Ф-об-007/017 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

1. 
   Түркістан автономиясының
   
2. 
   ІІ- Бүкіл қазақтың сьезд және оның қауылысы.
   
3. 
   Алаш орда өкіметінің құрылуы.
   

1. 
   Ч.Мусин Қазақстан тарихы.
   
2. 
   К.Аманжолов Қазақстан тарихы, Дәрістер курсы І-ІІ
   
3. 
   Қазақстан тарихы 5-томдық ІІІ том.Көне заманнан бүгінге дейін.
   
4. 
   Қазақстан тарихы. Очерктер.
   

Қазақтардың демократ жетекшілері 1917 шы 5-13 желтоқсанда орынборда «Алаш» партиясының кезекті (үшінші) сьезі отті. Сьезде Алаш орда автономиясының орнағанын және кадет партиясы орталық комитетінің мүшесі Ә.Бөкейханов бастаған үкімет құрылғанын хабарлады,программалық документтер қабылдады. Ол 25 000 адамнан тұрады мимизия формасындағы ұлттық қарулы күш ұйымдастыруды белгіледі.

Алаш өкіметін құру мәселесін 1917 жылы шілденің 21-28 інде Орынбор қаласында жалпы қазақтық І сьезінде қаралған болатын, сьезде 14 мәселе талқыға түсті.Алдымен мемлекет құрылысы қаралды: «Русия демократишеская», «Парламентарская республика» болып, қазақ облыстары қонс-ұлт жігіне қарай облыстық автономия алуға тиіс деп ең негізгі мәселені шешкеннен соң, жер проблемасы жайында 14 баптан тұратын қаулы қабылдады. Ең мақтап айта алғандары: «қазақ халқы өзінің еншілі жеріне орнығып болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін. Осындай дұрыс ой-пікір күні бүгінге дейін күшін жойған жоқ. Ал қазақтың ұлттық – территориялық мәселесін Алаш орда автономиясы 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласындағы жалпықазақтың ІІ сьезінде заңды түрде бекітті.

Алаш орда автономиясының оның конститутциясын бүкілрассиялық құрылтай сьезі бекітуге тиіс. «Алаш» партиясы программасынаң жобасы 1917 жылы «Қазақ» газнтінің 251ші санында жарияланды. 10 баптан тұратын саяси қазақ елінің ұлттық, тілек – мақсатының негізгілері баяндалды, онда: «Алаш орда» үкіметінің бағдарламасында автономияның мемлекеттік үкімет билігінің түрі «федерациялық республика құрамындағы дербес мемлекет» ретінде анықталды. Ол екі республиканың Құрылтай жиналысымен мемлекеттік Думасы болады, атқарушы механизм міндетінің Президентпен министірлер кеңесі атқарады деп көрсетілді.Бұл бағдарлама сонымен қатар сайлау жүйесінде, дінді мемлекеттен бөлудіде сот істерін белгілі бір жерде жинақылап, көпшілік болып табылатын халықтың тілінде жүргізу, әскер құрумен салық салу ісін ұйымдастыру, «Түземдіктердің» жерді пайдаланудағы құқығын анықтау және мемлекеттік меншікті орнату сияқты т.б. шараларды да қамтыды.

Осы жалпықазақтық ІІ сьезінде: «Алаш облыстарының қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен уақытша ұлт кеңесі құрылды, оның аты: «Алаш орда» деп аталды. «Алаш орданың» өкімет құрамы 25 адам болып, он орын қазақтар арасындағы басқа халықтарға қалдырылды.

Алаш автономиясының Алаш орда аталған ұлт кеңесінің құрамына 15 қазақ азаматы сайланды. Уәлихан Ганашев (Бөкей ордасы) , Халел Досмұхамедов (Орал обылысы), Халаел Ғабасов (Семей облысы), Сыдық Аманжолов (Жетісу обылысы), Мұстафа Шоқай (Сырдария облысы, облыстардан тыс алаш орда құрамына Ә.Бөкейханов, Ж.Досмұхамедов, Ә. Ермеков, М. Тынышбаев,Б,Құлманов,Ж.Ақбаев, Б.Мамұтов, О.Әлжанов сайланды. Үкіметтің осы 15 мүшелеріне орынбасарлар болып қазақ өлкесінің әр түрлі өңірлерінен тағы да 15 кісінің кандидатуралары бекітіледі. Ә .Бөкейханов автономиясының үкіметі Алаш орданың төрағасы болып сайланды.

Сол кездегі Алаш Орда Автономиалық мемлекетінің жері Россия империяасының бес жікшілік құрамы болып кірген еді. Сырдаря мен Жетісу обылыстары – Түкістан генерал-губернеторлығына, Торғай обылысы тікелей Россия мемлекетінің құрамына кірді.

Алаш Орданың уақытша ұлт кеңесінің басшы құрамына сайланғандар, 1918ж көкектің екісіне дейін Халил мен Жаһанша Досмұхалидовутар Масквада автономия алу жөнінде В.И.Лениннің қабілдауында болды. Ә.Бөкейханов, Л.Ғаббасов, Ә. Ермековтар . И. Ленин және И.В.Сталин мен қазақ автономиясының жер көлемі, шекарасы туралы келіссөз жүргізді.

«Қазақ» газетінің 1918ж 30 шілдеде шыққан 262 санында «заречное свобода Алаш Орда хкіметінің іске кіріскені» туралы телеграма басылған.

Сонысен қатар 1918ж майда Оралда өткен қазақ сезінде Жаһанша және Халаел Досмұхалидовтар бастаған «ойыл уәаятының » уақытша үкіметі жариаланды. Ол сол жылы 26 шілдеде Жымынты қаласына барып орналасқан. Бірақ Алаш Орданың батыс бөлігі жеке үйым деп есептелмеген, Алаш Орда автономиасының торағасы Ә. Бөкейханов Алаш Орданың батыс бөлігін құру жайында іс-қағазына қол қойған, бірақ Алаш Орда заңды түрде мұндай бөлінуі болмаған. Осының бәрән ескере отырып, Алаш ОРданың батыс бөлігін жеке ұйым деп есептеуге болмайды – деп жазды Қырғыз өлкесінің басқарушы Пестковскииге 1920ж 23 ақпанда жазған есебінде.

«Алаш Орда» үкіметі өзнің әскерін құруға және Қазақстан аумағында өкілетті өкімет биліктерінің ұйымдастыруға кірісті, «Рессей патриотизімге» ақырына дейін адалболып қалған әскер бөлімдерінің атамандарының әскери одақ құрып, олардан қару жарақ алмақ болды.

Алаш өкіметінің төрағасы Ә. Бөкейханов 1919ж басында Омбыда Колчакшан қару-жароақ сұрау ниетімен барғанда. Алаш Орда үкіметіне бағынышты әскелдің құрамын, тұрған жерін санын айтады: соладың ішінде:

Жетісу майданында – 700 адам, Тройцкіде-540 адам, Орал обылысында 2000 адамнан құрылған 2 әскери бригада болғанын көреміз. Клчок қазақ автономиясын мойындаудан бас тартқан соң Алаш Орда Үкіметінің басшылары сабет өкіметін кен\лісімге келді. Ол Байтұрсынов 1919ж 25 шілдеде кирревконның мүшесі болып В.И.Ленин, қолынан мандат алды.

Батыс Алашорда басшысы жаһанша Досмұханов өзінің 1919ж 21 желтоқсанда Орынборды Кирревконға жазған хұпия хатында атты казактардың қыстағына қарашастан Алаш солдаттарының қызылдарға қарсы соғыспағанның, тек тым болмай бара жатқан жағдайларда ғана ақтардың қатарында қара беріп кейін қашып кетіп жүргендерін, қазіргі кезде ақтардың бастықтары Алашқа анығынан сенбей қарап, қысымын күшеитіп отырғанын, сондықтан Түркістан майданының оралдағы соғыс—ревалютция советінің мүшесі Летава- Мюратпен байланыс жасап, ақтарға қарсы әрекеттерін тездетіп, қазақ даласын ақтардан тазартуларын өтінгендерін хабарлайды. Азамат соғысы жылдарында Алашорда кеңес өкіметін жау күштермен одақтас болды. Нәтежесінде азамат соғысында жеңіске жеткен. Кеңес өкіметі Алаш пен Алашорданы Қазақстанның қоғамдық саяси өтірінен аластауда алдау мен арбау әдістерін де, қару жұмсап күштеу жопын да қолдану кезінде (1919-1920ж) кеңес өкіметі Алаш қозғалысына қатысқанардың барлығына кешірім жасағанына қарамастан азамат соғысынан кейінгі 7-8 жылда Қазақстан ғылымының, оқу-ағарту ісінің, әдебиеті мен өнерінің халық шаруашылығының дамуына қомақты үлес қосқан ұлттың демократиялық интелмигенция өкілдері, ең адымен Алаш пен Алашордаға жетекшілік жасаған қайраткерлер, түгелге дерлік жалған жаламен «халақ жауы» аталып, сталиндік әкімшілік әміршіл жүйесінің құрбандары болды.., ал олардың ғылыми және әдеби мұрасы халықтан жасырын жағдайда ұсталды немесе жойылды.

«Алаш Орда» үкіметінің қазақстандағы 4 жылдық басқару кезеңі, міне осынлай аяқталды. Кеңестік социализм идеолыгтары « Алаш Орда» бүржуазиялық ұлтшылдық қзғалыстан өзге еш нәрсе еме деп бағалайды.

«Бұржуазиашылдықтардың» ешқандайда белгісі жоқ. «Алаш» - «Ұлттық диоспералық» партия болды. Ал оның өмір сүрген уақытын қазақ халқанаң өз тәелсіздігін қалпына кетіру жолындағы күрестің маңызды бір кезеңі деп бағалау керек.

Сонымен патшалық Рессейдің отарлау кезеңі «Алаш Орда» автономиясының уақытша жүргізген ұлттық басқаруы кезеңімен алмасты. Ал «Алаш Орда » үкіметін Кеңес үкіметі 1920ж құлатты да, Қазақстан аумағында жаңа мемлекеттік орнады. Сонымен қорта клгенде ақпан көтерілісінен кейін ұлттық қозғалыс жаңа серпін алды. 1918ж 22 қаңтарда кеңес үкіметіне балама ретінде Қоқанда \Түркістан автономиалы республикасы, ал1917ж 5-13 желтоқсанда Орынборда «Алаш» автономиасы жариаланды. 1920ж 9 мартта Қырғыз рефкомы Алашорданың және оның барлық мекемелерінің жойылғаны туралы қабарлады.

Бақылау сұрақтары:

1. Алашорда үкіметінің басшысы?

2. Алашорданың батыс бөлігінің қайраткерлері?

3. Қазақстанның социалистік „Үш жүз” партиясы қашан құрылды?

1. 
   Түркістан автономиясының
   
2. 
   ІІ- Бүкіл қазақтың сьезд және оның қауылысы.
   
3. 
   Алаш орда өкіметінің құрылуы.
   
4. 
   Алаш қозғалысының Алаш орда өкіметінің тағдыры.
   

1. 
   Ч.Мусин Қазақстан тарихы.
   
2. 
   К.Аманжолов Қазақстан тарихы.
   
3. 
   Дәрістер курсы І-ІІ
   
4. 
   Қазақстан тарихы 5-томдық ІІІ том.Көне заманнан бүгінге дейін.
   
5. 
   Қазақстан тарихы. Очерктер.
   

Қазақтардың демократ жетекшілері 1917 шы 5-13 желтоқсанда орынборда «Алаш» партиясының кезекті (үшінші) сьезі отті. Сьезде Алаш орда автономиясының орнағанын және кадет партиясы орталық комитетінің мүшесі Ә.Бөкейханов бастаған үкімет құрылғанын хабарлады,программалық документтер қабылдады. Ол 25 000 адамнан тұрады мимизия формасындағы ұлттық қарулы күш ұйымдастыруды белгіледі.

Алаш өкіметін құру мәселесін 1917 жылы шілденің 21-28 інде Орынбор қаласында жалпы қазақтық І сьезінде қаралған болатын, сьезде 14 мәселе талқыға түсті.Алдымен мемлекет құрылысы қаралды: «Русия демократишеская», «Парламентарская республика» болып, қазақ облыстары қонс-ұлт жігіне қарай облыстық автономия алуға тиіс деп ең негізгі мәселені шешкеннен соң, жер проблемасы жайында 14 баптан тұратын қаулы қабылдады. Ең мақтап айта алғандары: «қазақ халқы өзінің еншілі жеріне орнығып болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін. Осындай дұрыс ой-пікір күні бүгінге дейін күшін жойған жоқ. Ал қазақтың ұлттық – территориялық мәселесін Алаш орда автономиясы 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласындағы жалпықазақтың ІІ сьезінде заңды түрде бекітті.

Алаш орда автономиясының оның конститутциясын бүкілрассиялық құрылтай сьезі бекітуге тиіс. «Алаш» партиясы программасынаң жобасы 1917 жылы «Қазақ» газнтінің 251ші санында жарияланды. 10 баптан тұратын саяси қазақ елінің ұлттық, тілек – мақсатының негізгілері баяндалды, онда: «Алаш орда» үкіметінің бағдарламасында автономияның мемлекеттік үкімет билігінің түрі «федерациялық республика құрамындағы дербес мемлекет» ретінде анықталды. Ол екі республиканың Құрылтай жиналысымен мемлекеттік Думасы болады, атқарушы механизм міндетінің Президентпен министірлер кеңесі атқарады деп көрсетілді.Бұл бағдарлама сонымен қатар сайлау жүйесінде, дінді мемлекеттен бөлудіде сот істерін белгілі бір жерде жинақылап, көпшілік болып табылатын халықтың тілінде жүргізу, әскер құрумен салық салу ісін ұйымдастыру, «Түземдіктердің» жерді пайдаланудағы құқығын анықтау және мемлекеттік меншікті орнату сияқты т.б. шараларды да қамтыды.

Осы жалпықазақтық ІІ сьезінде: «Алаш облыстарының қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен уақытша ұлт кеңесі құрылды, оның аты: «Алаш орда» деп аталды. «Алаш орданың» өкімет құрамы 25 адам болып, он орын қазақтар арасындағы басқа халықтарға қалдырылды.

Алаш автономиясының Алаш орда аталған ұлт кеңесінің құрамына 15 қазақ азаматы сайланды. Уәлихан Ганашев (Бөкей ордасы) , Халел Досмұхамедов (Орал обылысы), Халаел Ғабасов (Семей облысы), Сыдық Аманжолов (Жетісу обылысы), Мұстафа Шоқай (Сырдария облысы, облыстардан тыс алаш орда құрамына Ә.Бөкейханов, Ж.Досмұхамедов, Ә. Ермеков, М. Тынышбаев,Б,Құлманов,Ж.Ақбаев, Б.Мамұтов, О.Әлжанов сайланды. Үкіметтің осы 15 мүшелеріне орынбасарлар болып қазақ өлкесінің әр түрлі өңірлерінен тағы да 15 кісінің кандидатуралары бекітіледі. Ә .Бөкейханов автономиясының үкіметі Алаш орданың төрағасы болып сайланды.

Солкездегі Алаш Орда Автономиалық мемлекетінің жері Россия империяасының бес жікшілік құрамы болып кірген еді. Сырдаря мен Жетісу обылыстары – Түкістан генерал-губернеторлығына, Торғай обылысы тікелей Россия мемлекетінің құрамына кірді.

Алаш Орданың уақытша ұлт кеңесінің басшы құрамына сайланғандар, 1918ж көкектің екісіне дейін Халил мен Жаһанша Досмұхалидовутар Масквада автономия алу жөнінде В.И.Лениннің қабілдауында болды. Ә.Бөкейханов, Л.Ғаббасов, Ә. Ермековтар . И. Ленин және И.В.Сталин мен қазақ автономиясының жер көлемі, шекарасы туралы келіссөз жүргізді.

«Қазақ» газетінің 1918ж 30 шілдеде шыққан 262 санында «заречное свобода Алаш Орда хкіметінің іске кіріскені» туралы телеграма басылған.

Сонысен қатар 1918ж майда Оралда өткен қазақ сезінде Жаһанша және Халаел Досмұхалидовтар бастаған «ойыл уәаятының » уақытша үкіметі жариаланды. Ол сол жылы 26 шілдеде Жымынты қаласына барып орналасқан. Бірақ Алаш Орданың батыс бөлігі жеке үйым деп есептелмеген, Алаш Орда автономиасының торағасы Ә. Бөкейханов Алаш Орданың батыс бөлігін құру жайында іс-қағазына қол қойған, бірақ Алаш Орда заңды түрде мұндай бөлінуі болмаған. Осының бәрән ескере отырып, Алаш ОРданың батыс бөлігін жеке ұйым деп есептеуге болмайды – деп жазды Қырғыз өлкесінің басқарушы Пестковскииге 1920ж 23 ақпанда жазған есебінде.

«Алаш Орда» үкіметі өзнің әскерін құруға және Қазақстан аумағында өкілетті өкімет биліктерінің ұйымдастыруға кірісті, «Рессей патриотизімге» ақырына дейін адалболып қалған әскер бөлімдерінің атамандарының әскери одақ құрып, олардан қару жарақ алмақ болды.

Алаш өкіметінің төрағасы Ә. Бөкейханов 1919ж басында Омбыда Колчакшан қару-жароақ сұрау ниетімен барғанда. Алаш Орда үкіметіне бағынышты әскелдің құрамын, тұрған жерін санын айтады: соладың ішінде:

Жетісу майданында – 700 адам, Тройцкіде-540 адам, Орал обылысында 2000 адамнан құрылған 2 әскери бригада болғанын көреміз. Клчок қазақ автономиясын мойындаудан бас тартқан соң Алаш Орда Үкіметінің басшылары сабет өкіметін кен\лісімге келді. Ол Байтұрсынов 1919ж 25 шілдеде кирревконның мүшесі болып В.И.Ленин, қолынан мандат алды.

Батыс Алашорда басшысы жаһанша Досмұханов өзінің 1919ж 21 желтоқсанда Орынборды Кирревконға жазған хұпия хатында атты казактардың қыстағына қарашастан Алаш солдаттарының қызылдарға қарсы соғыспағанның, тек тым болмай бара жатқан жағдайларда ғана ақтардың қатарында қара беріп кейін қашып кетіп жүргендерін, қазіргі кезде ақтардың бастықтары Алашқа анығынан сенбей қарап, қысымын күшеитіп отырғанын, сондықтан Түркістан майданының оралдағы соғыс—ревалютция советінің мүшесі Летава- Мюратпен байланыс жасап, ақтарға қарсы әрекеттерін тездетіп, қазақ даласын ақтардан тазартуларын өтінгендерін хабарлайды. Азамат соғысы жылдарында Алашорда кеңес өкіметін жау күштермен одақтас болды. Нәтежесінде азамат соғысында жеңіске жеткен. Кеңес өкіметі Алаш пен Алашорданы Қазақстанның қоғамдық саяси өтірінен аластауда алдау мен арбау әдістерін де, қару жұмсап күштеу жопын да қолдану кезінде (1919-1920ж) кеңес өкіметі Алаш қозғалысына қатысқанардың барлығына кешірім жасағанына қарамастан азамат соғысынан кейінгі 7-8 жылда Қазақстан ғылымының, оқу-ағарту ісінің, әдебиеті мен өнерінің халық шаруашылығының дамуына қомақты үлес қосқан ұлттың демократиялық интелмигенция өкілдері, ең адымен Алаш пен Алашордаға жетекшілік жасаған қайраткерлер, түгелге дерлік жалған жаламен «халақ жауы» аталып, сталиндік әкімшілік әміршіл жүйесінің құрбандары болды.., ал олардың ғылыми және әдеби мұрасы халықтан жасырын жағдайда ұсталды немесе жойылды.

«Алаш Орда» үкіметінің қазақстандағы 4 жылдық басқару кезеңі, міне осынлай аяқталды. Кеңестік социализм идеолыгтары « Алаш Орда» бүржуазиялық ұлтшылдық қзғалыстан өзге еш нәрсе емес деп бағалайды.

Алайда біздің жоғарыда атап көрсеткеніміздей оның қызметімен бағдарламасына «Бұржуазиашылдықтардың» ешқандайда белгісі жоқ. «Алаш» - «Ұлттық диоспералық» партия болды. Ал оның өмір сүрген уақытын қазақ халқанаң өз тәелсіздігін қалпына кетіру жолыдағы күрестің маңызды бір кезеңі деп бағалау керек.

Сонымен патшалық Рессейдің отарлау кезеңі «Алаш Орда» автономиясының уақытша жүргізген ұлттық басқаруы кезеңімен алмасты. Ал «Алаш Орда » үкіметін Кеңес үкіметі 1920ж құлатты да, Қазақстан аумағында жаңа мемлекеттік орнады. Сонымен қорта клгенде ақпан көтерілісінен кейін ұлттық қозғалыс жаңа серпін алды. 1918ж 22 қаңтарда кеңес үкіметіне балама ретінде Қоқанда \Түркістан автономиалы республикасы, ал1917ж 5-13 желтоқсанда Орынборда «Алаш» автономиасы жариаланды. 1920ж 9 мартта Қырғыз рефкомы Алашорданың және оның барлық мекемелерінің жойылғаны туралы қабарлады.

Бақылау сұрақтары:

1. Алашорда үкіметінің басшысы?

2. Алашорданың батыс бөлігінің қайраткерлері?

3. Қазақстанның социалистік „Үш жүз” партиясы қашан құрылды?

1. 
   Азамат соғысы мен шетел интервенциясының басталуы.
   
2. 
   Қазақстан территориясындағы азамат соғысы майдандарының
   

3. 
   Азамат соғысы кезіндегі қазақ зиялыларының соғысқа көзқарасы
   
4. 
   Қазақстанда Қызыл Армияның ұлттық бөлімдерінің құрылуы. Соғыс жылдарындағы партизан соғыстары.
   

1. 
   Ч. Мусин. Қазақстан тарихы.
   
2. 
   К. Аманжолов . Қазақстан тарихы.
   

3. 
   Қазақстан тарихы очерктері.
   
4. 
   Қазақстан тарихы. ІІ – ІІІ том Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық .
   

1. 1917 ж Қазан революциясының жеңісі алғашқы күндерден бастап, құлатылған қанаушы тап өкілдерінің қарулы қарсылығын тудырды. Кеңес өкіметі елдің әр түрлі аймақтарындағы, соның ішінде Қазақстан жеріндегі Контрреволюциясының бүліктерді батыл да шұғыл басып тастап отырды. Дегенмен олар аяғына дейін талқандалмады. Өлкеде азамат соғысының басты ошақтары Қазақстанның батыс аудандарында, Торғай облысының әкімшілік орталығы Орынборда, Орал облысы, Гуръев қаласында, Жетісу жерінде қалыптасты. Бұл жерде Атаман Дутовтың, генерал Толстовтың әскерлері, ал Жетісуда казак-орыс жасақтары, ақ гвардия офицерлері мен юнкерлер жиналды. Олар контрреволюциялық күштердің негізгі орталығына айналды.Кеңес өкметіне қарсы соғысын бастады.1918 жылы 23 наурызда Орал қазак-орыстары Гуръевте бүлік шығарды.Олар генерал Талстовтың бұйрығымен жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің тоғыз мүшесін сотсыз атты. Сол жылдың 28- 29 наурызында ақ казактар алашордалармен бірігіп Орал қаласында төңкеріс жасады.

1918 жылы мамырдың аяғында Антанта мемлекеттерінің көмегімен Сібірдегі Чехословак корпусының офицерлері мен солдаттары бүлік шығарды. Бұлар бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Ресейге тұтқынға түскендер болатын. Кеңес үкіметі Австо-Венгриямен жүргізген келісім бойынша оларды елдеріне қайтаруға үәделесті. Бірақ Ресей Үкіметі олардың кеңестерге қарсы шығуынан қорқып, чехтар мен словак әскерлерін елдің батыс территориясымен емес, ең әуелі Қиыр Шығыс темір жолы арқылы Владивосток қаласына жеткізіп, одан ары Еуропаға теңізбен шығарып салуға келісті. Сібір арқылы жолда қайтып бара жатқан чехтар мен словактардан құрылған корпусты Антантаның империалистері бүлік шығаруға арандатты. Атап айтқанда, олардың арасында елдеріне босату үшін емес, қайта түрмеге отырғызу үшін алып бара жатыр деген жалған лақаптар таратты. Мұны естіген 500 мыңға жуық солдаты мен офицері бар чехословак корпусы бүлік шығарып Сібір мен Оралдың темір жол бойындағы бір қатар қалаларын басып алды.

2. Олар Қазақстан жеріндегі Петропавл, Ақмола, Атбасар, Қостанай қалаларын және тағы басқа да елді мекендерді жаулап, ондағы Кеңес өкметінің жергілікті органдарын таратты. 1918 жылы 11 маусымда Семейде Кеңес үкіметі құлатылды. Бұл жердегі кеңес үкіметінің көрнекті басшылары К. Сүтішев, И. Дубинин, П. Калюжная, Ғ. Ыдырысов, К. Шугаев, П Салов және тағы басқаларды азаптап өлтірді. Өскемен Совдепінің төрағасы Я. Ушановты тірідей кеменің оттығына тастады. Сөйтіп интервенттер мен ақ- гвардияшылар Ақмола, Орал, Семей облыстарын және Торғай облысының көптеген жерлерін басып алды.

1918 ж жазында интервенттер мен ақгвардияшылар Семей облысы жағынан Солтүстік Жетісуға басып кірді. Бұл жердегі казак-орыс станцияларында Кеңес үкіметіне қарсы бүліктер басталды. Сонымен Жетісу облыстық атқару комитетінің шешімімен кеңестік қарулы күштері біріктіріліп Солтүстік Жетісу майданының штабы құрылды. Ақ гвардияшылар басып алған аудандарда кеңес жасақтарының күресі негізінен партизандық харакет түрінде жүргізілді. Мұндағы Черкасск, Андреев, Константиновск және басқа да селолар тұрғындарының ақ гвардияшыларымен ерлік шайқастары азамат соғысы тарихында «Черкасск қорғанысы»- деп аталды.

1918 жылдың жазында Қазақстанның көп жерін интервенттер мен ақ гвардияшылар басып алды. Кеңес үкіметі тек Жетісу мен Сырдария облыстарының бірқатар бөлігінде, Торғай обылысының оңтүстік аудандары мен Бөкей Ордасының аз ғана жерінде сақталып қалды.

Революцияға қарсы күштер Самарада ақ гвардияшылар мен әскерлердің Комуч «үкіметін», Омбыда Колчак бастаған Сібір ақ гвардияшыларының «үкіметін», Каспий сыртқы облысында ағылшын «үкіметін» құрды. Бұл кезде немістер Донбасқа қауіп төндірді. Краснов пен Деникин соғыс қимылдарын күшейте түсті.

Кеңес үшін ең басты майдан – Шығыс майданы еді. Шығыс майданының Орал бағытында ақтармен 4-ші армия ұрыс жүргізді. Бұл майданның жағдайы қиындануына байланысты 1918 жылы 2 маусымда Орынбор қаласынан Қызыл Армия бөлімдері оңтүстікке қарай шегінуге мәжбүр болды.

Осыған орай Ақтөбе майданы құрылды. Ондағы қызыл әскерлерге Ташкент, Шалқар, Қазалы, Перовск (Қызылорда), Черняевск (Шымкент), Әулиеата және т.б. қалаларда құрылған отрядтар көмекке келді. Оның қатарына негізінен еріктілер кірді, әскери міндет туралы БОАК – нің 1918 жылы 29 тамызда қабылданған жарлығынан кейін әскери міндетті өтеуге еңбекшілердің белгілі жас мөлшеріндегілер шақырылатын болды.

3.Қызыл армияның құрамдас бөлігі ретінде 1918жылы күзінде Бөкей ордасында құрылған қазақ атты әскер полкінде Х.Чурин, Ж.Сәрсенов, Х.Иманов, Б.Жәнікешев т.б. қызмет етті.Сол жылдың қараша айында Ақтөбе майданында Әліби Жанкелдин бастаған экспедиция Мәскеуден көп қару- жарақпен оқ -дәрі жеткізді.1918 жылдың аяғы мен 1919 жылыдың басында Ә.Т.Жанкелдин мен А. Иманов Торғайда екі атты әскер эскадронын, әскери оқу және пулемет топтарын, Ырғызда атты әскер эскадронын құрды. Өлкеде ұйымдасқан қызыл әскер бөлімдерінің қатарына азамат соғыс жылдарында Ресей келіп қалған көптеген шетелдіктер: венгр, чех, румын, поляк, неміс жұмысшы және шаруалар өкілдері де кірді.

4. Қазақстанда азамат соғысының басталуына байланысты жергілікті халықтың көптеген өкілдері өз еркімен революция жеңісін қорғаушылар қатарына қосылды. Халықтың осы патриоттық қозғалысын ескере отырып, РСФСР Ұлт істері жөніндегі халкоматы 1918 жылы 3 сәуірінде республиканың әскери- революциялық советі «Қырғыз (қазақ) әскери комиссиаттары туралы Ережені» бекітті. Ереже бойынша республика әскери комисариатының негізгі міндеті еңбекші қазақ халқы арасынан Отан қорғауға әзір әскери бөлімдер бүкіл елімізде, оның ішінде қазақ өлкесінде 1918 жылы 15 қаңтарда В.И.Ленин қол қойған жұмысшы–шаруа Қызыл Армиясын ұйымдастыру жөніндегі Халкомсовтың декретіне сәйкес еріктілерден жасақталды. 1918 жылы наурыз-сәуірде советтердің Торғай қыстық съезі Совет өкіметін қолына қару алып қорғағысы келетін қазақ еңбекшілерінің тілегіне орай, атты әскер дивизиясын жасақтау жөнінде шешім қабылдап,

Тоғай облысының төтенше әскери комиссары Ә. Т Жанкелдин арқылы Холкомсовқа өтініш етіп, осы дивизияны қару-жарақпен және киіммен қамтамасыз етуге көмек көрсетуін сұрады. Съезд әскери бөлімдерді толықтыру жөніндегі нұсқауды бекітті. 1918 жылы наурыз айының басында Семей облысының жұмысшы, шаруа, солдат, қырғыз және қазақ депутаттарының біріккен 1- съезінің шешімі бойынша облысқа Советтің жасақтау жөніндегі комиссиясы әскер қатарына еріктілерді жазуға кірісті.

Петропавл уездік Советінің аткомы құрған құрамында И. Д. Дубинин, В. Трацевский т.б бар әскери штаб пен жасақтау жөніндегі комиссия сәірде атқыштар ротасы мен атты әскери эскадронды Ақмолада 200 адамдық отряд, наурызда коммунист Л. П Емелев басқаратын Қызыл Армияның 1300 адамдық бірінші Жетісулық Социалистік жаяу әскер полкі, Верный қаласында жұмысшы металист И. Маментов басқаратын 500 адамдық отряд жасақталды.

Қостанайда осы кезде жалпы саны 1045 жауынгерден тұратын 10- Орал атқыштар полкі мен ерекше атты әскер отрядын жасақтау аяқталды. Өлкенің барлық ұлтарының еңбекшілері – қазақтар, орыстар, қырғыздар, украиндар, татарлар, дүнгендер, ұйғырлар т.б Қызыл Армия әскери бөлімдерін құруды қызу қолдап, өз еріктерімен оның қатарына өтті. 1918 жылы май айына дейін Қазақстан жерінде жасалған құрамалардағы еріктілердің саны 7 мың адамнан аспады. Оларда ұйымдық жағы жеткілікті дәрежеде нығаймаған, қатал тәртіп орнатылмаған еді.Бір ізге түскен, орталықтандырылған басқару аппараты болмады. Командалық кадірлер жетіспеді., әскери дайындық әлсіз болды. 1918 жылы мамыр айынан 1920 жылдың қараша арлығында халықаралық империализмнің қарулы қоқан лоққысы өзінің шеңберінен шығып, жеңіліске ұшыраған ішкі контрреволюцияны ұйымдастырудағы шешуші факторға айналған кезде Қазақстанның советтенген аудандарындағы партия совет органдары, бүкіл еліміз сияқты, Советтердің Бүкіл россиялық 5- съезінің шешімі негізінде жалпыға бірдей әскери міндеттілікті енгізіп, тұрақты армия құруға кірісті. Қазақстандағы советтік аудандар, Шығыс Ақтөбе

Жетісу майдандарындағы әскери бөлімдер мен құрамалар жауынгерлер жасақтайтын базаға айналды.

1918 жылы тамызда РСФСР Ұлт істері жөніндегі халкоматы қазақ ұлттық әскери бөлімдерін жасақтау туралы қаулы қабылдады.

Бұл қазақ халқының мемлекет қорғанысы ісіне тартудың бір түрі еді. Торғайда әскери комиссар А.Иманов пен Қызғыз (қазақ) Дала өлкесінің комиссары Ә.Жанкелдин 1919 жылы қаңтар-наурызында 500 адамдық үш атты әскер эскадронын жасақтады. Қостанайда Қызыл әскерлер арасында тәртіпті күшейтіп, тәрбие жұмысын жүгізуге Кәкімжан Саркин, Ильяс Қоғамбаев ат салысты. Қазақстанның батысында қазақ әскери бөлімдерін жасақтау ісімен 1918 жылдың ІІ жартысынан бастап Орда селосында орналасқан Тұнғаншин Мұхамедияр Хангерей ұлы басқаратын ұлт істері жөніндегі халкоматтың қырғыз бөлімінің әскери бөлімшесі айналысты. Оған Бөкей даласында жергілікті партия, совет органдары көмектесті. Мұнда Орда, Қазақ Таловкасы, Шоңай, Сайхын, Жанғала, Жәнібек т.б селолармен ауылдардың еңбекшілерінен дербес атқыштар полкі жасақталды. Полктің алғашқы ұйымдастырушылардың бірі 1918 жылдан коммунист Бисен Жанікешев кейін оның комиссары болды.Полкте коммунистер Ғабит Сарбаев,Алма Оразбаева, Хамит Чурин, Нұрсұлтан Бекетовтар ұйымдастырушылық және саяси жұмыстар жүргізді.

Орал контрреволюциясын жойғаннан кейін полк Оңтүстік майданда шайқасып Қырымды азат етті. Қазақстандық әскери құрамалар Колчак, Дутов, Врангельді талқандауға, контрреволюциялық басшылары К.К.Мамонов, Б.А.Анненков, Г.И.Семенов, Р.Ф.Унгерн Фон Штернберг әскерлерін жоюға қатысты.

Қазақ халқы көп ұлттық совет халқымен бірге Совет өкімет орнату жолындағы күресте шынығып, социалистік Отанды революция жауларынан жанқиярлықпен қорғады. Қазақстанда Совет өкіметін орнатуға ат салысқан құрамалардың бірі 1918 жылы Николаевск қаласында жасақталған 25-атқыштар дивизиясы болды. Дивизия 1918 жылдың аяғы 1918жылдың басында ақ чехтар Еділ бойындағы ақ казактармен шайқасты. 1918 жылы 7 қазанда Самараны, 1919жылы 24 қаңтар Оралды, 1919 жылы наурызда Ілбішінді азат етті.

1920ж аяғында Коммунистік партия жаңа экономикалық саясатты (ЖЭС) әзірлеуге кірісті. 1921ж ақпанның басында Ленин азық-түлік салғыртының орнана азық-түлік салығын енгізудің қажеттігін атап көрсетті.

Сьезд партияның соғыс коммунизмі саясатынан жаңа экономикалық саясатқа көшу жөніндегі ұстаған бағытын мақұлдап, салғыртты азық-түлік салығымен ауыстыру туралы шешім алды. Шаруалар шаруашылығына салынатын салықтың міндетті мөлшері белгіленді, өйткенмен артық өнімдерді шаруаның өзі толық билейтін болып, ал өнімдерді шаруа өнеркәсіп товарларына айырбастауға, базарға шығарып сатуға мүмкіндік алды.

1922ж да ЖЭС-тің енгізілгеніне қарамастан азық түлік салығының салғырттан айырмасы болмағанын байқаймыз. Олардың мөлшері де бірдей және жоғарыдан түсірілетін әрі күштеп жиналатын. РК(б)П Орталық Комитетінің «орталыққа» астық жіберу талабы өте қатаң болғандықтан жергілікті органдар да әртүрлі жан түршігерлік әрекеттерге барды. Соның бірі салықты аз төлеу үшін 50 тиыннан ақша төлеу шарасы. Ал жерін жасырған адам тәркілеуге ұшырап, сотқа тартылатын.

6. Азамат соғыс жылдарындағы қалыптасқан қиындықтармен байланысты Кеңес өкіметі 1918ж орта кезінде елді барлық материалдық ресурстармен адам күштерін барынша жұмылдыру қалаларды өнеркәсіп жұмысшыларын, Қызыл Армияны азық түлікпен қамтамасыз ету, елде қатаң еңбек тәртібін орнату мақсатында «әскери коммунизм» саясатын енгізді. Бұл төтенше саясат экономикалық күйзеліс, кеңес мемлекеттің шетел интернеттері мен ішкі жаулардан қорғаудың қажеттілігімен туған еді. «әскери комунизм» саясаты негінде азық түлік мәселесін шешу үшін төтенше шара азық- түлік салғырты енгізілді. «Әскери комунизм» саясаты бойынша елде жаппай еңбек ету міндеттілігі талап етілді. Жергілікті жерлерде еңбек етуге бұрынғы қанаушы тап өкілдері тартылды.

Қазақстанда «әскери комунизм » саясаты негізінен өнеркәсіпті кеңес органдарының қолына шоғырландыру, оны Қызыл армияны қару жарақ және жабдықтармен қамтамасыз етуге жұмылдыру шаралары жүргізілді.

Қазақстанда Кеңес өкіметіне қарсы күрес азамат соғысының майдандары жойылғаннан кейін де тоқтаған жоқ.

Қызыл Армия бөлімдері жұмысшылардың деревня мен ауыл-село кедейлерінің белсене қолдауымен қысқа мерзімде контрреволюциялық бүліктердің бәрін жойды.

Қазақстанда жаңа өкімет орнатудағы күресі жеңіске жетті.

Қазақстанда азамат соғысының аяқталуы және контрреволюциялық күштермен ақ гвардияшыларды талқандаумен байланысты кеңес өкіметін қайта қалпына келтіру мәселесі ерекше орын алды. 1919ж маусым айында кеңестердің ұлт істері жөнінде халық комиссариаты қазақ кеңес автономисын құру туралы арнайы мәселе қарады. Онда қазақ халқының қалың бұқарасымен тығыз байланыс орнайтын, мұндағы жаудан азат етілген аймақтарда саяси және шаруашылық жұмыстарды ұйымдастырып, өлкеде кеңестердің құрылтай сьезін шақыруға әзірлік жасайтын арнаулы орган құру туралы шешім қабылданды. Осыған байланысты 1919ж 10 шілдеде РСФСР халық комисарлары кеңесінің декреті бойынша Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөніндегі ревалюциялық комитет құрылды. Ревалюциялық комитеттің 1-ші құрамына С.Пестковский, А.Байтұрсынов, В.Лукашев, Ә.Жанкелдин, М.Тұнғаншин, С.Мендешев, Б.Қаратаев кірді. Әр түрлі уақытта қазақ ревкомының мүшесі болып Ә. Әйтеков, С. Арғыншиев, А. Абденов, Ғ. Әлібеков, Б. Қаралдин, еңбек етті. Қырғыз (қазақ) революциялық комитетінің жанынан басқару салалары бойынша: еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау және халық ағарту, егіншілік, юстиция, пошта және телеграф, азық- түлік, жұмыс шаруа инструкциясы, халық шаруашылығы кеңесі сияқты бөлімдер мен бөлімшелер құрылды.

1920ж 4-12 қазанында Қазақстан кеңестерінің құрылтай съезі болып өтті. Съезге Қазақстанның барлық губернияларынан 273 делегат және Алтай губерниясы қазақтарының атынан 6 делегат қатысты. Құрылтай съезінің Орталық атқару комитеті ( С. М. Менделеев) және Халком кеңесі ( Радус Зенкович) сайланды. Съезд Қырғыз ( Қазақ) АКСР-і РКФСР –дің құрамына кіретін жұмысшылардың, еңбекші қазақ халқының, шаруалардың, казактардың және қызыл әскер депутаттары кеңестерінің автономиялық республикасы болып құрылғанын мәлімдеді.