Әлеуметтік стратификация формалары (М.Вебер).  Әлеуметтік стратификация

аналарынанбалаларына беріліп, ол өмірлік статусқаайналы
п отырған.
Әлеуметтік стратификация проблемасына қазіргізаманғы көзқа
растың негізін 
Макс 
Вебер
 
қалағанболатын, ол әлеуметтік құрылымды таптарменж
әне оларды тудырушы меншік қатынастарыменқатар әлеуметті
к мәртебе мен билік те маңыздыорын алатын көп өлшемді жүйе
ретінде қараған. М.Вебер экономиканы ұйымдастырудыстрати
фикацияның негізі деп санамай, экономикалық сипаттамалард
ың бастапқылығытезисінен бас тартты және "стратификацияны
ңүш автономды өлшемдері” туралы өз ұғымынтұжырымдады.
Әлеуметтік стратификация теориясына өз үлесінқосқан М. 
Вебер бұл мәселеге байланыстытұжырымдамаларында К. Мар
кстің теориясынанөзгеше және оған ұқсас жақтары да 
бар екендігінайта кету керек. М. Вебер 
К. Маркстың қоғамныңтапқа жіктелуінің объективтік экономикал
ықнегіздері бар деген ойымен келіседі. Ол пікірді олбасқа да эк
ономикалық факторларментолықтырады. Біріншіден, М. 
Вебер таптықайырмашылықтар тек меншіктің болу, болмауына
байланысты емес, сол сияқты адамдардыңжоғары білімінің бол
уына, мамандық түріне, кәсіби дәрежесі мен шеберліктеріне де 
байланысты дейді. Екіншіден, М. Вебер адамныңстатусын –
саяси партияға, яғни биліккеқатынасы деген стратаға жіктеудің
өлшемдеріненгізеді. М. Вебердің пікірінше, 
статус әлеуметтіктоптар мен индивидтердің ұоғамдағы алатын
орны мен мәртебесіндегі айырмашылықтыкөрсетеді. Адамның 
белгілі бір тапқа жатуыобъективтік факторларға байланысты да
, ал, адамның статусы –
білімі мен шеберлігініңдәрежесі, өмір салтя сияқты субъективті
кфакторлармен түсіндіріледі дейді. М. 
Вебер қоғамдағы тапқа бөлінуге әсер ететінфакторларды ескер
е отырып, 4 түрлі таптардыатап көрсетеді. Олар;
1. 
капитал
 
иелерінің табы;
2. 
интеллектуалдар мен 
менеджерлерден
, 
басқарушылард
ан тұратын тап;
3. 
дәстүрлі ұсақ 
буржуазия
 
табы
4. 
жұмысшы табы.
Сонымен, 
М. Вебердің ұсынған әлеуметтікстратификация теориясында
қоғамды стратағажіктеудің біршама кең өлшемдері берілген.

Ғылыми әдебиетте қоғамның страталарғажіктелуінің басқа д
а өлше,мдері кездеседі. Ғалымдардың көпшілігі стратификац
иялыққұрылымның негізі адамдар арасында болатынтабиғи 
және әлеуметтік теңсіздік екеніндігінмойындайды. 
Осы теңсіздік деген өлшем қоғамадамдарының біреулерінің 
басқалардан жоғары, екінші біреулерінің төмен орналасуына
ықпалетеді. Табиғи теңсіздік адамдардың табиғижаратылыс
тарына байланысты (жыныс, жасмөлшері, 
темперамент, терісінің түсі, бойы, ақыл-
ойының деңгейі) ерекшеліктерінен туындайды. Мәселен, ақы
л – парасатымен, күш –
қайратыменерекшеленетін адамдар көпшілікке ықпал етіп, о
ларды өзіне бағынышты етуге ұмтылады. Ерлермен әйелдер
арасындағы теңсіздік ерте замандапайда болып, күні бүгінге
дейін сақталып келеді. Барлық дерлік ерлерде әйелдерініңт
абыстарының көлемі ерлерге қарағанда төмен. Әйелдер ара
сындағы жұмыссыздықтың да деңгейі жоғары. Әлеуметтік те
ңсіздіктің пайдаболуына қоғамдық еңбек бөлінісі, яғниадамда
рдың кәсіби мамандануы ықпал етеді. Еңкөлемді қоғамдық е
ңбек бөлінісі еңбектіңаграрлық және өнеркәсіптік деп жіктелуі
небайланысты болды. Мұның өзі қала мен 
село өмір салтының қалыптасуына, халықтыңтерриториялық
-
аймақтық жағынан жіктелуінеәкелді. Қала өмірінің селоға қар
ағанда бірқатарартықшылықтары бар. Атап айтсақ, еңбектің
мазмұны мен түрлерінің сан алуандылығы, тұрмыстық және 
мәдени қызмет көрсетусалаларының, саяси және басқару ор
талықтарымен бұқаралық ақпарат жүйесінің, ғылым мен білі
мнің кеңінен дамуы қалаларға тән сипаттыбелгілер. Қоғамды
қ еңбек бөлінісі ой еңбегі мен дене еңбегінің арасындағы айы
рмашылықтыңпайда болуына, соның нәтижесінде қоғамдабіл
імі мен кәсіби деңгейлері жоғары адамдартобының қалыптас
уына ықпал етті. Қоғамдағыәлеуметтік теңсіздік иерархияға н
егізделген жәнеол адамдар ме топтардың вертикалды бағыт
тасатылы орналасуынан көрінеді. Яғни тік сызықбойында бір
топтың екінші бір топтан жоғарынемесе төмен орналасуы де
ген сөз. Вертикалдыбағыттағы жіктелудің себептерін Р. Даре
ндорф«билік» және «бедел» деген ұғымдардыңнегізінде түсі
ндіреді. Ол тұтас қоғамдыбасқарушылар мен басқарылушыл
арға жіктейді. Басқарушылардың өзін а) басқарушы меншікие
лері және ә) меншіктері жоқ бюрократ –
менеджерлерге жіктейді. 

Автор сонымен қатарбасқарушылар: жоғарғы топ –
жұмысшыақсүйектерінен, төменгі топ –
мамандық дәрежесітөмен жұмысшылардан тұрады жәнебас
қарушылар мен жұмысшы ақсүйектерініңассимиляциясының 
нәтижесінде «жаңа орта 
тап» қалыптасады деген қорытындыға келеді. 
XX 
ғасырдың екінші жартысында Батыс елдерініңғалымдары
әлеуметтік стратификация құбылысын одан әрі тереңірек зе
рттеуге кірісті. Ғалымдардың пікірінше, капиталистік қоғамда
рдатаптар арасындағы қайшылықтар бәсеңдеп, жұмсара түс
ті. Олар сонымен қатар қоғаммүшелерінің түрлі топтарға, тап
тарға, стратталарға жіктелу процесі тереңдей түскенінатап к
өрсетті. Батыс Еуропа мен 
АҚШ әлеуметтанушылары нақты әлеуметтікзерттеулер жүргі
зіп, қоғамдағы түрлі әлеуметтіктоптардың, таптардың және с
тратталардыңарасындағы қарым-
қатынасты реттеугебайланысты ұсыныстарын негіздеді. Бұл 
кездегіәлеуметтік стратификация теориясының көрнектіөкілд
ерінің бірі – П.А. 
Соркин болды. Олқоғамдағы адамдардың иерархиялық жоға
рыжәне төменгі топтарға жіктелуіне әсер ететінфакторлар ре
тінде құқық пен артықшылықтардың, жауаркершілік пен мінд
еттердің, байлық пен жоқшылықтың, билікпен ықпалдың тең 
бөлінбеуінен болады дептүсіндіреді. 
Автор сонымен қатар бұл аталғанөлшемдер өмірде бір-
бірімен сабақтас екендігінескертеді. Қолдарында үлкен байл
ығы бар жоғары экономикалық топтардың өкілдерісонымен қ
атар жоғары саяси және кәсібитоптарға да жатады дейді. Яғн
и, байлығы бар адамның билікке, жоғары кәсіби топтарға ену
інемүмкіндігі мол немесе керісінше билігі бар адамның жоғар
ы кәсіби даындығы да бар, байлығы да бар деген сөз. П.А. 
Сорокин қоғамдаэкономикалық, саяси және кәсібистратифик
ацияның барлығын айтып, олардыңәрқайсысына терең талд
ау жасайды. 
Ал, американдық әлеуметтанушы Т. 
Парсонс
 
