Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов

99
Беделге диалогтық сөз сомдаумен техникасын қолданумен 
жетуге болады, оларға келесі ерекше қасиеттер: 
а) Жұптас адамның сөздеріне көңіл бөлу. Риторика айтылған 
сөздерді қабылдай білуден басталады, өйткені кім тыңдап отырса, сол 
айтылып жатқан сөздерді ұғады және есінде сақтайды және ұтымды 
жағдайда болады. Этикалық ритор өзінің жұптас адамы және оппонет 
сөздерін барынша толық айтып болуына талпынады. Бұл дәлелдік 
техникасын таңдауға және сөз сомдаумен ға дұрыс қосылуға 
мүмкіншілік береді. Осыған Н.Ф. Кошанскийдің «жол берушілік» 
атты жалпы риторикасы бейнелерінің (әдістерінің) бірі шақырады. 
ә) Мәліметтер сараптамасы. Ритор сөз сомдаумен мазмұнынан 
жұптастың жеке тұлғасын бөліп тастауға тылпынады; сөз айтушы 
тұлға туралы, оның әркелкі сөз-сөйлеулерін және ол туралы 
талқыларын салыстыра отырып болжам құру, жұптастың мақсаттық 
және мүдделік көзқарасына байланысты сөз айтудың мазмұнын 
қарастыру; өзіңнің мақсаттарың және міндеттеріңмен сөзді айтудың 
мазмұнын сәйкестендіру сол бір тақырыпқа байланысты сөз
сомдаумен дың мазмұнын өзге де сөзді жариялы айтулармен 
сәйкестендіру сөз айтудың жағымды бөлігін жағымсыз бөлігінен 
ажырату. 
б) Позитивті мәліметтерді қолдану. Қарым-қатынастың дамуы 
өзара жағымды ойлар мен деректерге негізделген. Диалогты тиімді 
жалғастыру үшін жалпы позицияда тіктеліп және қарама-
қайшылықтардан ойды бөлу қажет. Жұптастың нағыз жағымды 
айтылған сөздерінің мазмұны барынша құнды және көңіл бөлуге 
тұрарлықтай есебінде қарастырылады. 
в) Этикалық ритор жұптас үшін маңызды және оның сөз-
қатуының сараптамасынан бастау алатын деректерді келтіреді. 
г) Жұптасының заңды мақсаттары мен мүдделері болуына 
құқығы барын мойындай отырып, ритор өзінің де жеке мүдделерінің 
сақталуын және дәл сондай құқығының барлығын мойындатуға қол 
жеткізеді.
Сабырлық тек қана, өзгенің жеке позициясын және тұлғаны сөз 
қылмау, ешқандай да қолдан жіберіп алушылық емес, қандай да
болмасын көзқарас заңдылығын мойындау дегенді білдіреді. Сот 
риторикасы үшін бұл сөзсіз маңызды, өйткені айыптаушы мен 
қорғаушының мүдделері анықтама бойынша қарама-қайшы, ал 
мақсаты бір. 
ғ) Ритор тыңдарман аудиторияға бір оймен жақын және тең, 
оның сөз-қатуға деген құқығының негізі – тыңдарманның мүддесі мен 
құндылықтарын қолжетпестей етіп қорғау, өйткені онымен бірге 
құндылықтар иерархиясы туралы болжамдарды бөліседі. Соттағы сөз
сомдаумен үшін осы тыңдарман дәрісханасы шынайы дәрісхананың 
алаңы емес, сондай-ақ біртұтас барлық қоғам, қоғам мүддесі – қандай 
айыптаушынікі болса, сондай қорғаушының да қамы мен мақсаты.

100
д) Ритор тыңдармандарға бір оймен жақын және тең, өйткені 
қоғамның құндылығы мен өзектілігі бар мән туралы айта алады, 
әдетте ол оны оқырман немесе тыңдарман шамасы келсе жасай 
алатындай етіп келтіреді. 
е) Ритор өзінің тыңдарман аудиториясынан өзгешеленетіндігі 
неде дегенде, ол дәлелдерді жалғастырып және басқа бағытқа бұра 
алады, өйткені бұған ол өзінің жеке мүдделерімен емес, борышымен 
және тыңдармандармен міндеттелген. 
ж) Кішіпейіл ритор «жалған атты ритордан» бірбеткейлік 
позициясымен бөлектенеді, өйткені тыңдармандар және дәлел мәніне 
деген қатынасқа нысандалатын оның абыройы өзгеріссіз қалады. 
з) Кішіпейіл ритор сынауды өзіндік шектейді, ол полемикалық 
қарсыласының сынына жағымды ойларын қарсы қоюға талпынады. 
Сынай отырып, кішіпейіл ритор оппонент тұлғасын емес, ойлары мен 
деректерге күмән тудыртады. Сонысымен ол полемиканың эристикаға 
айналып кетуіне жол бермейді. 

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: