Әжинияз атындағы Нӛкис мәмлекетлик педагогикалық институты
жүктеу/скачать 4.15 Mb. Pdf көрінісі
|
| birinchi bosqich - bu organning 1917-1924 yillardagi tashkil topishi va
rivojlanishi davri. Bu bosqich Markaziy Osiyoda milliy-davlat chegaralanishi amalga oshirilishi bilan nihoyasiga etdi; ikkinchi bosqich – 1924 - 1990-yillardagi davr. Bu bosqich O`zbekiston xalqi milliy mustaqillikka ega bo`lganidan keyin nihoyasiga etdi. Mustaqillik davrida tarixiy haqiqatni o`rnatish, O`zbekistonning yangi tarixini yaratish borasida olib borilgan ishlar natijasida albatta vakillik faoliyatini olib borishga harakat qilgan yuqoridagi tuzilmalarning faoliyati asosan sovet tuzumini qo`llab-quvvatlashga qaratilganligi ochib berildi. 1917 yil boshlarida Turkiston o`lkasida qonun chiqaruvchi hokimiyat vazifalariga ega bo`lgan organlarni tashkil etishga bo`lgan boshqa urinish musulmon Sho`rolarining paydo bo`lishi edi. Musulmon Sho`rolari tub aholini uyushtirishning yangi shakli, xalq hokimiyati organlarining ib-tidosi bo`ldi, mahalliy aholi o`rtasida katta obro` qozondi. Musulmon Sho`rolari parlament shaklidagi davlat hokimiyatini o`rnatishga intilgan sho`roi islomchilarning organlari edi. "Turkiston o`lkasining bo`lg`usi siyosiy tuzumi to`g`risida"gi rezolyutsiyaning 2-bandida ta`kidlanishicha, Turkiston federatsiyasi ichki boshqaruvi masalalari bo`yicha qonun chiqaruvchi hokimiyat umumiy, to`g`ri- dan-to`g`ri, yashirin ovoz beriladigan teng saylov huquqi asosida 5 yil muddatga, Turkiston o`lkasida yashovchi barcha elatlarning vakillari albatta mutanosib bo`lgan holda saylanadigan Turkiston parlamentiga tegishlidir[2.Turkestanskiy kur`er.,]. Turkiston o`lkasi hududidagi dastlabki Sovetlar mustamlakachilarning organlari bo`lganligi yana shu fakt bilan tasdiqlanadiki, Sovetlarning III o`lka 68 s`ezdida 104 nafar delegatdan bor-yo`g`i uchta delegat mahalliy millat vakillari edi. Sovetlarning III o`lka s`ezdida tuzilgan Turkiston o`lkasi Xalq Komissarlari Sovetining tarkibida bitta ham mahalliy millat vakili yo`q edi. Markazda va joylarda hokimiyat Sovetlarga qarashli bo`lgan. Yangi tashkil topgan Xorazm Xalq Sotsialistik Respublikasida ham shunday bo`ldi. XXSRning 1920 yilgi Konstitutsiyasiga muvofiq, markazda va joylarda butun hokimiyat mehnatkash xalq Sovetlari qo`lida edi. Sovetlarning I Butun Xorazm ta`sis s`ezdida saylangan, keng vakolatlar berilgan Xalq Nozirlar Kengashi nafaqat ijro etuvchi va idora qiluvchi, balki qonun chiqaruvchi hokimiyatni ham amalga oshirishi belgilab ko`yilgan edi[3.Xalilov.E.X. 28 b.]. Buxoro Xalq Sotsialistik Respublikasining 1921 yilgi Konstitutsiyasiga muvofiq, BXSRda oliy davlat hokimiyati "markazda ham, joylarda ham to`laligicha va bo`linmas holda Butun Buxoro qurul-toyiga — xalq deputatlari Sovetlarining Butun Buxoro s`ezdiga tegishli bo`lib (5-band), u BXSR davlat boshqaruvi oliy organi va butun oliy hokimiyatining ifodachisi hisoblangan" (15-band). Sovetlarning Butun Buxoro s`ezdlari tomonidan 85 a`zodan iborat tarkibda saylanadigan Sovetlar s`ezdining Markaziy Ijroiya Komiteti (Butun Buxoro MIK) s`ezdlar oralig`ida BXSR davlat hokimiyatining oliy organi hisoblanib, mamlakatdagi oliy hokimiyat uning qo`liga o`tgan[4. Ishanov.A.I. 87-95 b.] Nizomga muvofiq, Markaziy Ijroiya Komiteti va Xalq Komissarlari Soveti birgalikda Turkiston Respublikasi Hukumatini tashkil etganlar. Bunda MIK "boshqaruvning qonun chiqaruvchi oliy organi", Xalq Komissarlari Soveti esa "hukumatning ijro etuvchi organi" sifatida belgilangan edi. Biroq MIK tasarrufiga nimalar va XKS vaxolatiga nimalar kirishi aniqlanmagan edi. Bularning hammasi shundan dalolat beradiki, Turkiston Respublikasida rasman belgilangan qonun chiqaruvchi oliy organ parlament bilan hech qanday umumiylikka ega bo`lmagan. Shunga qaramay, Turkiston MIK tuzilgach, XKSning huquqiy holati o`zgardi. Ilgari Turkiston XKS Sovetlar s`ezdidan keyin o`lkada hokimiyatning yagona oliy organi edi. Turkiston MIK, ya`ni Turkiston Sovet Respublikasining Sovetlar s`ezdlari oralig`idagi qonun chiqaruvchi oliy organi tashkil topishi munosabati bilan XKS tasarrufida hokimiyatning ijro etuvchi organi vazifalari saqlanib qoldi. Vaholonki, Sovetlar s`ezdi va Turkiston MIK yagona oliy qonun chiqaruvchi, XKS esa — ijro etuvchi organ emasdi[5.Xalilov.E.X. 27 b.]. Voqealarning tabiiy rivoji bu organlarning vazifalari tartibga tushishiga olib keladi deb hisoblash soddalik bo`lur edi. Afsuski, bunday bo`lmadi. Buning ustiga TASSRdagi hokimiyatlarning mo`rt tizimi RSFSR markaziy hokimiyat organlarining kuchli qo`li bilan ikkinchi o`ringa uloqtirib tashlandi. Chunonchi, 1919 yil 29 sentyabrda RKP (b) MK Tashkiliy byurosi "Turkiston komissiyasining partiya ishi va sovet qurilishi soha-sidagi huquqlari to`g`risida"gi rezolyutsiyasining loyihasini tasdiqladi, unga ko`ra Turkkomissiya ―partiya MK va Xalq Komissarlari Soveti nomidan umumiy vakillik" organi deb e`tirof etildi"[6. Lukyanov.A.I. 347-348 b.]. Xulosa o`rnida shuni ta`kidlash mumkinki, o`lkada sovet hokimiyati o`rnatilgandan so`ng, yangicha boshqaruv tizimini o`zida ifoda etgan boshqaruv apparati yuzaga keldi. |