қоғамдаәлеуме
ттік жіктелудің факторларын 3 топқатоптастырған.
1. 
Біріншісі –
адамның туа біткен табиғибелгілеріне байланысты фактор
ларды: этникалық тегі, жыныстық, жастықерекшеліктері, ту
ыстық байланыстары, денебітімі мен интеллектуалдық қабі
леті.

2. 
Екінішісіне –
қызмет түрі., мамандығы жәнекәсіби деңгейін жатқызған.
3. 
Үшінші топқа –
меншік, материалдық жәнерухани құндылықтар мен артық
шылықтардыжатқызады.
Ғалымдардың көпшілігі әлеуметтікстратификация процесінде о
сы аталғанөлшемдер мен факторладың шын мәнінде орыналы
п отырғанын атап көрсетеді. Қоғам дамуыныңбір кезеңінде бұл 
өлшемдердің біреуімаңыздырақ болса, келесі бір кезеңде келес
ібіреулерінің маңызы ара түседі. Мәселен, Кеңесқоғамындағы и
ерархиялық жіктелу процесіндесаяси факторларлың маңызы зо
р болды. Биліксаласында қызмет ету, партияға мүше болу, сая
си шешімдерді қабылдауға қатынасу сияқтыфакторлар жоғары 
топ адамдарынқалыптастырды. 
Ал, жоғары билік адамдарыныңбайлық пен меншікке қол жеткіз
уде мүмкіндіктерікең болды. Кеңестік дәуірден кейінгі қоғамдар
данарықтық экономикаға қту барысында әлеуметтікжіктелуге әс
ер ететін жаңа факторлар маңызға иебола бастады. 
Ресей Ғыл
ымАкадемиясының
 
«Әлеуметтану институты» жүргізген зерттеу
лер нәтижесінен қазіргіқоғамдағы әлеуметтік жіктелуге әсер ете
тінфакторлардың төмендегі иерархиясын байқауғаболады. Рес
понденттердің 91,3%-
ы әлеуметтікжіктелідегі басты фактор ретінде «билікті» атапкөр
сетсе: табыс көлемін - 91,2%-ы; меншікті – 64,8%-
ы; көлеңкелі экономика немесе заңғақарсы іс-әрекеттерді – 
52,7%-
ы; білімді - 35,1%-ы; қабілет пен талапты – 34,6%-
ы; мамандық түрін – 30,1%-ы; адамның шығу тегін – 25,0%-
ы; ұлттықтегін – 14,5%-
ы атап көрсеткен. Яғни зерттеудіңнәтижесінен бұл қоғамда билі
кке қатынас, табыскөлемі, меншіктің болу сияқты факторларды
ңәлеуметтік жіктелу процесінде жоғары маңызғаие болып отырғ
анын көруге болады.
Әрине, әлеуметтік стратификация процесіндебілім деңгейі, к
әсіби шеберлік, жоғары мәртебе(престиж) деген өлшемдерді
ң маңызы зор екенінестен шығармуымыз керек. Білім деңгейі
– мектептегі, 
орта жоғары оқу орындарында алғанбіліммен, сол сияқты ғы
лыми атақ, дәрежеменесептеледі. Кәсіби шеберлік –
белгілі бірмамандық бойынша адамның арнайы білімдәреже
сі мен шеберлігінің танылуы. Мәртебе –
адамның жоғары статусына қоғам тарапынанкөрсетілетін сы

й немесе құрмет. Соңғы кездеәлеуметтанушылар жоғарыда 
айтылғанөлшемдерді ескере отырып, қоғамды 3,4,6 жәнеода
н да көп жіктерге бөліп қарайтынстратификациялық модельд
ерді ұсынуда. Бізсоның 4 жіктен тұратын моделіне тоқталсақ,
олармыналар: жоғары тап; орта 
тап; жұмысшы табы; төменгі тап. Жоғары тапқа ірі меншік ие
лері –
қаржы және өнеркәсіп магнаттары, жоғары билікэлиталары 
– мемлекет президенттері, премьер-
министрлер, министрлер, жеке ведомстволар мен қызметтер
дің басшылары, яғни жоғарыкатегориядағы чиновниктер жат
ады. Бұларқоғамдағы шамадан тыс байлығы бар, қоғамныңэ
кономикалық және саяси өмірінде шешуші рөлатқаратын топ.
Қоғамдағы олардың үлес салмағыаз, дамыған елдерде олар
шамамен хлықтың 1%-
ын құрайды. Кейбір елдерде жоғары тапқажоғары шенді әске
ри топтар мен творчестволықиттеллигенцияның танымал өкі
лдері де жатады. Бұл топ өкілдерінің білім және мәденидәре
желері, қоғамдағы статустары да жоғары. 
Орта таптың қоғамдағы алатын орны ерекше. Алдыңғы қатар
лы дамыған елдерде олархалықтың 60-80% -
ын құрайды. Бұл таптықоғамдағы әлеуметтік тәртіп пен тұра
қтылықтыңтірегі десек те болады. өйткені орта 
тап қоғамныңнегізгі интеллектуалдық күші мен жоғарымаман
дық иелерінен тұрады. 
Орта тапқақоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топтардыңмаманд
ықтардың өкілдері жатады. Олар –
ғалымдар, жазушылар, суретшілер, діниқызметкерлер, оқыт
ушылар, дәрігерлер, заңгерлер, 
орта және шағын кәсіп иелері, маманданған жұмысшылар, т.
б. Орта 
тап адамдарының тұрақты да, сенімді қызметорындары, жоғ
ары табыстары және заманталабына сай өмір салттары бар.
Олар көп еңбекетеді, кейбіреулерінің меншіктері (жер, құнды
қағаздар, қозғалмайтын мүліктері, т.б.) 
бар, яғниолар экономикалық және саяси тұрғыданқарағанда 
тәуелсіз адамдар. Бұл таптыңадамдары «жақсы өмірге қажы
рлы еңбектің, күш–
жігердің, білімнің нәтижесінде жетуге болады» дегенді басш
ылыққа алады. Бұл жерде айтакететін бір жағдай – 
орта тпатың да өз ішіндежіктелетіндігі. Олар


жоғары орта тап:

орта таптың орташасы:

төменгі орта тап.
Орта тапты осылайша жіктеуде жоғарыдаайтылған факторла
р, яғни адамдардың биліккеқатынастары, табыстарының көл
емі, кәсіби жәнебілім деңгейлері ескеріліп отыр. Жұмысшыта
бының қазіргі кездегі бейнесі өткендәуірдегіден мүлдем басқ
а. Ғылыми –
техникалық прогресс заманында жұмысшы табыеңбегінің ма
змұны, сипаты өзгерді. Олармеханикаландырылған жәнеавт
оматтандырылған өндіріс салаларында –
заводтар мен фабрикаларда, ауыл шаруашылықкәсіпорынд
ары мен халыққа қызмет көрсетусалаларында еңбек етеді. Б
ұл тап өкілдерініңтұрақты табыстары, белгілі бір дәрежеде бі
лімжәне кәсіби дайындықтары бар. Төменгі тап –
құрамы жағынан сан алуан. Оларға арнайымамандықтары ж
оқ жұмысшылар, жұмыссыздаржәне люмпендер (қайыршыла
р, босқындар, қылмыскерлер) жатады. Бұлардың көпшілігінің
тұрақты табыс көздері болмағандықтан, оларабсолюттік кеде
йшілік жағдайда өмір сүреді.
Сонымен, әлеуметтік стратификация кез келгенқоғамға тән құб
ылыс. Барлық қоғам мүшелерініңарасындағы жаппай теңдік орн
ататынэгалитарлық (француз тілінде –
теңдік) қоғаморнату мүмкін емес екендігін әлемдік даму тәжіри
бесі дәлелдеп отыр.

жүктеу/скачать 1.78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: