Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов
жүктеу/скачать 2.91 Mb. Pdf көрінісі
|
| Әдептілік нормалары ритордың сөз сомдаумен мәнін
таңдауы бойынша жауаптылықты түсінуімен, тыңдармандарға қарап сөйлеуімен, сөзді жариялы айтудың техникалық жаңартылуымен, ол ұсынатын жағдайдың дұрыстылығы- мен және шешімнің кейін қабылданатын нәтижелік мән-жайымен байланысты. Тыңдармандар риторды оның жариялы айту сөзімен бағалайды. Бұл бағалау этикалық және техникалық нормалардың көзқарасы бойынша жандандырылады, бірақ олардың шегінен шығып кетеді. Тыңдармандар сөзді жария айтудың тек қана дұрыстығын емес, сондай-ақ пайдалылығын да бағалайды, яғни, нормалардан тыс кетуінің себепілігін. Сондықтан да егер ритордың түбегейлі ойлары дұрыс, ал ұсыныстары конструктивті болса, оның мысалы, сөз сомдаумен кезіндегі өрескелдігін, тілдегі бұрмалауларын, сөз сомдаумен дағы тұғырсыздығын, пафос орынсыздығын, 97 дәйектіліктегі қателіктерін және басқа да жетіспеушіліктері кешірілуі мүмкін. Егер ұсыныстар қажетсіз жағдайларға ұрындырса, ал идеялар жарамсыз болса, онда барлық қателіктер және бұзушылықтар ескеріледі. Ритордың этикалық бағалау жағдайы шешендік әдептіліктер деген атаумен аталады: шыншылдығы, қарапайымдылығы, жақсы ниеттілігі, аңғарымдылығы. Шешеннің әдептілігіне сайлылық ритордың этикалық кейіпімен анықталады. Адалдық – ритор бейнесі, мақсаттары және дәйектілігінің мазмұны туралы дұрыс ойды елестетуді құрай білу. Адалдықтың ұғымына: жауаптылық, өкілеттілік, ақпейілділік, позициялардың айқындылығы кіреді. Адал ритор өзі алға қойып отырған ойлар мен ұсыныстар үшін жауаптылықты мойнына алады. Сонысымен ритор еркін ойды иемденетінін, ал оның дәлелді құлық болып табылатын және де соның негізінде тыңдармандар ритордың өзі туралы шешім қолдануға құқықтылығын мойындайды. Ритордың біліктілігі сөз сомдаумен мәні мен дәйектілік техникасын таңдауда көрініс табады. Риторикалық дәйектілік ақиқаттылықпен емес, сөзді жария айтудың шындыққа ұласуымен қатысы болады. Әдетте ол толық емес деректерге негізделеді, сондықтан да ритордың ішкі сезімі ұсыныстарды өңдеп шығара білу және шешімдерді қабылдау барысында мағыналы роль атқарады. Тек ұдайы білім алу қана ішкі сезімді тудырады. Өзін-өзі үйреткен адамға қарағанда білімді адам нашар мәліметтендірілген, бірақ ол сөз-сөйлеп жатқан көпшілік алдында нақты сол білім саласының шектігінде тұғырын иемденеді, және өзінің сынға алулығы ақиқатқа қай жерде қаншалықты нақты және жақын екендігін жақсы түсінеді. Біліктіліктің екінші шарты – машықтық тәжірибе. Сөз сомдаумен дың этикалылығы қашан да тыңдармандарға нақты шешім ұсынатын адамның жеке жағдайымен анықталады. Егер осы адам өзгелерге ұсынып тұрған жолды, оның қыйыншылықтарын, қауіптілігі мен сәтсіздіктерін өз басынан өткізген болса, онда ол адамның позициясы этикалық траптан мінсіз. Қоғамдық позиция мүлдем болмаған қандай да болмасын ой, заңгердің, тарихшының, дәрігердің және де т.б. жеке көзқарасымен алға қойылады. Біліктіліктен мүлдем хабары жоқ шешен ұжымға, қоғамға жауаптылық есебінде өзінің сөзі үшін жауаптылықты жиі итермелеп тастауға тырысады. Ол «біз», «барлық (сауатты, адал) ойланушы адамдар» деген секілді сөз айналымдарын қолданады. Мұндай шешенді, өз атыңыздан сөйлеңіз деген талап қоюмен орнына қойып тастау күнә емес. Енді соғы үшінші біліктіліктің шарты – көпшілік алдында сөз сомдаумен техникасын иемдену. Дегенмен ритор өзі алға қойған ұсыныстарыжәне қабылдайтын шешімдерінің нәтижесі үшін жауаптылықты мойнына алатын болғандықтан, бұрыс немесе |