Э. Э. Браун, доктор с х. наук, Г. К. Нургалиева

2. Аралбаев, А. А. «XIX-5-ғ. II-жартысы мен XX-ғ. басындағы Қазақстандық банк жүйесі туралы зерттеулер» / А. А. Аралбаев // Банки Казакстана. – Алматы. – 2006. – № 9. – Б. 12-14.

3. Алибекова, Ф. Р. "Банк" және "банк кызметінің" түсінігі / Ф. Р. Алибекова // Банки Казахстана. – Алматы. – 2000. – № 10. – Б. 28-30.

УДК 911.3 (574.1)

ТРАНСПОРТНО-ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ

МИЧУРИНСКОГО И ПОДСТЕПНОВСКОГО СЕЛЬСКИХ ОКРУГОВ

г. УРАЛЬСКА
Б. Б. Насырова, магистрант
Западно-Казахстанский государственный университет имени М. Утемисова
Бұл мақалада округтардың көліктік-географиялық жағдайы және Орал қаласының маңындағы елді мекендердің көліктік өзара орналасуы қарастырылады. Мақала зерттеліп жатырған екі ауылдық округтардың тиімді орналасуының салыстырмалы сипаттамасына арналған.
В данной статье рассматривается транспортно-географическое положение Мичуринского и Подстепновского сельских округов, взаиморасположения транспортных пригородных населенных пунктов города Уральска. Статья посвящена сравнительной характеристике выгодности расположения двух исследуемых сельских округов.
Transport-geographical position of Michurin and Podstepnyi rural districts, mutual location of the transport suburban populated points of Uralsk is considered in the article. The article is dedicated to comparative feature of the advantage of two investigated rural districts’ location.
Экономико-географическое положение (ЭГП) является одним из основополагающих понятий в отечественной экономической и социальной географии. Впервые оно введено в науку Н. Н. Баранским, в 1939 году заняло прочное место в экономической и социальной географии. Как писал Н. Н. Баранский: «Экономическая география понимает под положением отношение какого-либо места, района или города к вне его лежащим данностям, имеющим то или иное экономическое значение, все равно, будут ли эти данности природного порядка или созданные в процессе истории» [1].

ЭГП является исторической категорией. Поэтому И. М. Майергойз при классификации ЭГП относительно элементов общественного воспроизводства особо подчеркивал «рыночное положение относительно рынков сбыта потребительских товаров и товаров производственного значения». Кроме того им выделялись производственно-географическое, демографическое, транспортно-географическое положения. И. М. Майергойз подчеркивал что значение этих четырех видов ЭГП может количественно сведено в одно целое лишь через стоимостную оценку, которая включает при оценке ЭГП в области промышленности совокупные затраты на производство и транспортировку сырья, топлива, готовой продукций к потребителю [1, С. 128].

Один из видов ЭГП – это транспортно-географическое положение. Транспортно-географическое положение – это положение относительно транспортной сети с учетом ее провозной способности, скорости и стоимости транспортировки. В нем выделяется положение относительно магистралей и транспортных узлов. Его можно подразделить в зависимости от используемых видов транспорта: сухопутное, водное, воздушное и т.д. [1, С. 135].

Как известно, особую роль в транспортно-географическом положении играет приморское положение, что определяется существенным прогрессом в технологии и экономичности морских перевозок. Здесь быстро внедряются суда – контейнеровозы, баржевозы, суда с горизонтальной погрузкой, суда смешанного плавания «река-море» и др. [2].

Для страны особо важное значение имеет положение к мировым путям сообщения.

Транспортно-географическое положение Подстепновского сельского округа можно характеризовать следующими особенностями.

На территории округа расположен аэропорт Западно-Казахстанской области, округ пересекают две крупные автомагистрали республиканского значения с двумя мостовыми переходами через р. Урал, через территорию округа проходят важнейшие транспортные магистрали: железная дорога, связывающая Казахстан и Европейскую часть России, Украину и Европу, автомобильная трасса: Самара-Шымкент и кратчайший путь на автомагистраль Самара-Уральск-Атырау, Уральск-Саратов. Все эти выше перечисленные факторы повлияли на расположение, на окраинах автомобильных магистралей магазинов, кафе, парикмахерского, гостиниц, автозаправок. Таким образом, можно сделать следующие выводы: транспортно-географическое положение Подстепновского сельского округа выгодное, на рисунке 1 приводится граф между пригородными населенными пунктами города Уральска.

Мичуринский сельский округ в транспортном отношений занимает менее выгодное положение, так как расположен в стороне от трассы Уральск-Самара, но имеет постоянное автобусное сообщение с г. Уральском (маршрут № 36, 47).

Средний ранг соседства (R) – это частное от деления значения абсолютной степени соседства на число всех соседей объекта каждого ранга:

R = S абс.

n

где n – число объектов – соседей, в нашем случае их 8, чем средний ранг соседства меньше, тем выгоднее с точки зрения экономия на транспортных издержках и времени доставки грузов ТГП взаимодействующих объектов.

В таблице 1 проведена группировка производственно-транспортных узлов исходя из оценки ТГП по методу графов:

• 
  первая группа, очень выгодное ТГП (от 1 до 2) – А (Уральск), Д (Подстепное), В (Зачаганск), Ж (Пойма), Б (Деркул), Е (Новая жизнь), Г (Меловые горки);
  
• 
  вторая группа, благоприятное ТГП (от 2 до 3) – З (Желаево), К (Мичурин);
  
• 
  третья группа, неблагоприятное ТГП (от 3 до 4) – отсутствуют [2].
  

2. Галимов, М. А. Транспортно-географическое положение производственно-транспортных узлов Западного Казахстана // Географические проблемы устойчивого развития: материалы междунар. научно-практич. конф. посвящ. 90-летию Ю. Г. Саушкина, 17-18 мая 2001г. – Уральск : Изд-во Зап.-Казахст. гос. ун-та, 2001. – С. 12-19

Бұл табысты әрекет етуші және әлемдік сауданы либерализациялаудың тиімді механизмін, сонымен қатар экономикалық қарым-қатынас жүйесін жүзеге асырушы халықаралық ұйым.

Бұл жағдай халықаралық нарықтарда елдің бәсекеге қабілеттілігін нығайту үшін кең мүмкіндіктер ашады.

Әлемдік статистикаға сәйкес, қазіргі уақытта осы ұйымға мүше елдер болып 153 ел табылады, немесе әлемнің барлық елдерінің жалпы санының 78 %.

Олардың көпшілігінің, 140 елден астамы Қазақстанның сауда серіктестері болып табылатынын атап кеткен жөн.

Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруді әлемдік экономикаға интеграциялау үшін алғышарт ретінде қарастыру керек.

Сондықтан, Қазақстанның аграрлық саясатының басты бағыты болып сапалық дамуды және аграрлық өсудің жаңа бағыттарын құруды қамтамасыз етуі тиіс ауыл шаруашылық өндірісін модернизациялау табылады [1].

Барлық әлемдік бірлестік үшін бірдей «ойын ережесін» қабылдау кәсіпкерлердің іс-қызметіне жедел позитивті күшті әсер, қолайлы инвестициялық климат береді, ал мұның барлығы ауыл шаруашылық өндірісінде реформаны аяқтауға жағдай жасайды.

Барлығымыз білетіндей, Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруші елдер отандық ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілерді мемлекеттік қолдаудың келесідей шараларын таңдай алады (кесте 1).

Тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдаудың алғашқы екі түрі халықаралық аграрлық нарықта өнім ұсынысының өсуіне әсер етпейтіндіктен, және сәйкесінше осы елге импорттық тапсырыстар көлемін қысқартпайтындықтан, елдің БСҰ-на кіруі кезінде оларды қысқарту міндетті емес.

Дамушы елдер үшін инвестициялық субсидияларды және материалдық-техникалық құралдарды сатып алу үшін шығындарды бөлшектеп өтеуді қамтитын қолдаудың арнайы және дифференциацияланған режимінің шаралары қарастырылған.
1-Кесте – Ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілерді мемлекеттік

қолдау шаралары

Неғұрлым сезімтал елдер үшін «сары кәрзеңке» шаралары табылады.

Оның жеткіліксіз толуы құрамына Қазақстан Республикасы, Украина, Ресей Федерациясы (нетто-импорттаушы) және басқа да елдер кіретін импорттаушы-мемлекеттердің ұлттық азық-түлік қауіпсіздік деңгейінің төмендеуінен тікелей байқалады.

Біріккен Ұлттар Ұйымына кіретін ауыл шаруашылық азық-түлік ұйымы ағымдағы 2008/2009 маркетингтік жылдағы бидай дәнінің өндірісі мен тұтынысының әлемдік балансының болжамын жариялады [2].

Болжам мәліметтерінен әлемде дән өндірісі рекордтық мөлшер – 2192 млн.тоннаға жететіні, яғни өткен 2007 жылмен салыстырғанда 3,8 %-ға артық болатыны белгілі.

Дәнді дақылдар арасында неғұрлым жоғары өсім бидай өндірісі бойынша күтілуде. Қазақстанда ағымдағы маусымдағы сатып алу және нарықтық бағалардың жоғары болуы ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін егіс аудандарын кеңейтуге ынталандырғаны жалпыға аян.

Нарықта дән ұсынысының өсуі әлемдік бағаларды бәсеңдетеді, бірақ бағалардың өте төмендеуін күтпеген дұрыс.

Бидай өндірісі өткен 2007 жылғы рекордты басып озады және 658 млн.тоннаға жетеді (кесте 2).

Көріп отырғанымыздай, бидайды әлемдік тұтыну шамамен 17 млн.тоннаға артып, 634,8 млн.тоннаға жетеді.

Ол 2004/2005 маркетингтік жылдан бергі соңғы үш жылда алғаш рет шұғыл өсуді білдіреді.

Қазақстан үшін бидай стратегиялық тауар болып табылатындықтан, бидай өндірісінің өте тиімді екенін және отандық ауыл шаруашылық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау қажеттігін талап ететінін жүргізілген талдау мен болжам көрсетіп отыр.

Осыған байланысты, дән өндірісінің тиімділігін жоғарылату Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруі алдында ауыл шаруашылығы үшін басты міндет болып табылады [3].

Мысалы, сала өнімділігінің маңызды көрсеткіші болып ауыл шаруашылығының жалпы өнімі табылады.

Ол республикада 2002 жылдан бері шамамен 2 есеге өсті, бұл әсіресе рекордтық көрсеткіш 22 миллион тоннаға жеткен жалпы дән өндірісінен ерекше байқалады.

Экономиканың аграрлық саласына салынған отандық және шетелдік инвестициялар 3 еседен артық көлемге көбейді.

Осылардың барлығы ауылдарды дамыту бағдарламасының (2003-2005 жылдар) нәтижесінде мүмкін болды.

Бұл кезде аграрлық саланы мемлекеттік қолдаудың жалпы сомасы 150 млрд. теңгеден асты.

Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті жүргізген 1993-2007 жылдар аралығындағы зерттеулер Қазақстан Республикасының ауылдық алқаптарында қазіргі заманғы агротехнологияларды қолдану арқасында өнімділіктің 5-8 ц/гектардан 14-16 ц/гектарға дейін жоғарылағанын, соған сәйкес дәнді-дақылдардың жалпы көлемі 4-6 млн.тоннадан 18-22 млн.тоннаға дейін көбейгенін көрсетті.

Қазіргі заманғы агротехнологиялар егіс өнімділігін жоғарылатудың және сәйкесінше ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігінің маңызды факторы болып табылады.

Олар жоғары өнімділікті аудандастырылған сорттарды қолдану, топырақты тиімді өңдеу, алдағы уақытта тұқымдарды дұрыс, дәл отырғызу, минералдық және органикалық тыңайтқыштарды, өсімдіктерді зиянкестерден, аурулардан және арам шөптерден қорғау құралдарын салудан бастап және ауыл шаруашылығы дақылдарын уақытында жинағанға дейінгі барлық ғылыми-технологиялық операциялар спектрін қамтиды.

2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасының аграрлық саласында фермерлер мен басқа да ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге қуаңшылық, өнімділік төмен жылдары да кепілдік берілген таза табыс алуға мүмкіндік беретін өсімдік шаруашылығында дәнді дақылдардың өнімділігін міндетті түрде сақтандыруды енгізу туралы дұрыс басқарушылық шешім қабылданғаны баршаға белгілі [4].

Сондықтан, мемлекет экономикасының аграрлық саласын мемлекеттік қолдау бойынша қабылданған түпкілікті шаралар ауыл шаруашылығында жалпы тауар айналымының едәуір өсуіне мүмкіндік берді, ол бүгінгі таңда белгіленген мөлшерден 14 млрд. АҚШ долларына асып түсті.

Дән сапасының жоғарылығы шет елдерге (Ресей Федерациясы, Иран Ислам республикасы, Өзбекстан Республикасы, Украина, Түркіменстан Республикасы және Қытай Халық Республикасы) сату үшін жоғары сапалы өнім өндіруге мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасындағы дән өндірісі Қазақстан дәндерінің әлемдік нарықта бәсекелестік артықшылықтарын қамтамасыз ететін сала болып табылады.

Жүргізілген зерттеулер (1993-2007 жылдар) негізінде, ауыл шаруашылығында қалыптасқан әлемдік қарқынды ескере отырып, қолда бар отандық ресурстық әлеуетті біле отырып Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенінің алдағы уақытта экономиканың маңызды және жоғары табыс алып келетін салаларының бірі болатынын атап айтуға болады.

Көріп отырғанымыздай, соңғы жылдары әлемдік нарықтарда ауыл шаруашылығы өнімдерінің, әсіресе дән өнімдерінің бағалары үнемі өсуде, сондықтан тұтастай алғанда бұл сала өндірісті дамытуды инвестициялау және бизнес тұрғысынан қарағанда өте пайдалы салаға айналуда.

Елдің азық-түлік қауіпсіздігін нығайту үшін ауыл шаруашылығына және сәйкесінше жедел дамушы тағам өнеркәсібіне отандық және шетелдік инвестицияларды тартуды көбейту қажеттігін зерттеулер көрсетті.

Біздің пікірімізше, Қазақстан Республикасы көбінесе азық-түліктің барлық негізгі түрлері бойынша жедел өсу үстіндегі өзінің жеке қажеттіліктерін қамтамасыз етеді және маңызды экопорттық әлеуетке ие.

Осыған байланысты, аграрлық саланы мемлекеттік қолдауды жоспарлау кезінде елдің қажеттіліктері толық көлемде қанағаттандырылмайтын маңызды тағам өнімдерін өндіруді ынталандыруға ерекше назар аударуды талап етеді.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының экспортқа дәстүрлі түрде өнім шығаратын салаларына, ал бұл ең алдымен азық-түліктік және жем-шөптік дән өндірісіне күш жұмсауды шоғырландыру ерекше маңызды.

Сондықтан, Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауында «дән экспортының арналарын Каспий мен Қара теңіз порттары арқылы, сонымен қатар Қытай Халық Республикасы бағытында кеңейту қажет» екендігі барынша әділ баяндалған.

Қазақстан Республикасы дәнді, әсіресе бидайды негізгі экспорттаушылар болып табылатын Америка Құрама Штаттары, Европалық Одақ, Канада, Австралия және басқа да ірі экономикалық дамыған мемлекеттермен қатар әлем елдерінің бірінші ондығына кіреді.