Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов
жүктеу/скачать 2.91 Mb. Pdf көрінісі
|
| Мазмұндау, әңгімелеу.
Әңгімелеу – бұл оқиғаларды өз тәртібімен баяндау. Әңгімелеу әңгіме айтушыны болжайтын болғандықтан, бағалаудың мәні есебінде тек деректер қана емес, сондай-ақ мазмұндаманың шыншыл болуы да жатады. Мазмұндау тәсілі ретінде әңгімелеу – субъективті, себебі өзіне әңгімешінің бөліну кейіптері мен тыңдармандарды қосады және де етістікті қолдануға негізделген. Әңгімелеуші мен тыңдаушыларды бөлу, қатысушылардың арасындағы қарым-қатынастылықты тудыртады: «Мен», «сіз», «біз», «ол» немесе «олар» және осы сөздермен мазмұндас сөздер ритормен қарым-қатынасты білдіреді, олардың тыңдарман дәрісханамен немесе дәрісханаға жатпайтындармен, жалпы мағынасы қарама – қайшы болуы да мүмкін. Мазмұндаудың негізі ретінде етістікті қолдану мынадай санаттарды туындатады, яғни, уақыт, еңістету, түрі, аманат нақтырақ айтқанда сөз сомдаумен ға сын түрінде баға беру үшін негіз беретін. Егер әңгімелеудің негізі сөйлем болса, яғни ритор белгілі бір адамдар тобына уақыт шегі мен кеңістікте шешім қабылдауы жайлы ұсыныс жасайды. Егер жеке риторикада әңгімелеу жанрлық пішінде қарастырылса, жалпы риторикада техникалық дәлелдемелік көз-қарас бойынша әңгімелеу, яғни құралдар көмегімен тыңдарман дәрісхананың келісіміне қол жеткізеді. Жалпы риторикада ритордың алдына қойған мақсаты тәуелділігінде әңгімелеудің үш түрін бөліп көрсету керек. Жиынды түрде сөз сомдаумен да әңгімелеу әркелкі дәлелдер шарттарында жалпы немесе нақты шешімдер қабылдау үшін қажет. Егер сөз сомдаумен дағы мағлұмат беруші және алушы жағдайдың және әңгімелеу мәнінің шектеулі бағасымен келіскен болса және шешімді негізінде алушы қабылдайтын болса, ал ритор оған шешім үшін қажетті деректер жеткізіп отырса, онда мазмұндаманың өзі әңгімелеу бөлімінде максималды түрде нақты және артық қажетсіз 140 сөздердің немесе ритордың тарапынан бағалаушылығы болмауы керек. Мұндай әңгімелеуді есеп беру немесе ритордың өзінің әрекеттік мазмұндау мәні болып табылатын немесе ол сыртқы білім көздері негізінде деректерді, мысалы, құжаттардан, хабарламалардан немесе өзге де мәлімет көздерінен мазмұндайтындай деп те атауға болады. Шектік деректер сипатының тәуелділігінде ритор модальдық және өзге де сөз сомдаумен құралдар жүйесін құрайды, солардың көмегімен ол мәліметтердің шынайылық және өзінің жауаптылық дәрежесіне нұсқау, сондай-ақ мәліметтерді қайта қалпына келтірудің айқындығын беруге талпынады. Есепте және мәліметтерде авторлық бағалау да болуы мүмкін, бірақ мұндай әңгімелеу түрін дұрыс қоюда осындай бағалаулар немесе комментарилер біржақты болып кетуі ықтимал, яғни шешімді айтушы адамға осы ойды тыққыштамас үшін, негізгі мазмұннан тиянақты түрде бөлініп тасталынуы қажет. Кеңесу түріндегі дәлелдемені әңгімелеудің басқа бір түрін қосылған әңгімелеу деп те атауға болады. Егер ритор әңгімелеуді сөйлемнің дәлелі ретінде пайдаланса, мақсаты мынау болып табылады, яғни барлық деректерді бір бейнеде беру, себебі әңгімелеуден белгілі бір түйін шығуы тиіс. Мұндай жағдайда ритор тыңдаушылардың әңгімеге хабардар дәрежесін анықтап, деректерді нақтылы жеткізуге тырыспайды, бірақ жүйелілігіне, деректердің ретіне назар аудартады, өйткені сөз сомдаумен дың мақсаттары мен тыңдарман дәрісхананың мазмұндаманы сіңіруі барынша көріністі және игерімді болады. Пафосты таңдау ұсыныстың мазмұнымен анықталады. Қосылған әңгімелеу де техникалық дәйектілік секілді осы белгілермен сипатталады, ол дерек көз-қарасының қоюлығынан емес немесе құрылу мәртебесінде емес, яғни айқындау және бағалау мәртебесінде қарастырылуы мүмкін дерек ретінде сынға алынып және таласқа түседі. Көрсетілген сынға қарсы қайшы дәлел қоюға болады, бірақ оны ақиқаттылық немесе деректерді мазмұндау маңыздылығының көзқарасымен қарағанда ешқандай да теріс айналудың қажеті жоқ. Әңгімелеу - эпидейктикалық дәлелдемеде қашан да қосылған болып табылады, себебі оның мағынасы қалыптың немесе қалыпқа қарсылықтың көрінісінде құралады немесе өзінің көрінісінде көрнектілікті көрсетеді. Сынға алу дәлелінде мазмұндама кеңесушілік немесе эпидейктикалыққа қарағанда маңыздырақ болып келеді, ал әңгімелеу тәсілдері мейілінше әркелкілі болады. Егер де теза сынға алу жоспарында құрылатын болса, онда әңгімелеуде дәлелдер жүйесінде маңызды орын алады. Сынға алу дәйектілігіндегі нақты әңгімелеу тәсілдері сөз сомдаумен жанрларымен айқындалады.Әңгімелеудің жалпы қасиеттері сынға алудағы сөз-айтуда сөз сомдаумен дың бөлімі |