Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов

125
Ритордың не айтып, жазуына қарамастан сөз басында оның сөзі 
этикалық бағалаудың нақ өзі болып қабылданады, сосын тыңдарман 
дәрісхана мазмұнын бағалауға көшеді, ақыры соңында шешімді тілдің 
аяқталуымен байланыстырады.
Жеке айтылымдарды дәйектеу жүйесіне қосылған және онда 
айқындалған орынды алады. Айтылымдардың орындылығы және 
әсерлілігі оның айтылымдарды қалай дамытады және шығаратын 
дәлелмен анықталады да дәйектеудің жүрісін бағыттайды. Айтылымның 
дәйектеуге қосылуының шарты болып мүшелерінің бөлінуі табылады, 
шығарылатын қалыптардың үйлесуі оларда оның жаңа мазмұнының 
айтылымдық элементтерімен көрсетілген. Тіл ақпаратты қамтуы мүмкін, 
олар біліп алуға бағытталған, әрекетке бейімдеу, ойға бейімдеу, сөйлеп 
тұрғанға немесе жағдайға назар аудару, көңіл көтеру, қиялды ояту. 
Әрбір аталған қызметтер хабарлау, суреттеу, талдау, санабекіту, 
сұрақ анықтау, бұйыру, шақыру, қызықтыру қашанда тіл нысандарында 
көрініс табады. Жариялық айтылымдар ереже бойынша күрделі тіл болып 
табылады. Бұл жерде ол формалар мақсатты тәртіпке үйлеседі және ол өз 
кезегінде айтылымды мағыналы етеді. Бөлімдердің құрамы мен тәртібі 
мақсатқа бағынышты оны ритор өз мойнына қояды.
Бірақ бұқаралық айтылым өз бағасы бар сөз саптау болып табылады. 
Егер ритор көп немесе аз мазмұнды сөз айтуға талпынса ол тыңдарман 
дәрісхананың шығарманы жариялануына бір емес бірнеше рет көңіл 
аудару деп есептейді. Шығарма мазмұны сақталуы мен түсініктілігі 
қаншалықты мүмкін болса, құрылым жағынан заңды болып көрінеді. 
Сондықтан жарияланған шығарма міндетті түрде қандай да бір жанр 
түріне жатып шешендік сөзге, прозаға, құжатқа, эссеге, шағын әңгіме, 
философиялық трактатқа қарасты және сәйкес орындалады.
Бірақ тіл өнерінің жанрлық формалары бөліктердің композициясы 
мен белгілі құрамын болжайды. Ол әдеби дәстүрлерде қалыптасады және 
ол ой түрінің тәжірибесін көрсетеді. Сөздің қабылдануының бағалануы 
оның басқа сол сияқтылармен салыстыруға негізделген. Бұндай 
салыстыруларсыз жеке шығарманың мазмұны мен мағынасын түсіну 
мүмкін емес. Осындай жағдайда орналасу келісу мен қосылудың 
мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Айтылымдық ойдың әр бөлігін жеке 
айтылым ретінде және сөздің қабылдануы ретінде көрінеді.
Суреттеудің бірнеше түрі болады: көрініс барысы (барлау, шешуші 
шыңы, аяқталу) ой өрісінің жалғасы (жағдайы, себебі, ұқсас, қарама-
қайшы, мысал, куә) іс-әрекеттің жалғасы секілді (назар, ықылас, іске 
асуы, әрекеті) құрамы сияқты және тіл формасы жалғау, басында орынды, 
ортасы мен аяғында айтылу. Соңғы әрекеттің басымдылығы мынада: 
біріншіден, бір уақытылы орналастыру сөздің әрекетке көшуін береді, 
дәйек жүйесіне композициялық элементі, тіл бөлігі деп аталатын жағдай 
мен ой өрісінің қатынасына қарай өзгертілуі мүмкін. Екіншіден, бөлім 
түрі қабылданатын тіл пішіні болып, құрамына қарай өз ережесіне 
бағынатын және әдеби прецеденттер мысалдарында түсіндірілуі мүмкін. 

126
Канондық көрсетуде айтылым бөлімдердің келесідей құрамында 
және кезектілікте айналады:
1) сөздің басы, сөйлеу, санамалау;
2) сөздің ортасы, мазмұндау, бекіту, айқындау;
3) сөз соңы аяқтау, ояту. 
Әрбір позиция айтылымның басы, ортасы және соңы – сөз 
бөліктерінің құрамымен сипатталады, олар онда көрсетіледі. Бұл 
біріншіден, берілген позицияға сөз бөліктерінің дәл нұсқалары. Бірақ 
айтылым мазмұндама ретінде де немесе кері дәлелдеу ретінде де 
басталуы мүмкін: мазмұндауды аяқтауы мүмкін, байланысқан дәйек 
топтарын санамалау немесе кіріспе түрінде. Егер айтылым кең және 
мазмұны бойынша күрделі болса, онда ол қайталанатын құрылымдық 
бөліктерден тұруы мүмкін – суреттеу, талқылау, қорытындылау, 
аяқтаулардан, біріктірулер немесе шешімдермен бөлінген болады. 
Айтылым осы жағдайда өзін күрделі қайталанбалы құрылымдық 
элементтерді көрсетеді, олардың құрылуы өз кезегінде, олардың 
белгіленуіне байланысты модифицияланған көпшілік және мағыналық 
байланыс өзара қарым-қатынаста мәтіннің негізін құрайды.
Бірақ бұл қиын құрылым мағыналық бірлік сақтап және бағынышты 
элементтермен қол жетімді құрастырылым. Айтылу қанша қиын болса да 
құрастырылым да соншалықты қасиетке ие. Сондығымен анықтап 
орналастыру қиын және таза ойлау мағыналы бір беткей келбеті 
гармониялық қатынасы көлемі мен құрылым бөлігі сақталады.
Шешендік проза кездейсоқ маңызды материал болып қалмайды, 
онда жалпы шешендікте орналастыру техникасы орын алған. Өзі қысқа 
бола тұра шешендік тіл нақ орналасуымен ерекшеленеді. Мұны сөз 
сөйлеу шарттары, не саяси жиналыстарда сөйлеуде талап етіледі, айтатын 
сөзді ой импровизациялық қасиетін жоғалтпайтындай құру және өз 
дәлеледеуінің саралауы мен санын өткізбеуі керек. Осыған қоса 
шешендік проза – әдебиеттің түрі: жариялау үрдісінде шешендік сөздер 
авторлармен өңделеді, мысалға мұндай әрекеттерді Цицерон жасағанжәне
үнемі олар ритор шындығында не айтқандығын көрсетпейді, ол 
жарияланған түрде нені көргісі келді содан тұрады.
Сондықтан, жарияланған шығармаларды белгілі заңгерлік тіл 
шеберлері 
Н.П.Кераблевскийдің, 
Ф.Н.Плеваконың,П.А. 
Александрованың, С.А.Андриевскидің, П.С. Похоровщиковтың, А.Ф 
Конидың секілді ерекше маңызды бағалай білу керек. 
Дәстүрлі білімге сәйкес «орналастыру» келтірілген каноникалық 
схема бойынша құрылады, бөлім жалғасы барлық айтылғандар, тіпті сот 
тілі де дәл солай орналастыру дегенді білдірмейді. Бұл каноникалық 
схема дегенмен де белгілі бір ойлауға негізделген. 
Сөз орындау барысында шешен өзін тыңдарман дәрісханаға қарау 
«ірге тасы» ретінде көрсетеді, сонысымен ол өзінің ұстанымын айтады, 
сөздің орналасуына байланысты сөйлем дәрісханаға бірден өзіне қаратып, 
оларға қандай негізде ұсынылып жатқанын түсіну үшін арғы бөлімдерде 

127
шешен құрылымы мен жалғасын көрсете отырып мазмұнын айтады, 
дәйектеу тыңдарман дәрісхана пәнінің келбетін қамту үшін, сосын ол 
нақтылы деректерді, затты суреттеу және жағдайды хабарлау, айтылған 
деректер негізінде шешен сөйлем негізделуіне көшіп, тұжырым 
талқылануымен, дәйектемеге алып не қосып сәйкестендірілген 
ережелермен сөз жағдайына; деректерді мазмұндап, сөйлемдерді негіздеп 
және түсінікті қалыптастырып өз ұстанымын шешен дұрыс сөзге келіп, 
мүмкін болатын продуктивті тек қана анықталған жіберілімдеріне 
сыншы, деректерді жинау және аяқтау негіздеріне жалпылап, 
рекапитуляция дәйектеу жағдайына келетін қатынас және тыңдарман 
дәрісхананы шешімімен келесі іріткішілік дәйек және шешім негізінде 
ритор тыңдармандарды ұсынылған шешім қабылдауға итермелейді.  

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: