ҚОШҚАРЛАРДЫҢ ҰМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ІШКІ

Жануарларды жақсы азықтандыру, бағытталған асыл тұқымды жұмыстар, қой шаруашылығында ет және жүн өнімділігін күшейту және көбейту мақсатында, ветеринарлық хирургияның профилактикалық шараларының біріне асыл тұқымдық бонитировкадан соң, асыл тұқымды шаруашылықтар амалсыз қалдырылатын қошқарларды кестіру үлкен маңызға ие [3-5].

Кестіруден кейінгі асқынулар кезінде оперативтік араласу және қошқарларды кестірудің перкутандық тәсілдерін нақты жургізу үшін сыртқы жыныс органдарының анатомиясын білу өте қажет. Сонымен бірге, ауыл шаруашылық жануарларының анатомиясы және морфологиясының ғылыми монографияларында, оқу әдебиеттерінде қошқарлар ұмасының анатомиясы туралы мәліметтер аз, болған жағдайда мүйізді ірі қараға сәйкестендіріліп сипатталған.

Осыған байланысты біздің алдымызда келесі мақсат қойылды. Ол қошқарлардың еңбауы, ен қосалқысы және ен аймағындағы негізгі қан тамырлардың және ұма мен оның ішкі құрамының анатомиясын зерттеу.

Анатомиялық зерттеудің материалы ретінде қасапханада ақжайық тұқымы қошқарларынан алынған ұма және оның ішкі құрамы қолданылды.

Ұма және оның ішкі құрамының қан айналу жүйесінің тармақталуы және өту жолын анатомиялық зерттеу қарапайым ұсақ препараттау және ренгеновазография әдісімен жүрді.

Контрастты масса ретінде қорғасын майлы «қызғылт сары» бояу пайдалынылды. Оны алдын ала арнайы сұйылтқышта ерітіп алдық. Алынған қоспаға әртүрлі пропорцияда күкірт қышқылды барии қосылды. Біз қолданған масса қажетті деңгейде контрастты болды, оның көмегімен ұсақ қан тамырлар толтырылды. Ұманың қан тамырларының контрастты массасымен иньекциясы ішкі ен артериясы және аттас вена арқылы өтті.

Негізгі артериялардың диаметрін және анатомиялық түзілістерді өлшеудің морфометриялық зерттеуі циркуль, металл миллиметрлі сызғыш және штангенциркуль көмегімен жүргізілді.

Ұма – scrotum қошқарларда шат сүйектерінің деңгейінде, сан аралығында орналасады. Ұмада мойның, денесін, ұшын, алдыңғы, артқы, және бүйір беттерін ажыратады. Алдыңғы және артқы беттерінен вертикальды науалар өтеді. Олар ұманы сол және оң жарты бөлікке бөледі.

Қошқарлардың ұмасы қою жүн жамылғысымен жабылған, жамылғысы мойын және шап аумағында жойылады. Қошқарлардың ұмасының мойын аумағында, бүйір бетінде тері бүкпесі бар, оның қалыңдығында спецификалық иісі бар сұйық бөлінді өңдіретін арнайы май бездері орналасқан. Ауада бөлінді қоюланып, ақшыл сары түстен қою сары немесе қоңыр түске өзгереді. Жаз мезгілінде бөлінді көлемі көбейеді, қыста азаяды. Мойын негізінде, алдыңғы бетінде, кейде бүйірінде қошқарларда екі рудиментарлы еміздікше орналасқан. Еміздікшелердің биіктігі 5 мм-ден 1 см-ге дейін. Ұма терісінің қалыңдығында көптеген көлемде тер және май бездері орналасады. Ұшы және жартылай денесі аумағында ұма терісі биіктігі 2-4 мм көлденең бүкпелерге жинақталған.

Іштің терең фасциясына эластикалық талшықтармен бекітілген бұлшықетті-эластикалық қабықша қалындығы 3-6 мм ұзына бойы қалқа түзеді. Ол ұманы сол және оң қуысқа бөледі. Мойын аймағында бұлшықетті-эластикалық қабықша екі жапыраққа ажырайды, олар төменгі жағынан жыныс мүшесінің денесін қаптайды.

Бұлшықетті-эластикалық қабықшаға куперов фасциясы тиіп тұрады, бұл фасция іштің тік бұлшықетті қынабының сыртқы пластинкасының жалғасы.

Бұл фасция еннің сыртқы көтергішінен борпылдақ дәнекер ұлпамен ажырайды және жүдеу қошқарларда да ұма мойны аумағында әрқашан майлы жастықша сияқты жатады. Аталған қабатта жиі ірінді үрдістер дамиды.

Еннің сыртқы көтергіші іштің қиғаш бұлшықетті басының маңында, маклоктың ішкі бетінде басталады. Алдымен бұлшықет қиғаш бұлшықеттің артқы шетіне параллель өтіп, кейін шап каналынан өтеді де, бұлшықет бұл жерде бұқада 3/4 бөлікпен еңбауды қаптайды. Сыртқы шап сақинасынан өтіп, желпуіш тәрізді кеңейеді және жалпы қынап қабының фиброзды қабатымен тығыз бітіп кететін апоневрозға айналады.

Ұма мойны аймағында, еннің сыртқы көтергішінің латеральды бетімен көлденең бағытта артқы күпек бұлшықетінің латеральды басы, ал медиальды бетімен бұл бұлшықеттің медиальды басы өтеді. Бүкіл ұзына бойы, ішкі шап сақинасынан ұма ұшына дейін, еннің сыртқы көтергішінің артқы шетімен ірі артерия өтеді. Ол бұлшықетпен жалпы қынап қабын қанмен қамтамасыз етеді.

Шап каналының қошқардағы ұзындығы 6-8 см тең. Қошқардың ішкі шап сақинасы мықын сүйегі денесінің ортаңғы деңгейінде жатады. Қошқарлардағы ішкі шап сақинасының ұзындығы 1,5-3,5 см. Сыртқы шап сақинасының пішіні овальды және сыртқы қиғаш құрсақ бұлшықетінің жамбас және құрсақ пластикаларының апоневроздары аралығында жатады. Оның ұзындығы қошқарда 2,5-4 см. Шап каналында қынап каналы бірте-бірте кеңейеді және қошқарларда ұзындығы 1,5-2 см тері асты тесігімен аяқталады. Ұма қуысында төселген жалпы қынап қабының каудо-медиальды бетінде жуандаған жолағы бар, одан ен баумен еннің өзіндік қынап қабына шажырқай шығады. Қосалқа құйрығының аумағында шажырқай ұма байламы деп аталады, ол өте жіңішке және ен қосалқасын ұма қабырғасымен байланыстырады. Ішкі қынап қабы көк еттің висцеральды жапырақшасы болып саналады, ен және ен қосалқасының белокты қабатын тығыз қаптайды. Ен қосалқасы денесінен еннің қосалқа бетіне қынап қабы өткеннен соң жұмыртқамен қосалқа денесінің аралығына терең енеді. Осының әсерінен қошқарларда тереңдігі 0,8-1,2 см қосалқы синусы түзіледі, бұл қосалқы денесінің қозғалғыштығын тудырады.

Жалпы қынап қабы қосалқы құйрығы аймағында тәжі секілді жуандайды және өткізгіш байлам деп аталады.

Осыған орай, ен қосалқасының денесі және құйрық бөлігі өзіндік қынап қабымен толық қапталмайды, жай ғана бір-бірімен белокты қабықшамен жанасады. Бұл кестірудің асқынуы кезеңде үлкен маңызға ие, яғни қабыну үрдісі бір органнан екінші органға өтуінде.

Қошқарлардың ендерінде пішіні ұзарған оваль секілді, ұзына бойы өсі вертикальді орналасқан. Еннің белокты қабығының қалындығы 0,2-0,5 мм, құрамында көп мөлшерде эластикалық және бірыңғай салалы бұлшықеттер талшықтары бар. Белокты қабықшадан паренхима ішіне дәнекер ұлпалы трабекулалар өтеді, олар қосалқа бөлігі жағынан еннің аралық пердесін түзеді. Бірақта, кесіндіде паренхиманың бөліктілігі әлсіз байқалады. Ен паренхимасы спермиогенез үрдісі өтетін ен каналшаларынан тұрады. Ен каналшалары аралық перде де бір – бірімен байланысады да, шығару каналшықтарын түзеді. Олар еннің бас бөлігіне бағытталады және 12-15 каналшық көлемінде 0,5-0,8 см² ауданында белокты қабықшаны перфорациялап, күшті иректеліп, ен қосалқасының басын түзеді.

Қосалқаның басы еннің жоғарғы полюсінде орналасқан, S тәрізді иректелген және краниальді, латеральді және каудальды бетінде көтерінкі жуандау түрінде ен бетіне шығып тұрады. Қосалқа басынан шығару өзектері күшті иректеледі және қосалқы денесіне өтеді. Ол қошқарларда ені 1-1,5, қалындығы 0,5-1 см алдынан артына қарай жалпақтанып қабысқан анатомиялық түзілістен тұрады.

Қосалқа денесінде каналшықтардың бөлігі бір-бірімен байланысып, қосалқаның құйрық бөлігіне айналады. Бұл жерде шығару өзектері күшті иректеледі, кейін бір ұрық жолына жинақталады.

Қошқарлардың қосалқасының құйрық бөлігі кесілген конус пішініне ие және кішкене овальды. Оның негізгі енге бекиді, ал үшы жалпы қынап қабының өткізгіш байламымен байланысады.

Ұрық жолы бүкпеленеді және еннің краниомедиальды бетімен жоғары көтеріледі. Еннің жоғарғы полюсіне жеткен ұрық жолы ірі магистральды лимфа тамырлары, артерия және екі веналармен қосақтала жүреді де, қынап каналында құрсақ тесігіне дейін барады. Бұл жерде ұрық жолынан қан тамырлы нерв будалары ажырайды.

Ұрық жолы арнайы бүкпеде каудо-дорсальды бағытта қуыққа барады, оның дорсальды бетінде несеп жолымен айқасады және көпіршік тәрізді безі өзегінің алдынан өздігінен несеп каналына түседі. Ұрық жолы несеп-жыныс каналына түспестен бұрын тез кеңейіп, сперма жолының ампуласын түзеді.

Сыртқы жыныстық артериясы шап байламы деңгейінде құрсақұсті үсті жыныстық бағанасынан ажырайды да, шап каналына өтіп, краниальды және каудальды бұтақтарға бөлінеді. Краниальды бұтағы алға қарай бағытталады және ұма қалқасына және ұманың алдыңғы бүйір қабырғасының қалыңдығына ұсақ бұтақтар береді. Каудальды бөлігі мойын аумағында қалқаға параллель өтеді және краниальды артерия бұтақтарымен анастомозданып, ұманың артқы және бұйір қабырғаларына көптеген мөлшерде бұтақтар береді.

Сыртқы ен артериясы еннің сыртқы көтергішімен қосақталып, шап каналымен өтеді және жалпы қынап қабында тармақталады және алдыңғы артерия бұтақтарымен анастомозданады. Атаулары ұқсас веналар артериямен қосақталып өтеді.

Шағылысу кампаниясы кезінде қошқарлардың ұма қабырғасының тері асты веналары озінің көлемін ерекше үлкейтеді және тері астыңда нақты контурланады, әсіресе ұма мойны аймағында.

Қошқарлардың ұмасының нервтермен қамтылуы күрделі. Бұнда аралықтық, мықын-шап, мықын-құрсақасты асты, сыртқы ен нервісінің нерв талшықтары бұтақтанады. Бұндай иннервация ересек қошқарлардың операциясы кезінде ұманың барлық аталған нервтеріне өткізгіш анестезияны жасауды немесе рудиментарлі еміздікшелер деңгейінде, ұма мойны аймағында қабат-қабатты, циркулярлы анестезияны өткізуді міндеттейді.

Ен және оның қосалқысына баратын артерияльды, венозды, лимфатикалық тамырлар және нерв бағаналары арнайы қынап қабында жинақталған. Оның каудальды бетінен арнайы бүкпеде ұрық жолы және оны қоректендіргіш тамырлары өтеді. Бұл түзіліс енбау деген атауға ие және ол қынап каналы аумағында жіңішке және еннің бас бөлігінде жуандайды.

Хирургиялық көзқараспен ен бауды үш бөлікке бөлген жөн: бірінші бөлігі қынап каналы аумағында орналасқан, екінші ұма мойны аумағында жатыр, үшінші бұл жүзім сабағы тәрізді дене. Егер ен баудың жүзім сабағы тәрізді дененің өзінің морфологиялық структурасына қарай созылу қасиеті болмайтын болса, онда бірінші және екінші бөліктері еннің төменге түсу барысында ерекше созылуға және еннің көтерілу барысында жиырылуға ерекше икемді.

Бұл күй салдары қан тамырларында және ұрық жолында көрініс табады, яғни олар өздерінің ұзына бойында құрсақ тесікпен жүзім сабағы тәрізді дене ұшына дейін иректеледі.


2

3

4


1



1-Сурет – Ен бау және конусының негізгі артериальдық тамырлары (рентгенограмма)

1 – ішкі ен артериясы; 2 – ен қосалқасының артериясы; 3 – ұрық жолы артериясы;

4 – ішкі ен артериясынан тарайтын ен қосалқасының қосымша артериялары
Қошқарларды ішкі ен артериясы 4-5-ші бел омыртқалары деңгейінде аортадан шығып, іш перденің кішкене бүкпесімен қапталады да, шап каналына бағытталады. Бұл жерде ен баудан өтіп, иректеледі де, еннің жоғарғы полюсіне 8-10 см жетпей қан тамырлары конусқа жинақталады. Бұл конуста артерия ұзындығы 80-нен 135 см-ге жетіп, 60-тан 113-ке дейін тұзақ түзеді. Бұлар горизонтальды орналасқан. Жоғарғы бөліктегі тұзақтар кішкене, ал төменгі жағында тұзақтардың ішкі диаметрі 3-4 см-ге жетеді. Ішкі ен артериясы еннің жоғарғы бөлігінен дейін барып, дихотомикалық екі бұтаққа бөлінеді – алдыңғы және артқы. Олар еннің белокты қабығының қалыңдығына еніп, күшті иректеледі. Бір-бірінен анастомозданады және еннің төменгі бөлігіне өтеді. Белокты қабықшаның қалыңдығында жатқан артериядан ен қалыңдығына көптеген тамырлар таралады. Олар гайморов денесі аумағында бір-бірімен аностомозданады да, артериялық тор түзеді. Қан тамырлы конустан кішкене жоғары, ішкі ен артериясынан екі тамыр шығып, ен қосалқасына барады сурет 1.

Ен веналарының артериялардан ерекшелігі, оларда доға тәріздес иілмелері болмайды және олар еннің төменгі бөлігінен жоғарғы бөлігіне тура сызық бойымен, кейін еннің бос бетімен қиғаш қосалқы бетіне барады. Ірі веналар 17-28 сан көлемінде белок қабықшасының қалындығында жатады және еннің жоғарғы бөлігіне жақындау барысында көп мөлшерде ұсақ веналарға бөлінеді. Олар 3-18 қатардан тұратын қан тамырлы қаптама түзеді. Бұл қаптамадан көп қабатты венозды тор жоғары көтеріледі де, артериялдық конусты айнала қоршайды және оның тұзақтарынан өтеді.

Осыған орай, венозды өрім-жүзім сабағы тәрізді дене қалыптасады. Оның ұзындығы 5-8 см, овальды негізінің диаметрі 4,5-3,5 см. Қошқарларда венозды тамырлардың диаметрі 0,15-0,25 мм және бір сызық мм-де 7-8 тамыршалар болады.


1




3


2



2-Сурет – Қошқардың ені және ен қосалқасының веналары (рентгенограмма)

1 – ен қосалқасының жүзім сабағы тәрізді денесі; 2 – қосалқаның басы;

3 – еннің басы
Егер қаптаманың жалпы ауданың және көпқабаттылығын ескеретін болсақ, онда бұнда жүзім сабағы тәрізді денемен байланысатын 132-235 венозды тамырлар сиып кетеді сурет 2. Жүзім сабағы тәрізді дене барлық веналары артериялдық тұзақ өсіне перпендикуляр орналасады және оны қоршайды. Бірақ та кейбір артериялдық тұзақтар қынап қабықшасының қабырғасына жартылай жақындайды және бұл жерде венозды тамырлар болмайды. Жүзім тәрізді денеде терезе сияқты түзілістер бар. Қан тамырлары конустың ұшы деңгейінде ұсақ веналар бір-бірімен диаметрі 2-4 мм екі венозды тамырға бірігеді. Олар ен бауда ішкі ен артериясымен қосақталады.

Қошқарларда артериялдық конусы венозды тамырлармен толықтай қоршалады және артериялдық тұзақтар үшін терезелер сияқты түзілістер өте сирек. Қошқарларда ен қосалқысынан веналар үш өзіндік жүзім сабағы тәрізді дене түзеді: басынан, денесінен жіне қосалқаның құйрық бөлігінен. Олар қан тамырлы конус ұшы аумағында бірігеді немесе бір-бірінен бөлек жүреді және жүзім сабағы тәрізді дене ұшы аумағында әртүрлі деңгейде байланысады. Қан тамырлы конустың ұшы аумағында негізгі веналарға бірікпестен бұрын ен және оның қосалқысының веналарында клапандары болмайды. Бұл бір ғана венаны тесу арқылы жыныс безінің бүкіл венозды жүйесін құюға мүмкіндік береді. Веналар біріккен жерде клапандар пайда болады, олар бір-бірінен 1,5-2 см қашықтықта орналасады. Ал қынап каналы аумағында арақашықтығы көбірек. Ен веналары қосалқы немесе ұрық жолы веналарымен анастомозданбайды .

Жүзім сабағы тәрізді дене көп қабатты венозды тордан тұрады. Ол бір жағымен еннің барлық жоғарғы бөлігін, ал басқа жағымен артерияльды конусты қамтиды, бұл артерияның созылуына кедергі болады. Сондықтан да жүзім сабағы тәрізді дене ұстап тұрушы және бекітуші аппарат қызметін атқарады. Венозды тордың артериялдық конустың перифериясымен оның тұзақтары арасында орналасуы және артерияльды тамыр өсіне веналардың көлденең орналасуы, венозды қанды жоғары қарай итеру ролін атқарады. Осымен бірге пульсты толқынның амортизациясы жүреді, бұл спермиогенез кезінде ен қалдығында қалыпты қан келуді және температуралық режимді ұстап тұру үшін керек.

Осыған орай қошқарлардың ұмасы және оның құрамының қан тамырлы жүйесі артерияльды және венозды тамырлар аралығындағы бірегей орналасуымен ара қатынасына қарай күрделі құрылысқа ие.

1. Траисов, Б. Б. Некоторые показатели продуктивности акжаикской мясошерстных овец / Б. Б. Траисов, А. Н. Баяхов, А. К. Бозымова, Х. С. Алиев //Известия Оренбург. гос. аграр. ун-та. – 2004. – № 3. – С. 110-111.

2. Антипова, Н. В. Рост и развитие мясо-шерстного молодняка овец различного происхождения / Н. В. Антипова // Известия Оренбург. гос. аграр. ун-та. – 2004. – № 3. – С. 111-112.

3. Ханин, М. А. Рациональный метод и возрастной срок кастрации баранчиков и бычков / М. А. Ханин, И. А. Тыныбеков // Мат. всесоюз. межвуз. конф. по вопр. ветеринарной хирургии. – Харьков – 1970. – С. 127-129.

4. Мосин, В. В. Результаты внедрения бескровного способа кастрации бычков и баранчиков в ветеринарную практику / В. В. Мосин, А. Н. Корнишин, И. А. Телятников, А. Б. Максин // Мат. всесоюз. межвуз. конф. по вопр. ветеринарной хирургии. – Харьков. – 1970. – С. 126-127.

5. Кереев, А. К. Актуальность кастрации баранчиков акжаикской породы перкутанным методом / А. К. Кереев, А. К. Днекешев // Ғылым және білім. – 2007. – № 4(9). – С. 35-38.

УДК 619: 616.9: 636.3
ПАСТЕРЕЛЛЕЗГЕ ҚАРСЫ ҚОЛДАНЫЛҒАН ЭМУЛЬГИРЛЕНГЕН ВАКЦИНАҒА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МАЛДАРЫ АҒЗАЛАРЫНЫҢ РЕАКЦИЯСЫ
К. Е. Мырзабаев, аға оқытушы, Ө. Б. Таубаев, ветеринария ғылымының кандидаты, доцент
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Ауыл шаруашылық малдарының пастереллезіне қарсы эмульгирленген вакцина иммунделген тәжірибелік қояндарда қажетті деңгейде күшті иммунитет қалыптастырды.
Эмульгированная вакцина против пастереллеза сельскохозяйственных животных у иммунизированных подопытных кроликах формирует стойки иммунитет.
Emulsified vaccine against pasteurellosis of agricultural animals at immunised experimental rabbits forms durable immunity.
Қазақстан территориясында елді мекендердің орналасуы салыстырмалы түрде сирек, кең байтақ далада бір-бірінен алшақ. Соның нәтижесінде үй жануарларынан жабайы жануарлар популяциясының үлесі басым. Бұрын індеттік жағдай негізінен үй жануарлары арқылы айқындалса, ендігі уақытта үй жануарларының үлесінің төмендігінен індет жағдайының қалыптасуында жабайы аңдардың маңыздылығы артады. Бұдан табиғи ошақты аурулар көбейеді. Ауыл шаруашылығы жануарларының арасында орын алған індеттің жабайы жануарларды қамтып, олардың қатысуымен инфекция қоздырушыларының бастауы табиғи ортада сақталып қалу қаупі артады. Осындай себептер ауру мен күрес шараларын қиындатып, оларды жоспарлау мен іске асыруды түбегейлі өзгертуді қажет етеді [1].

Жануарларда кездесетін көптеген аурулардың ішінде жұқпалы аурулардың алатын орны ерекше. Олардың қоздырғыштары ұсақ тірі организмдерге жатады да, бір малдан екінші малға тез беріледі, сондықтан аз уақыттың ішінде көптеген малдың ауруына әкеліп, шаруашылықтарға айта қаларлықтай экономикалық зиян келтіреді. Солардың ішінде малдан адамға берілетін өте қауіпті аурулар аз емес [2].

Осы заманғы жеңіл өнеркәсіп технологиясы малдан алынатын шикізаттың сапасына өте жоғары талаптар қояды. Ол талаптарға дені сау малдан алынған өнім ғана сай келеді. Қазіргі уақытта меншіктің барлық түрлері қатар дамып, жеке меншіктегі мал санының шұғыл артуына байланысты мал шаруалылығына ветеринариялық қызмет көрсету, оның ішінде індетке қарсы шараларды іске асыру қиындай түседі.

Індетке қарсы шаралар жұқпалы аурулардың шығуына және олардың таралуына жол бермеуге бағытталады. Жұқпалы ауруларды болдырмау үшін сақтандыру шаралары іске асырылады, ал ауру шыға қалған күнде оны сауықтыру шаралары қарастырылады. Сонымен індетке қарсы шаралар сауықтыру және сақтандыру шаралары болып екі салаға бөлінеді. Бұлардың қай-қайсысы болмасын бірнеше салаға бағытталған кешеннен тұрды. Бұл күрделі кешенге кіретін шаралар індет бұғауының барлық буындарына қарсы бағытталуы керек, сондықтан да олар инфекция қоздырғышының бастауына, инфекция қоздырғышының берілу тетігіне және ауруға бейім жануарларға қатысты жүргізілулері керек.

Індетке қарсы шаралардың басты негізі – олардың кешенді түрде жүргізілуі. Бұл кешенділік жоғарыда көрсетілген індеттенудің барлық қозғаушы күштеріне қатысты біртұтас ұйымдастыру шаруашылық, ветеринариялық-санитариялық және арнайы шаралар ретінде жүргізілуінен туындайды [3].

Пастереллез немесе геморрагиялық септицемия (Раsteurellosis) – бактериялардың раsteurellа түрі тудыратын үй және жабайы жануарлардың, кұстардың жұқпалы ауруы [4].

Пастереллез қоздырғыштарын қойдан Спинола (1863ж), Линьер (1896 ж), тауықтан Е. М. Земмер (1878 ж.), Пастер (1880 ж), қояннан Графки (1883 ж), шошқадан Леффлер мен Шютц (1885 ж), қодастан Орест, Арман (1887 ж) бөліп алып, сипаттаған. Сол жылдары Пастер алғаш рет бактерия культурасын әлсірету бойынша тәжірибе жүргізіп, құстарды иммундады. Осы еңбегінің құрметіне ауру қоздырғышы пастерелла, ал оны тудыратын ауру пастереллез деп аталды [5].

Ө. Б. Таубаев, К. Е. Мырзабаев, 97-А эпизоотиялық штаммының токсигендік қасиеттерін Р-20 (пастерелла мультоциданың А серологиялық варианты) референттік штамымен салыстырмалы түрде зерттеу нәтижелерінде, тәжірибедегі өскіндердің токсин түзу қасиеттері 24, 120 сағаттан және 10 тәуліктен соң өсірілгеннен кейін зерттелген. Жұмыс нәтижесінде пастерелла мультоциданың ескі өскіндері токсинді жақсы түзетіндігі және 97-А штамының жоғары вируленттігі дәлелденген [6].

Ауыл шаруашылық малдарының пастереллезіне қарсы иммундық алдын алу шаралары індетке қарсы шаралар жүйесінде жетекші орынға ие. Пастереллезге қарсы ұзақ жылдар бойына көптеген тірі және белсенділігі төмендетілген вакциналар өндірілді [7].

Ресей және ТМД елдерінде пастереллездің алдын алу үшін келесі вакциналар ұсынылады: мүйізді ірі қара, қодас, қой пастереллезіне қарсы эмульгирленген вакцина; күйіс қайырушылар мен шошқалардың пастереллезіне қарсы майлы формолвакцина; мүйізді ірі қара және қодас пастереллезіне қарсы жартылай сұйық ГОА формолвакцина т.б. [8].

Организмге егілетін вакцинаның реакциясын анықтау мақсатымен әрқайсысының тірілей салмағы 2,5-3,5 кг болатын шиншилла тұқымының қояндарына сынау жүргізілді. Аналогтар қағидасы бойынша экспериментке әрқайсысы 20 бастан тұратын тәжірибелік және бақылаулық қоян топтары іріктеліп алынды. Тәжірибелік қояндарға нұсқауға сай эмульгирленген вакцина егілді. Вакцина реактогендігі жергілікті және жалпы реакцияны бақылау арқылы зерттелді.

Вакциндеуден кейінгі дене температурасы қалыптағыдан 1,0 °C-қа артып, қысқа уақытқа күйзеледі. Кей кездері азықтан бас тартып, вакцина егілген орында ауырсынатын тығыз ісік байқалды.

Эмульгирленген вакцинаның иммунделген қояндар қанының морфологиялық құрамына әсерін анықтау үшін гемотологиялық көрсеткіштері зерттелді.

Зерттеу нәтижелеріне келетін болсақ: вакциндеуден кейін эритроцит мөлшері өзгеріссіз қалып, гемоглобин иммундегеннен кейінгі 7 күннен бастап 3 %-ды, максимальды көтерілуі 14 күні 7,2 %-ды, ал 21-30 күндері гемоглобин көлемі 3,4 %-3,1 % болды.

Лейкоцит мөлшері вакцинациядан кейінгі 3-күні 16,8 %-ға көтерілді. Лейкоцитоз 7, 14, 21 күндері 21,9 %-ды, 25,3 %-ды және 23,6 %-ды құрап, ал 30 күні 4,7 %-ға төмендеді.

Лейкоцитарлық формулада таяқшаядролы нейтрофилдердің төмендеуі салдарынан лимфоциттердің, сегменттіядролы нейтрофильдердің, моноциттердің мөлшері артатыны байқалды. 7-ші күндері – 14,8 %-ға, 14-ші күндері – 11,8 %-ға сегменттіядролы нейтрофильдің мөлшері артып, таяқшаядролы клеткалардың мөлшері 3,7 % және 5,6 %-ға төмендеді.

7, 14, 21-ші күндері моноцит мөлшері артып 14,3 %, 20,2 %, 12,5 %-ды құрады. 7-14 күндері вакцинделген жануарларда лимфоцитоз 12,2 %-ды және 15,9 %-ды құрады.

Алынған деректерді талдай келе, иммунделгеннен кейінгі 7-ші күні егілген вакцина әсерінен жалпы белок құрамы 8,7 %-ға артып, 21-ші күндері де сақталатындығы, ал 30-шы күндері жалпы белок деңгейінің физиологиялық қалыпта, болатыны дәлелденді.

Иммундеуден кейінгі 7-ші күні тәжірибелік қояндарда альбуминдердің 12,4 %-ға төмендегені байқалса, сәйкесінше 14-ші және 21-ші күндері альбуминдердің 15,1 % және 3,7 %-ға төмендегенін ескеру керек. 30-ші күндері альбумин мөлшері физиологиялық қалыпта болды.

Мұнда, γ-глобулин деңгейі 7-ші күні 11,1 %-ға, 14-ші күні 12,4 %, 21-ші күні ол одан да жоғарылап 20,3%-ға дейін жетті. 30-шы күндері иммунделген қояндардың қан сарысуы құрамындағы γ-глобулин деңгейі бастапқы деңгеймен шамаласты.

γ- және β-глобулиндері мөлшері вакцинделген қояндардың қан сарысуын зерттеу барысында аздаған ауытқулар ұшырасады.

Ауыл шаруашылық малдарының пастереллезіне қарсы эмульгирленген вакцинамен егілген қояндардың антидене түзуін зерттеу, жалпы ақуыз және оның фракцияларының өзгерістері мен қанның морфологиялық құрамына вакцинаның әсерін анықтаумен қатар жүргізілді.

Пастереллездік гемагглютининдердің орташа геометриялық титрінің динамикасы тәжірибелік қояндарда 7 күннен бастап артып, 1:175 ± 0,18 құрайтынын көрсетті.

Бұдан кейінгі антидене титрінің өсуі 14-ші күні 1: 269 ± 0,15, 21-ші күні 1:372 ± 0,17 болып, ал 30-ші күні пастереллездік гемагглютиндердің титрі 1:110 ± 0,21 төмендеді. 60-90-шы күндері антидене титрі 1:18 ± 0,23 және 1:8 ± 0,20 құрады. Вакциндеуден кейінгі 14-21 күндеріндегі тәжірибелік қояндардан алынған қан сарысуы P. multocida 90 штаммының уытты өскінімен енжар егілгеннен кейінгі залалданған ақ тышқандарды 75 %-80 % қорғайды және ауыл шаруашылық малдарының пастереллезіне қарсы эмульгирленген вакцина иммунделген тәжірибелік қояндарда қажетті деңгейде күшті иммунитет қалыптастырды.