Ажы истиот партийасында 5% мигдарында язилмиш вя чатламышларын вя 5% мигдарында йашыл рянэдя мцхтялиф истиотларын олмасына йол верилир.



2.8. Пахлалы вя дянли тярявязляр
Бу група эюй нохуд, эюй лобйа, пахла вя шякярли гарьыдалы аиддир. Бу тярявязляри там йетишмямиш дярирляр.

Башга тярявязлярдян фяргли олараг бунларын тяркибиндя зцлалын вя шякярин мигдары чох олур. Витаминлярдян К, Б1, Б2 вя 20-60 мг% Ж витамини вардыр. Тязя щалда истифадя едилир вя консерв истещсалына верилир. Гялйаналты вя салат щазырламаг цчцн истифадя едилир. Эюй нохудда 6% нишаста вя 6,5% азотлу

маддя олур. Бундан башга 5,8% шякяр, 1% селлцлоза, 0,4% минерал маддя вар.

Тярявяз нохудунун (Писум Сативум) 1000-дян чох сорту вардыр ки, бунлар да мцхтялиф груплара, сортлара вя типляря бюлцнцрляр. Эюй нохудун ири тохумлу сортларындан Томас, хырдатохумлу сортлардан Галиб, тезйетишян консерв­лик эюй нохуд, Зцмрцдц, Борес, Мергет вя с. эюстяриля биляр.

Даиряви хырдатохумлу эюй нохуд сортларындан Май-13, тезйетишян йашыл-33, консервлик, Ростов вя с.-дир.



Тярявяз лобйасынын (Пщаслолус вулэарис Л. Сави.) вятяни Америкадыр. Ясасян Загафгазийада, Молдавийада, Шимали Гафгазда, Украйнада вя Русийанын Мяркязи гараторпаг зонасында вя Узаг Шяргдя йайылмышдыр.

Тярявяз лобйасынын тяркибиндя 90,0% су, 4,06% зцлал, 4,3% карбощидрат, о жцмлядян 1% шякяр, 0,2% йаь, 1,0% селлцлоза, 0,7% минерал маддя вардыр. Лобйа зцлалы явязедилмяз аминтуршулары иля зянэиндир. Лобйада, щямчинин 0,3-0,4 мг% каротин, 23-28 мг% Ж, Б1, Б2, К витаминляри вардыр. Минерал маддялярдян 44 мг% фосфор вя 1,1 мг% дямир вар.

Эениш йайылмыш сортларынданТриумф, Грибов, Карлик, Москва, Сийрымсыз Сакса, Кома лобйасы (пийада лобйа), йашыл-габыг вя с. эюстяриля биляр.

Пахла (Вижиа Фаба Л.) ясасян соус, суп вя консервляшдирмя цчцн ишлядилир. Тяркибиндя фаизля: су – 83, зцлал – 6,0, шякяр – 2,0, нишаста – 6,5, селлцлоза – 2,0, минерал маддя – 0,7 вя 10 мг% Ж витамини (бязян 23 мг%-я чатыр) вардыр. Бурада, щямчинин 0,1 мг% Б1, 0,05 мг% Б2, 0,006 мг% ПП вя 6,3 мг% каротин вардыр.

Ясас сортларындан аь вя йашыл Виндзор, гара Русийа вя Белорусийа сортларыны эюстярмяк олар.



Шякярли гарьыдалы (Зеа майс Л. вар Сажжщарата) дянли тярявяз адланыр. Ясасян бишмиш, гызардылмыш вя консервляшдирилмиш щалда ишлядилир.

Шякярли гарьыдалыны еля йыьмаг лазымдыр ки, онун тяркибиндя нишастанын мигдары 4-5%-дян чох олмасын.

Шякярли гарьыдалы дярилян кими сатыша верилмялидир. Чцнки шякярли гарьыдалы 1 сутка ярзиндя 00Ж-дя 8%, 200Ж-дя ися 25% шякяр итирир.

Тезйетишян сортларындан Шимал пионери, орта тезйетишян сортлардан Гызылы тезйетишян-401, Кубан, ортайетишян сортлардан Награда-97, Щибрид-406 вя 418, Аьдянли-95 сорту ися эежйетишян сорта аиддир.



