Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов
жүктеу/скачать 2.91 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Теріске шығару
- Теріске шығару мақсаты
- Сынның мақсаты
- Әшкерелеу мақсаты
| 143
§ 6. Сөз шеңбері. Теріске шығару 7. Синтетикалық құрылым сынағанға онша шыдамағандықтан, жеткілікті дайындалған және дәлелдеу техникасы шебер дәрісхананы қолдайды. 8. Синтетикалық құрылымның қайталауын болжайды, сөздің кеңістігін және көпшілдік пікірін қалдырады. Теріске шығару – мақсаты негіздеу сынын дәлелдеу және ол пікірмен, көз- қараспен келіспеушілік. Теріске шығаруды кері дәлелмен шатастырмау қажет. Кері дәлел негіздеуде сөйлемнің қайшы пікірді көрсетеді, егер де жете ойластырылмаған шешімде өзін тоқтатса. Теріске шығару мақсаты – тыңдармандардың келісім ұстанымдық қосылуына, ұсыныстың сыйымсыздығына, негіздігіне және тиімсіздігіне қарсы болу. Теріске шығарудың екі түрі бар: сын және әшкерелеу. Сынның мақсаты – оппоненттің (қарсыластың) ұсынысының негізсіздігін және тиімсіздігін дәлелдеп, тыңдарманды басқа шешім қабылдауға бағыттау, ал аппонентті шешімін өзгертуге ыңғайлау. Әшкерелеу мақсаты – оппоненттің дәрменсіздігін көрсету және сонымен қатар аудиторияны одан бөліп әкету. Шешендік әшкерелеуге мүмкіндік бермеуге тырысады, өйткені әшкерелеу қоғамдық қатынасты бұзады. Оның үстіне теріске шығару – тұрақты құрылым болып табылмайды: теріске шығаруда жазылу және айтылуы, пікір айтысқанда және дәлелдегенде басқаша жолға түсіп кетуі мүмкін. Өзінің айтатын сөзі болғандықтан, жақсы шешен теріске шығаруға тырыспайды. Теріске шығарудың пайдалылығы оппоненттің полемикалық пікірін айтуына мәжбүрлеу. Аргументацияның (дәлелдеудің) тиімді жағы теріске шығаруда сындық заттың баяндалуының осі іске қатысты оппоненттің ұстанымы және айғағы. Кері ұстанымдағы жалпы ережесі баяндаманың үдеу немесе гомериялық жүйеде өзгертілген қалыпта: оппоненттің әлсіз дәлелі немесе айғағы Мазмұнның жағымсыз маңыздылығы шығарманың басында және аяғында оппонеттің күшті дәлелі немесе оның келтірген мысалы өз пайдасына шешілуі ортасына орнығып біріктіріледі. 1. Қарсыластың ұстанымын теріске шығару негізі заттың пікірталастың тұжырымы болып саналады. Сондықтан мазмұны: а) теріске шығару ұстанымы қызықтыратын түрде көрсетуге болмайды; ә) пікірталас тұжырымының реттілігі құрамына бағынышты болуы шарт; б) қысқа және тығыздылығы барынша болу; в) қарсыластың айтқандарына айқын жеткізе білу. 2. Қарсыластың этикалық бағалау ұстанымын теріске шығару барысында ұлғаяды. Сондықтан әр пікірталас тұжырымы бір деңгейде келісіліп отыруы шарт. Шешен – ритор бірден шешімді этикалық баға берумен бітіруге асықпауы керек. 144 3. Соңғы баға қойылуы баламалықпен байланыстырылады немесе оппонент жеңіліс табады немесе сын дәлелімен келісуіне тура келеді. 4. Теріске шығарудың қорытындысы сыйымсыздық тудырған ұстанымнан кризистен шығу жолын дәрісханаға және оппонентіне көрсету. 5. Теріске шығарудың дәлелі үдеу ретінде орналасқан. Егерде шешен дәлелі күмәнді секілді болып тұрса, гомериялық рет пайдалануға лайықты. 6. Теріске шығаруда тебірене сөйлеуде (пофоc), сөйлеу сынына дәрісхананың назарын аударуда шешен мен тыңдарман бірігеді. Қозғау (побуждение) – сөздің аяқталуын білдіретін және болжаудан жеке көшу. Ой елегінде қозғау келешектегі іс –керектінің жүйеге асуындағы эмоционалды және батыл қадамы. Осы істе ең қиыны қысқа шешім қабылдау. Эмоция тез арада пайда болып, тез арада басылып қалады, ал сәтсіз аяқталған сөз пайдаға аспай қалады. Мүмкіншілік шамасы тіл байлығына және пікірге байланысты. Саяси шешендік қысқа шешімді талап етеді, сондықтан да саяси шешендер рекапитуляциясыз өтіп кетеді. Соттық шешендік, керісінше кең түрде аяқтайды, өз бетінше пайымдайды, мысалға сотқа жүгінеді. Пікір алмасуды талқылау қорытындысы – қысқаша екі жақтың пікір алмасуы. Қорытындыда шешен дәрісхананы айтылған және жазылған сөздердің талқылауына назар аудартады. Қорытындысында модальды пікір айқындалады, тыңдармандарға және полемикалық қарсыласына авторлық көзқарасы. Қорытындысы мынандай түрде белгілі болады: нәтижесі дәлел түрінде тікелей қозғау (побуждение) немесе айрықша көңіл аударарлық түрде. Негізгі қорытынды баяндаманы қайта қайталау түрінде емес, мазмұнда пікірін айтумен және дәлел келтіру түрінде көрінеді. Кең түрдегі қорытынды негізгі дәлелді ұстанып, келешектегі сөйлейтін сөзі және сонымен қатар ары қарай мәселені қозғау. Қорытынды бөлінген рекапитуляция түрінде көрсетіледі. Егер шешен әртүрліаспектке ұмтылса немесе бірігу деңгейінде немесе тыңдарманның күрделі шешім ретінде талап қылғанын көрсеткісі келсе, жүйелі немесе әртүрлі түрде болса, ол тұжырым қорытынды жасайды. Бұдан басқа, қорытынды талдау түрінде, әртүрлі байланыста болады. Қорытынды аналитикалық және синтетикалық болады. жүктеу/скачать 2.91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|