Қазақстандағы жер қорының қазіргі Жағдайы

Жер қоры — мемлекеттің аумағындағы бүкіл жер құрамы. Қазақстан Республикасы “Жер туралы” (2001) заңына сәйкес жер қоры нысаналы мақсатына сәйкес мынадай санаттарға бөлінеді:

2) елді мекендердің (қалалардың, кенттер мен ауылдық елді мекендердің) жері;

3) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл шарушылығы мақсатына арналмаған жер;

4) ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер;

5)орман қорының жері;

6)су қорының жері;

7) босалқы жер

Жерді осы аталған санаттарға жатқызуды, сондай-ақ жерді оның нысаналы мақсатының өзгеруіне байланысты бір санаттан басқасына ауыстыруды мемлекеттік органдар Жер кодексінде және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерінде белгіленген, жер учаскелерін алып қою және беру жөніндегі өз құзіреті шегінде жүргізеді.

Қазақстан Республикасындағы жер қатынастарын Жер кодексі және соған сәйкес қабылданған басқа да Қазақстан Республикасының заң актілері реттеп отырады.

Жердің құқықтық қатынастары дегеніміз – жер заңдары ережелерімен реттелетін жерді иемдену, пайдалану және қорғауға, яғни жер заңының ережелеріне сәйкес пайда болатын, жүзеге асырылатын, өзгеретін және жойылатын немесе тоқтатылатын нақты қоғамдық қатынастарды құрайтын адамдардың ерікті қызметінің нәтижесі.

Қазақстанның “Жер туралы” заңы бойынша (1-бөлім, 1-бап) табиғи жағдайларға байланысты республика аумағындағы жер қоры орманды дала, дала, қуаң дала, шөлейт,шөл, тау етегіндегі шөлді дала, субтропикалық шөлді дала, субтропикалық тау етегіндегі шөлді дала, ортаазиялық таулы, оңтүстік-сібірлік таулы жер болып жіктеледі.

Ауыл шаруашылық алқаптарының 100 % Қазақстан Республикасының сипаттамасы сапалық жағдайы туралы есеп деректеріне сәйкес (2010 ж.) құрылым және аудандардағы алқаптарындағы кейінгі  жылдар бойынша енгізілген өзгерістерді ескергенде теріс белгілермен күрделенбеген мелиоративті тобына 19,3%-ы жатады.

Жайылымдық экожүйенің бұзылуының аймақтық аспектісінде көбіне барлық бұзылған жайылымдардың 95%-ы бар жазық бөліктерде, оның ішінде олардың аудандарының шөл және шөлді аймақтарында 16,1 млн га немесе 59,4%-ы байқалады. Жайылымдардың бұзылуы негізінен экологиялық жағдай мен адамның шаруашылықтағы тұрақсыз әрекетінің салдарынан болады. Ол өсімдіктердің құнды азықтық шөптесін түрлерінің жоғалуы мен оның орнына бір жылдық арамшөп түрлерінің алмасуымен байқалады.

Бұзылған жайылымдардың екінші санатына (8,1 млн га – 30%) жеуге жарамсыз өсімдіктер басып кеткен шабындықтар (сары андыз, жыланқияқ, сора қарасорасы, және т.б) және улы өсімдіктерге (уқорғасын, есекмия, гармала т.б) жатады. Өз кезегінде, жеуге жарамсыз арам шөптер мен жеуге жарамсыз улы өсімдіктердің көгалдануы орташа және қатты болып бөлінеді. Жеуге жарамсыз арам шөптер түрлері таралған жайылым аудандары 3,3 млн га (орташа – 1,6 млн га, күшті– 1,7 млн га), негізінен, Қостанай (1,0 млн га), Қызылорда (0,4 млн га) және Жамбыл (0,4 млн га) облыстарында. Жеуге жарамсыз улы өсімдіктердің жайылымы 4,7 млн га жайылым (орта – 3,1 млн га, қатты – 1,6 млн га). Атырау және Маңғыстау (0,9 млн га), Ақтөбе (0,8 млн га) облыстарында ең көп ауданы орналасқан.

Үшінші санаттағы бұзылған жайылымдардың аумағында өсімдік жамылғысының және мал сою орнының болмауы (уақытша қолайсыз жайылым) жатады. Ауданда істен шығудың соңғы сатысы 0,8 млн га немесе 3%-ға анықталған. Ең үлкен ауданы Жамбыл және Алматы облыстарында (тиісінше 240 және 172,4 мың га) байқалады.

Жайылымдардың тозуы антпропогендік фактордың өздігінен қалпына келу қабілетінінің шегі әсер еткен жағдайда, қалпына келеді. Бұзылған экожүйені қалпына келтіру іс-шараларды жүргізу жолымен жақсарту бойынша осы алқаптарда (шөп немесе қайта шалғындандыру, қосымша егу, көпжылдық жайылыммен айналасу және т. Б.) жүзеге асырылады.

Эрозия топырақтың жоғарғы қабатының сумен шаюын, қарашірікті-аккумулятивті көкжиекті топырақтың құнарлығын жоғалтуын және жердің тозуының ең қауіпті түрлерін тудыратын құбылыс.

Жерлердің сапалық сипаттамасының деректері бойынша Қазақстан Республикасында  90 млн га эрозияланған және эрозиялық қауіпті жерлер, оның ішінде нақты эрозияға ұшырағаны –29,3 млн га.

Республикада 24,2 млн га немесе 11,3% ауыл шаруашылығы алқаптары жел эрозиясына ұшыраған (дефлирленген).

Дефляция үдерісінің көріну деңгейі бойынша үш кіші топқа бөлінеді:

– әлсіз дефлирленген, оларға біртекті контурлары бар әлсіз дефлирленген мен олардың орташа-күшті дефлирленген 10-30 %-дан  және құмның 30-50 % кешені топырақтары жатады. Жалпы көлемі 2,2 млн га (9,1%) құрайды;

– орташа дефлирленген, оларға біртекті контурлары бар орташа дефлирленген топырақтар мен  олардың орташа-күшті дефлирленген 30-50% және құмның 30-дан 50%-ға дейінгі кешен сонымен қатар, жазық алқаптың ашық қызғылт, қоңыр және сұр-қоңыр аймақтар мен кіші аймақтардың топырақтары жатады. Жалпы ауданы 4,9 млн га (20,2%) құрайды;

– күшті дефлирленген, біртекті контурлары бар күшті дефлирленген топырақ пен олардың басым кешендері, мен  олардың орташа-күшті дефлирленген 30-дан 50 %-ға дейін кешендер мен барлық құм жатады.  Жалпы құрамы 17,1 млн га (70,7%) құрайды.