Ыыы фясил.

Тязя мейвяляр
Тязя мейвяляри гурулушларына, биолоъи хцсусиййятляриня вя жоьрафи йетишмя зоналарына эюря груплашдырмаг олар. Ямтяяшцнаслыгда мейвяляри ашаьыдакы кими тясниf едирляр:

  1. Тохумлу (тумлу) мейвяляр. Бу мейвяляр ширяли ятли щиссядян вя ичярисиндя тохум йерляшян тохум камерасындан ибарятдир. Бу група алма, армуд, щейва, язэил, цвяз вя йемишан аиддир.

  2. Чяйирдякли мейвяляр. Бу мейвялярин ширяли ятли щиссясинин дахилиндя чяйирдяк йерляшир. Бу група эилас, албалы, ярик, шафталы, эавалы, эюйям, жыр эавалы, алча, зоьал аиддир.

  3. Эилямейвяляр. Гурулушундан асылы олараг 3 йарымгрупа бюлцнцрляр.

    1. Щягиги, ясл эилямейвяляр. Бунларын мейвяси габыгдан, сулу ятли щиссядян вя дахилдя йерляшян 1-7 ядяд тохумдан ибарятдир. Бу група цзцм, гараьат, фирянэ цзцмц, гушцзцмц, гараэиля, мярсин, жырмярсин, чайтиканы вя зиринж аиддир.

    2. Мцряккяб эилямейвяляр. Бу мейвяляр цмуми мейвя юзяйи цзяриндя йерляшян вя щяр биринин ичярисиндя кичик тохуму олан бир нечя хырда эилялярин бирляшмясиндян ямяля эялир. Бу група моруг, бюйцрткян, шимал моруьу вя сары бюйцрткян аиддир.

    3. Гейри-щягиги эилямейвяляр. Бу эилямейвялярин гейри-щягиги тохумлары онларын сятщиндя йерляшир. Бу група баь чийяляйи вя чийяляк аиддир.

  4. Гярзякли мейвяляр (гозмейвялиляр). Бунларын мейвяляри биртохумлу, цзяри одунжаглы вя йа дяривари габыгла юртцлц олур. Ики йарымгрупа бюлцнцрляр.

    1. Бяркгабыглылар. Бунларын мейвяляри йарпагшякилли гярзякля юртцлц олур. Бу група фындыг вя йабаны фындыг(meşə fındığı) аиддир.

    2. Сцмцкгабыглылар. Бу мейвялярин цзяри галын əтли (бязян дя тиканлы) гярзякля юртцлц олур. Бу група гоз, бадам, пцстя, шабалыд, йерфындыьы (арахис), фыстыг вя шярти олараг сидр гозу аиддир.

  5. Субтропик вя тропик мейвяляр. 3 йарымгрупа бюлцнцрляр.

    1. Ситрус мейвяляриня лимон, портаьал, nарынэи вя грейпфрут аиддир.

    2. Субтропик мейвяляря нар, янжир, йапон хурмасы (вя йа хырник), зейтун, фейхоа, иннаб, ийдя вя тут аиддир.

    3. Тропик мейвяляря банан, ананас, манго вя Иран хурмасы (финик) аиддир.

Мейвяляр иглим шяраитиндян асылы олараг 4 зонайа бюлцнцр: шимал вя шимал-шярг, орта, жянуб вя субтропик. Мейвяляр мядяни вя йабаны олур. Биолоъи нюгтейи-нязярдян мейвялярдя помолоъи сортлар, цзцмдя ися ампелографик сортлар юйрянилир. Мцяййян республика, юлкя вя вилайятдя бежярилмяк цчцн тювсийя олунмуш мейвя сортуна районлашдырылмыш мейвя сорту ады верилир. Мейвяляри тяйинатына, кимйяви тяркибиня вя башга эюстярижиляриня эюря дя груплашдырмаг олар.

3.1. Тохумлу (tumlu) мейвяляр
Тохумлу (тумлу) мейвяляр мейвя якини сащясинин 50%-дян чохуну тяшкил едир. Бу мейвялярин тяркибиндя олан шякяр, цзви туршулар, витамин вя с. биолоъи актив маддяляр онларын дад вя там мязиййятлярини йцксялдир. Бу мейвялярин узун мцддят сахланылмаьа вя дашынмаьа давамлылыьы ил бойу тязя мейвя иля тяжщиз етмяйя имкан верир. Беля мейвялярдян мцхтялиф мящсуллар – ширя, повидло, мцряббя, пастила, мармелад, шяраб вя с. щазырланыр.

Алма ян чох йайылмыш мейвядир. Юлкямиздяки мейвя баьларынын 70%-и, тохумлу (тумлу) мейвялярин ися 80%-и алманын пайына дцшцр. Алма биолоъи хцсусиййятляриня эюря башга мейвялярдян фярглянир. Алма чох мящсулдар, аз гуллуг тяляб едян, йетишмя мцддятиня эюря чох узун дюврц ящатя едян, сахланылмаьа давамлы мейвядир.

Бцтцн алма нювляри эцлчичяклиляр фясилясиндян (Росажеае) алма йарымфясилясинин (Ромоидеае) Малус жинсиня аиддир. Алманын 33 нювц мялумдур вя бунлардан 6 нювц Азярбайжан яразисиндя йайылмышдыр.

Мешя алмаларындан ян чох йайылмышлары Сибир, Чин вя мешя алмаларыдыр. Мешя алмасы нювляринин мейвяси йумру, хырда, эцняшя олан тяряфи гырмызыдыр. Дады туршмязядир. Сибр алмалары ися, ясасян Шярги Сибирдя вя Узаг Шяргдя йайылмышдыр. Бунлар гырмызы вя сарымтыл олурлар. Бу нюв алмалар адындан мялум олдуьу кими сойуьа даща давамлыдыр.

Чин алмалары Авропанын шимал-шяргиндя эениш йайылмышдыр. 1 алманын чякиси 10-20 грам олур. Йумру вя йа йумуртавари олур. Ясасян мармелад, мцряббя, шяраб вя ширя истещсалы цчцн йахшы хаммалдыр.

Халг тясяррцфаты ящямиййяти олан алма, ясасян баь алмасыдыр (Малус доместижа Боркщ). Бу група Сибир алмасынын баьда бежярилян нювц, Чин алмаларынын мядяни нювц, мяхмяри Чин алмалары аиддир. Бязи алма сортлары ися Мичуринин ады иля баьлыдыр. Мичуринин йетишдирдийи Мичурин китайка алмасы 90 грама гядяр чякидя олур.

Алма грулушуна эюря башга мейвялярдян фярглянир. Алманын габыьы назик вя галын олур. Сых вя галынгабыглы алма сахланмаьа давамлыдыр. Алманын габыьы бир нечя гатдан ибарятдир. Алманын сятщи щамар вя йа чопур, парылдайан вя йа тутгун, гуру вя йа йаьлы, мцхтялиф галынлыгда, еластикликдя вя бяркликдя олур. Яэяр алманын габыьы бярк галын вя сых оларса, беля алма дашынмаьа вя сахланмаьа давамлы олур. Беля алмалардан Гафгаз, Крым вя Чин сортларыны эюстярмяк олар. Бязи алмаларда габыьын алтында рянэли нюгтяляр олур вя бязян алманын бцтцн сятщини юртцр.

Алманын ясас эюстярижиляриндян бири дя онун рянэидир. Онун рянэи тяркибиндяки хлорофил, каротин, антосиан вя флавон пигментляриндян асылыдыр. Алма, ясасян йетишдийи заман йашыл рянэдян сарымтыл-йашыл, сарымтыл-гырмызы, чящрайы, тцнд гырмызы вя с. рянэя чеврилир. Бязи алмаларын цзяриндя гырмызы рянэли хятляр, бязиляринин ися бир тяряфи гырмызы рянэдя, о бири тяряфи ися сарымтыл рянэдя (Гяндил Синан) олур. Лакин Симиренко ренити йетишдикдя беля юз йашыл рянэини сахлайыр.

Мейвянин саплаг щиссясиндя чюкяклик олур. Саплаьын рянэи, узунлуьу, галынлыьы алманын сортундан асылы олараг мцхтялифдир. Алманын саплаьынын гопмасы онун сахланма мцддятини азалдыр.

Саплаьын якс тяряфиндя чичяк касажыьы вя 5 лячякдян ибарят чичяк йерляшир. Алманын сортундан асылы олараг чичяк ачыг, йарымачыг вя баьлы олур. Чичякдян саплаьа гядяр бошлуьу олан боружуг кечир ки, бунун да дахили щава иля долудур. Чичяйи ачыг олан алма сортлары сахланма заманы даща чох зядялянир.

Алманын ятли щиссясинин дахилиндя юзяк йерляшир ки, бу да тохум йувасындан ибарятдир. Тохум йувасы мяркяздя йерляшмякля 5 камерадан ибарятдир.

Щямин камераларын дивары пергаментя охшар щамар тябягядян ибарятдир. Бу тябягя селлцлоза вя щемиселлцлозадан тяшкил олунмушдур. Алманын тохум йувасынын щяжминин вя чякисинин алманын ятли щиссясиня нисбяти, ятли щиссянин чыхарына тясир едир. Тохум йувасы ири вя кобуд олан алмаларын кейфиййяти бир гядяр ашаьыдыр.

Алманын йумшаг щиссяси даиряви тохумалардан вя тохумаларарасы бошлугдан ибарятдир ки, щямин бошлугларда щава вя бир щисся протопектин вардыр. Тохумаларын назик тябягяляри бир нечя гатдан ибарятдир вя тяркибиндя селлцлоза, щемиселлцлоза вя протопектин вардыр. Тохумалардакы ширянин тяркибиндя цзви вя минерал маддяляр вардыр. Алманын ятли щиссясинин сыхлыьы да ейни олмур. Бу жящятдян алма сых ятли, дянявяр, йумшаг нювляриня айрылыр. Сых ятли алма башгаларындан фяргли олараг сахланмаьа даща чох давамлыдыр. Кейфиййятжя ися дянявяр вя йумшаг алмалар ясас йер тутур.

Алманын формасы онун сортундан асылы олараг чох мцхтялифдир. Алма йумру, йастытящяр йумру, йасты-овал, йумру-овал, силиндрвари, йумру конусвари, енли силиндрвари вя с. формада олур.

Алманын кимйяви тяркибиня онун сорту, бежярилдийи шяраит, йетишмя дяряжяси, сахланма реъими вя мцддяти тясир едир. Алманын кимйяви тяркибиндяки дяйишиклик онда олан шякярин мигдарында юзцнц эюстярир. Шякярлярдян ян чох фруктоза, глцкоза вя сахароза, карбощидратлардан аз мигдарда нишаста, селлцлоза вя щемиселлцлоза, цзви туршулардан алма вя лимон туршулары вардыр. Бежярилдийи райондан асылы олараг шякярин мигдары дяйишир. Беля ки, жянуб алмасында 83-85% су, 9,8-14,2% шякяр олдуьу щалда, орта зонанын алмасында 84-88% су, 7,3-14,2%-я гядяр шякяр олур. Алмада олан шякярлярин ясасыны инвертли шякяр тяшкил едир. Бунун да мигдары жянуб алмасында 8,3-13,8% олдуьу щалда, орта зона алмасында 6,4-13,8%-дир. Туршунун мигдарына эюря бу алма нювляриндяkи фярг аздыр. Жянуб алмасында 0,2-0,6% олдуьу щалда, орта зона алмасында 0,2-0,8% арасында олур.

Ф.В.Серевитинова эюря алманын тяркибиндя орта щесабла 6,5-11,8% фруктоза, 2,5-5,5% глцкоза, 1,5-5,3% сахароза, 0,2-0,7% азотлу маддя, 1,05-1,49% пектин маддяси, 0,02-0,2% ашы маддяси, 0,9% селлцлоза, 0,5-1,0% пентозан, 0,2-0,4% минерал маддя вя 0,2-0,6% цзви туршу вардыр. Алманын тяркибиндя 20-40 мг% Ж витамини вя аз мигдарда Б1, Б2 вя ПП витаминляри олур.

Алма йетишмя мцддятиня вя истещлакына, щямчинин сахланылмасына эюря 6 група – йай, тезйетишян пайыз, пайыз, тезйетишян гыш, гыш вя эежйетишян гыш алмаларына бюлцнцр. Лакин беля груплашдырма шяртидир.

Мясялян, ади Антон алмасы Липетски вилайятиндя гыш, Краснодар юлкясиндя вя Курск вилайятиндя ися пайыз сортуна аид едилир. Алмалар юлчцляриня эюря дя мцхтялиф олурлар. Бу жящятдян алмалар 3 група бюлцнцр: хырда (75 гр-а гядяр), орта ири (75-125 гр), ири (125 гр-дан чох).

И.В.Мичурин адына елми-тядгигат институту юлчцсцня эюря алманы 7 група бюлцр: чох хырда (25 гр-а гядяр), хырда (25-50 гр), ортадан ашаьы (50-75 гр), орта (75-100 гр), ортадан йухары (100-125 гр), ири (125-175 гр), даща ири (175 гр-дан чох).

Алманын йай сортлары ийун-августда йетишир. Там йетишмиш щалда дярилир. 10-30 эцн мцддятиндя сахланыла билир. Йай алмаларынын сахланылмаьа давамсыз олмалары онунла изащ едилир ки, онлар физиолоъи хястяликляря даща тез тутулур вя тяняффцс просеси даща сцрятля эедир. Йай алмаларындан Аь Налив, Папировка, Мelба, Москва армуду, Чящрайы Налив, аь вя гырмызы Щяштярхан, Йай шафраны вя с. эюстяриля биляр.

Тезйетишян йай сортларындан Старк, Тезйетишян Сямяргянд, Сямяргянд биринжиси вя Армудвари тезйетишян алмаларыны гейд етмяк олар.

Азярбайжанда Папировка, Боровинка, Графенштейн вя Фатимя йай алма сортлары йетишдирилир.

Йай алмаларындан фяргли олараг пайыз алмалары августун 2-жи йарысындан сентйабрын 1-жи йарысына кими дярилир. Анжаг бу сорт алмалар дярилян вахт истещлак дяйярли олмур. Бу мягсядля пайыз алмалары дярилдикдян сонра 15-25 эцн мцддятиня сахланылыр. Бу дюврдя йетишмя давам етдийиндян о, истещлак дяйяриня малик олур. Яэяр дярилмя просеси эежикдирилярся, о заман анаероб тяняффцс просеси алманын шякярини азалда билир.Йай алмаларындан фяргли олараг, пайыз алмаларыны 2-3 ай сахламаг олур. Пайыз алмаларындан 600 гр-лыг Антон алмасыны, Апорт, Боровинка, Белфлер-китайка, Золаглы янис, Титовка, Золаглы гящвяйи алма, Золаглы пайыз алмасы мисал эюстяриля биляр.

Азярбайжанда пайыз алмаларындан Ландсберг ренети, Азярбайжан, Сары Белфлер вя Гызыл гыш Пармени йетишир. Гейд етмяк лазымдыр ки, орта зонада йетишян бязи пайыз сортлары жянубда йайда, гыш сортлары ися пайызда йетишир.

Йай вя пайыз алма сортларындан фяргли олараг гыш алмаларынын бязи щомолоъи сортлары йени мящсула кими сахланыла билир. Бу груп алмалар сентйабрын 2-жи йарысындан октйабрын 1-жи йарысына кими дярилир. Бунлар дярилдикдян 2-3 ай сонра истещлак дяйяриня малик олур. Дяриляркян бунларын тяркибиндя протопектин вя 1,5%-я гядяр нишаста олур. Цмуми вя инвертли шякярин мигдары да аз олур. Одур ки, сахландыгда йетишир вя тяркибиндя дяйишиклик эедир. Протопектин пектиня, нишаста шякяря чеврилир. Мейвянин дады вя гурулушу йахшылашыр. Гыш алмалары сахланмаьа вя дашынмаьа давамлы олдуьундан даща ялверишли сайылыр. Бунларын бязи щомолоъи сортлары ийул айына кими гала билир. Бу група жянуб алмаларындан Гыш гызылы Пармен алмасы, Гяндил синаб, гыш эежйетишянляриндян Шампан-ренети, Симиренко ренети, Орлеан ренети (буна гырмызы шафран да дейилир), Сары синаб, Гар гяндил, Бауман ренети, Гяндил китайка, Сарытурш, Жырщажы, Гызылящмяди мисал эюстяриля биляр.

Ади Антон, Даш Антон, Литов пепини, Бабушкин, Мичурин сортларындан Шафран пепини, Янис, Славйанка кими алмалар орта зонада йетиширляр. Ади Антон шимал районунда гыш, Украйна вя Белорусийада пайыз, Краснодар юлкясиндя йай сорту щесаб едилир. Рянэи сарымтыл-йашылачалан, дады ися чахыры-турш олур.

Азярбайжанда гыш алмаларындан Наполеон, Лондон пепини, Шампан ренети, Бойкен, Аь розмарин, Губа ренети, Симиренко ренети, Жырщажы, Сарытурш, Сары синап, Загатала шафраны, Губа шафраны, Гызылящмяди сортлары бежярилир.

Сон илляр Азярбайжанда палмет алма баьлары салынмышдыр. Бу баьларда Старкинг, Жонатан вя Голден Делишес алма сортлары йетишдирилир.

Эежйетишян вя сентйабрын 1-дян сонра тядарцк едилян алмалар ики помолоъи група бюлцнцрляр.

Стандарта ясасян (ГОСТ 21122-75) эежйетишян тязя алмалар кейфиййятиндян асылы олараг 4 ямтяя сортуна: яла, биринжи, икинжи вя цчцнжц бюлцнцрляр. Яла ямтяя сортуна йалныз биринжи помолоъи груп алмалары аид едилир.

Алманын кейфиййяти онун формасына, рянэиня, сятщиня, ян бюйцк диаметриня эюря мцяййян едилир. Бцтцн ямтяя сортларына аид алмалар тямиз, бцтюв, формасы вя рянэи помолоъи сортуна мцвафиг олмалыдыр. Яла, биринжи вя икинжи сорта аид алмалар ейни помолоъи сортдан олмалыдыр. Цчцнжц сортда ися гарышыг ола биляр. Яла сорта ян бюйцк ен кясийинин диаметри йумру формалыларда 65 мм, узунсов формалыларда 60 мм, 1-жи сортда уйьун олараг 60-50 мм, икинжи сортда 50-45 мм, цчцнжц сортда ися 40-35 мм олмалыдыр. Алманын нюгсанлары вя ижазя верилян нормалар мювжуд стандартларда эюстярилир. Мясялян, тядарцк йериндя яла сортда 1 см2, биринжи сортда 2 см2, икинжи сортда 4 см2 вя цчцнжц сортда сятщинин 1/4 щиссясиндя йцнэцл сыхылмыш вя долу вурмуш щисся ола биляр. Сатыш йериндя ися бу эюстярижиляр уйьун олараг 2 см2, 4 см2, 6 см2 вя 1/4 щисся гядяр олур.

Тезйетишян алмалар (ГОСТ 16270-70) 1-жи вя 2-жи ямтяя сортуна бюлцнцр. 1-жи сортда ян бюйцк ен кясийи 50 мм, 2-жи сортда ися 35 мм-дир.

Армуд – тохумлу мейвяляр ичярисиндя юз зярифлийи вя истисевян олмасы иля фярглянир. Цмуми мейвя тядарцкцндя аз йер (5%) тутур. Тязя щалда истифадя едилмякля йанашы гурутмада, компот, мцряббя, жем вя ширялярин щазырланмасында истифадя едилир. Крымда, Гафгазда, Орта Асийада, Молдавийада вя Белорусийада бежярилир.

Ади армуд (Пyрус жоммунис Л.) эцлчичяклиляр фясилянсиндяндир. 30-дан чох нювц мялумдур.

Сойуьадавамлы Уссурийа армудунун сортлары Узаг Шяргдя эениш йайылмышдыр. Гурулушуна эюря алмадан фярглянир. Формасына эюря мцхтялиф олур. Консистенсийасына эюря ширяли, аз ширяли, гуру, йаьабянзяр, иридяняли, йумшаг вя йа бярк, кобуд вя йа аьызда асан ярийян олур. Дадына эюря ширин, туршаширин, чахыры-турш, ятирли, аьызы бцзян, ятирсиз олур. Тяркибиндя орта щесабла 81-84% су, 6,2-18,7% шякяр, 0,1-0,5% туршу, 0,1-0,3% пектин маддяси, 0,3-0,6% минерал маддяляр, 0,02-0,17% ашы маддяси, 0,9% селлцлоза, йабаны сортларда 12-21 мг% вя мядяни сортларда 3-17 мг% Ж витамини вардыр. Шякярлярдян 6,9-9,7% фруктоза, 1-3,7% глцкоза вя 0,4-2,6% сахароза вардыр. Цзви туршулардан лимон вя алма туршусу раст эялир.

Армудун айры-айры помолоъи сортларынын кимйяви тяркиби онларын сортундан, торпаг-иглим шяраитиндян вя йетишмя мцддятиндян асылы олараг дяйишир.

Йетишмя мцддятиня вя сахланылмасына эюря йай, пайыз вя гыш сортларына бюлцнцр.

Армудун йай сортлары ийул-августда йетишир, 10-20 эцн гала билир.

Орта зонада йетишян йай армуд сортларындан Тохумсуз, Назиксаплаг, Лимонка, Илинка, Жянуб зонасында йетишянлярдян Йай Вилйамсы, Дцшес, Клаппын севимлиси, Панна, Бере Ъиффар дахилдир.

Азярбайжанда Абасбяйи, Йай Вилйамсы, Клаппын севимлиси, Жырнадири вя Гургуля йай армуд сортлары йеишдирилир.

Армудун пайыз сортлары августун сону вя сентйабрын яввялляриндя дярилир. Ашаьы температурда 3 айа гядяр галыр. Бере Боск, Пайыз бергамоту, Мешя эюзяли эениш йайылмыш сортлардандыр.

Азярбайжанда Бере Боск, Дцшес deАнгулем вя Лятифя пайыз армуд сортлары йетишдирилир.

Армудун гыш сортлары сентйабрын ахыры вя октйабрда дярилир. Дяриляркян истещлак дяйяриня малик олмурлар. Сахланылыб йетишдирилир вя бу заман дады вя ятри дя йахшылашыр. 4-6 ай сахланыла биляр. Армудун гыш сортларындан Кйуре, Бере Ардан-пон, Гыш диканкасы, Мичурин береси, Оливйе де Серр, Сен Ъермени эюстярмяк олар.

Азярбайжанда Бере Арданпон, эежйетишян Тулуза, Ъозефина Михелскайа, Пасс Крассан, Кйуре, Нарармуду, Йайэюрян гыш армуд сортлары йетишдирилир.

Армудун тезйетишян сортлары вя сентйабрын 1-дян сонра тядарцк едилян эежйетишян сортлары 2 помолоъи група бюлцнцрляр.

Армудун кейфиййяти Азярбайжан Республика стандартынын (РСТ 289-76) тялябляриня жаваб вермялидир. Кейфиййятжя армуд биринжи вя икинжи ямтяя сортуна бюлцнцр.

Биринжи ямтяя сортуна аид армудун рянэи вя формасы юз помолоъи сортуна мцвафиг олмалыдыр. Тямиз, саплаьы йа бцтюв, йа да сыныг, ян бюйцк ен кясийинин диаметри азы 50 мм олмалыдыр. Икинжи сорт армудун диаметри азы 40 мм олмалыдыр. Галан эюстярижиляр стандартда нормалашдырылыр.

Щейва (Жйдониа овлонэа Милл) эцлчичяклиляр фясилясиндяндир. 4000 илдир ки, мейвя биткиси кими мялумдур. Йабаны щалда ян чох Шярг йарымкцрясиндя битир. Бюйцк Гафгазын шярг щиссясиндя, Мяркязи Загафгазийада вя Талышда йетишир. Мядяни щалда дцнйанын бир чох юлкяляриндя бежярилир.

Щейванын тяркибиндя 81-85% су, 5,3-12,2% шякяр, о жцмлядян 5,6-6,6% фруктоза, 2,0-2,4% глцкоза, 0,4-1,6% сахароза, 0,85-1,1% цзви туршу (алма вя лимон туршусу), 0,9% пектин маддяси, 0,9% селлцлоза, 0,5-0,7% минерал маддя, 0,42-0,66% ашы маддяси вя 10-30 мг% Ж витамини вардыр. Бир мейвянин чякиси 50 гр-дан 1,5 кг-а гядяр олур. Мейвяляри йумру, узунсов вя армуд шяклиндя, рянэи йашыл, ачыг вя йа тутгун сары олур. Мейвясинин цстц боз, тцнд сары вя йа тцнд гящвяйи рянэли пянбя иля юртцлцдцр. Ятли щиссяси аь вя йа сарымтыл, яввялжя бярк, лакин галыб йетишдикдя йумшалыр. Ятли щиссясиндя дашлашмыш бярк тохумалар вардыр. Дады ширин, туршаширин вя эяр (бцзцшдцрцжц) олур. Щейвадан аз мигдарда тязя вя биширилмиш щалда истифадя едилир. Щейва мармелад, повидло, ъеле, сукат, мцряббя, компот вя жем щазырламаг цчн гиймятли хаммалдыр. Чохлу щейва сорту мялумдур. Азярбайжанда йетишдирилян Чиляйи, Ширвани, Караман, Атбашы, Жардалы, Сары Ряжяби, Шабрани, Зардоби, Фящми, Аьвани, Гара щейва, ири Аьдаш вя с. мисал эюстяриля биляр. Бундан башга щяйятйаны сащялярдя даш щейва, яппяк щейва, армудвари, алмавари щейва сортлары да халг селексийачылары тяряфиндян йетишдирилир.

Щейва кейфиййятиня эюря Азярбайжан Республика стандартынын (РСТ 292-76) тялябляриня уйьун олмалыдыр. Кейфиййятиня эюря тязя щейва биринжи вя икинжи ямтяя сортларына бюлцнцр. Бринжи сортун ян бюйцк ен кясийинин диаметри 60 мм, икинжи сортда ися 40 мм-дян аз олмамалыдыр.

Язэилин ики ясас нювц вардыр: 1. ади язэил (Меспилус Эерманижа); 2. субтропик вя йа йапон язэили (Ериоботщрйа ъапопижа).

Ади язэил йабаны щалда Гафгазда, Крымда вя Тцркмянистанда битир. Ади язэилин мейвяси хырда олуб, чякиси 15-35 гр-дыр. Тязя дярилмиш язэил бярк вя аьызбцзцшдцрцжц олур. Сонралар йеишмя дюврцндя йумшалыр, дады ися ширинляшир.

Йапон язэили аз мигдарда Гафгазын Гара дяниз сащилиндя, Крымын жянуб сащилиндя бежярирляр. Язэилдян тязя щалда, мцряббя, пастила, карамел ичлийи, дузламаг, сиркяйя гоймаг вя екстракт щазырламаг (язэилшяраб) цчцн истифадя едилир. Там йетишмиш язэилин йумшаг щиссясинин тяркибиндя 5,2% су, 8,5% шякяр, 0,8% туршу, 1,4% пектин маддяляри, 0,65% азотлу маддяляр, 1,8-2,5% селлцлоза, бир гядяр алма туршусу вар. Йетишмя нятижясиндя шякяр вя алма туршусу азалыр, аз мигдарда спирт вя сиркя туршусу ямяля эялир ки, бу да ona пис xoşagəlməyənтам верир.

Азярбайжанда Габак-язэил, Гябяля-язэил вя Гайсы-язэил сортлары бежярилир. Субтропик язэилин сортларындан Премйера, Тамана вя Фали сортларыны эюстярмяк олар. Бцтцн сортларда тохум мейвянин цмуми чякисинин 15-18%-ни тяшкил едир.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет