Гісторыя беларускай літаратуры (ХІХ ст. – 1970-я гады ХХ ст.)
жүктеу/скачать 3.81 Mb.
|
| Іван Мележ (1921–1976)
Радзіма І. Мележа – надпрыпяцкае Палессе, тая яго частка, якая сёння ляжыць непадалёку ад ракі ў межах Калінкавіцкага і Хойніцкага раёнаў. У палескіх раманах І. Мележа даволі дакладна захавана геаграфія родных мясцін пісьменніка, прычым назвы некаторых паселішчаў пададзены без змен – Глінішчы, Ламачы, Тульчавічы, Юравічы; другія крыху перайначаны – Курані, Алешнікі. Сёння гэта край, які мяжуе з адселенай і неадселенай зонай Чарнобыльскай АЭС. Іван Паўлавіч Мележ нарадзіўся 8 лютага 1921 г. у вёсцы Глінішча Хойніцкага раёна ў беднай сялянскай сям’і. Зямлі было мала. Дзеці змалку ўцягваліся ў работу. Будучы пісьменнік з пяці гадоў пасвіў свіней. Яго, калі можна сказаць так, пастухоўскі ранг павышаўся: пасля свіней пасвіў авечак, цялят, карову, пазней вадзіў у начное каня. Вучыўся ён у трох школах: у пачатковай – у родным Глінішчы, у сямігодцы – у Алексічах, заканчваў дзесяцігодку ў Хойніках. Міжволі прыходзіць думка: даволі ранняе нездароўе пісьменніка, можа, і тлумачыцца ранняй адарванасцю ад роднай сям’і, хаты, нерэгулярным, выпадковым харчаваннем. Жывучы ў Хойніках, І. Мележ захапляецца літаратурай: у мястэчку хапала добрых бібліятэк. Ён увогуле вядзе актыўнае жыццё. Удзельнічае ў школьных спектаклях, піша вершы, гуляе ў валейбол, футбол і вучыцца старанна: канчае дзесяцігодку з атэстатам выдатніка. Пасля заканчэння сярэдняй школы пасылае дакументы ў Маскоўскі ІФЛІ (Інстытут гісторыі, філасофіі, літаратуры), і хоць выдатнікаў мусілі прымаць без экзаменаў, І. Мележ нават выклік з інстытута не атрымаў. Год пасля гэтага ён працуе загадчыкам аддзела піянераў у Хойніцкім райкаме камсамола. Для будучай пісьменніцкай работы гэта значыла многае. Паездкі па вёсках пашыралі жыццёвы далягляд юнака, узбагачалі ўражаннямі. Восенню 1939 г. І. Мележ становіцца студэнтам ІФЛІ імя М.Г. Чарнышэўскага. З першага курса будучага пісьменніка прызываюць у войска. Пачынаў служыць у Данбасе, у Арцёмаўску. Затым трапляе ў артылерыйскі полк, у Карпаты. У 1940 г. ён прымаў удзел у вызваленні Паўночнай Букавіны. У хуткім часе пачалася вайна. Яна застала I. Мележа на самай мяжы. Варта сказаць: ужо тады ён збіраўся стаць пісьменнікам. Вёў дзённік. Частку дзённікаў закапаў на месцы дыслакацыі палка, частку завёз у роднае Глінішча, калі прыязджаў у водпуск. На жаль, хата бацькоў І. Мележа згарэла, згарэлі і дзённікі, а тыя, якія закапаў, адшукаць не ўдалося. Засталася толькі частка: дзённікі, якія вёў у час адступлення. Цяжка пераацаніць тое, што здзейсніў пісьменнік. Дарэчы, весці якія-небудзь запісы падчас вайны строга забаранялася. Насуперак суровым вайсковым прадпісанням, І. Мележ вёў дзённік, абыходзячы ў ім найбольш вострыя вуглы. Шлях адступлення і баёў артылерыйскага палка, у якім служыў І. Мележ, ляжаў праз Збруч, Умань, Новую Адэсу, Нікалаеў, Іларыёнаўку. Пісьменнік удзельнічаў восенню 1941 г. і зімой 1942 г. у адваяванні ад немцаў Растова, Лазавой, Барвенкава. Летам 1942 г. пісьменніка цяжка параніла. «Правае плячо было разбіта асколкам бомбы. Рука, якую ледзь не адрэзалі, як нежывая вісела на падвязачцы з марлі, рана зажывала марудна», – успамінаў пісьменнік. Лячыўся І. Мележ у растоўскім, затым у тбіліскім шпіталях. У Растове І. Мележу ў рукі трапіў «Ціхі Дон» М. Шолахава, яго заключная кніга, надрукаваная ў часопісе «Новый мир». Кніга гэтая стала настольнай для будучага пісьменніка, можна сказаць, ягонай Бібліяй. Шкада, што да апошняга часу не праведзена даследаванне, у якім прасочвалася б мастацкая сувязь паміж «Ціхім Донам» М. Шолахава і «Палескай хронікай» І. Мележа. М. Шолахаў і І. Мележ – пісьменнікі з рознай, непадобнай манерай пісьма. Але яднае гэтыя дзве кнігі вернасць жыццёвай праўдзе, хроніка сямейнага жыцця, звязаная з падзеямі сусветна-гістарычнага значэння. Шмат якія калізіі запазычыў І. Мележ з «Ціхага Дона». Але усё гэта прыйдзе пазней, калі пісьменнік стане на ўласныя ногі. Пакуль жа будзе толькі захапляцца М. Шолахавым, параўноўваць растоўскія стэпы са сваім родным, лясным і балотным, палескім краем. Ужо ішла бітва за Сталінград. У вайне нібыта намячаўся пералом да лепшага. Паступовае выздараўленне, радасныя весткі з фронту прымусілі І. Мележа ўзяцца за пяро. Ён ужо спрабаваў свае сілы ў літаратуры. Яшчэ да вайны друкаваў вершы, якія змяшчаліся ў мазырскай абласной газеце «Бальшавік Палесся», а таксама ў некаторых мінскіх газетах. Але вершы вершамі, а проза, у прыватнасці, першае апавяданне «Сустрэча», давалася пісьменніку з вялікімі цяжкасцямі. У кастрычніку 1942 г. І. Мележу выдалі пасведчанне аб інваліднасці і спісалі з арміі. Ён напачатку не ведаў, куды ехаць і як жыць далей. Але ў ціхмянага, спакойнага палескага хлопца аказалася ўчэпістая хватка, цвёрдая натура. Гэта значыла: ні ў якіх жыццёвых вірах і акалічнасцях ён не прападзе. Цягніком ён дабіраецца да Баку, адтуль на параходзе да Гур’ева. I вось мы бачым І. Мележа ў Бугуруслане. Там працаваў эвакуіраваны з Малдавіі педінстытут, выходзіла мясцовая газета «Бугурусланская правда». У хуткім часе І. Мележ стаў студэнтам-завочнікам і адначасова выкладчыкам ваеннай падрыхтоўкі гэтага інстытута. Час быў ваенны, цяжкі, трэба было неяк жыць. Тым болей, што пісьменнік ажаніўся. У «Правде» I. Мележ вычытвае, што на станцыі Сходня пад Масквой пачынае работу Беларускі дзяржаўны універсітэт. У кастрычніку 1943 г. ён ужо там. Як і раней, вучыцца ва універсітэце і выкладае ваенную падрыхтоўку, а пазней нават узначальвае ваенную кафедру. Фашысцкіх захопнікаў гоняць на Захад. Ужо вызвалены Мінск. I. Мележ заканчвае БДУ, і ў гэтым годзе заканчваецца Айчынная вайна. Тады ж яго залічваюць у аспірантуру, ён чытае лекцыі студэнтам. Варта сказаць, што яшчэ ў час знаходжання I. Мележа на Сходні яго апавяданні трапілі да К. Чорнага. Хворы пісьменнік знайшоў час прачытаць іх. К. Чорны, можна сказаць, не толькі падбадзёрыў маладога аўтара, але і адкрыў яму дарогу ў літаратуру. Сваё першае апавяданне І. Мележ напісаў, лежачы на ложку ваеннага шпіталя ў 1942 г. У пасляваенныя гады выходзяць зборнікі апавяданняў тады яшчэ маладога пісьменніка «У завіруху» (1946) і «Гарачы жнівень» (1948). Ужо ў гэтых дзвюх невялікіх кніжках праявіліся асаблівасці творчай манеры аўтара: уменне ў звычайнай будзённай з’яве знайсці праяўленне чалавечага характару, заглянуць у яго душэўны свет. Апавяданні падкуплялі чытача сваёй непасрэднасцю, шчодрасцю, дакладнасцю жыццёвых дэталяў. За невялікім выключэннем, пабудаваны яны не на вострых сутыкненнях, а ўяўляюць сабой кавалкі па-мастацку асэнсаванага будзённага жыцця. І. Мележ па характару таленту – традыцыяналіст-бытапісальнік. Яго стыль характарызуецца апавядальнай інтанацыяй, прадметнасцю, «рэчавасцю» бачання навакольнага свету, дакладнымі дэталямі. Відаць, не без уплыву ўдумлівага чытання М. Шолахава, дзе шырока захоўваецца каларыт данской, казацкай гаворкі, пісьменнік у «Палескай хроніцы» шырока ўжывае дыялектызмы Палесся, усе гэтыя «кеб», «було», «ето». Творчасць І. Мележа – праўдзівая эпапея самапазнання душы беларускага народа на пераломных рубяжах «суровага і трагічнага XX ст.» па выразу М. Гарэцкага. Некаторыя з напісаных І. Мележам апавяданняў з’яўляюцца як бы эскізамі да тых карцін і персанажаў, што паўстануць са старонак яго рамана «Мінскі напрамак». Напрыклад, апавяданне «У завіруху», прысвечанае К. Чорнаму і напісанае яшчэ ў 1944 г. У аснове яго добра вядомы аўтару матэрыял, падзеі, можна сказаць, асабіста перажытыя. Рана пісьменнік адчуў, што вайна не толькі справа гераічная, якая патрабуе ад чалавека воінскага подзвігу, мужнасці, адвагі, але і цяжкая паўсядзённая работа. Герой апавядання Мікалай Засмужац якраз і ёсць нястомны працаўнік вайны. Ён пасыльны штаба. І. Мележ піша: «Засмужац не спаў другія суткі. На світанні ён ішоў па гэтай дарозе насустрач, у штаб арміі, з данясеннем ад камандзіра кавалерыйскай брыгады. Да штаба арміі было кіламетраў дваццаць ці крыху болей. Але ўсе дарогі і сцяжынкі былі так закіданы снегам, што дабрацца да яго ўдалося толькі за шэсць гадзін, дашчэнту змучыўшы каня і сябе. У штабе затрымалі нядоўга, не далі спачыць. Відаць, пісьмо было важнае, бо праз паўгадзіны яму ўручылі новы пакет і загадалі неадкладна ехаць назад. Калі ён выязджаў з сяла, ад стомы і бяссонніцы адчуваў сябе змарнела. У давяршэнне да ўсяго звечара разлютавалася завіруха». Засмужац разлічваў адпачыць, сагрэцца, пад’есці, але ўсе яго спадзяванні аказаліся марнымі. Трэба было зноў збірацца: везці новае данясенне, бо напарнікі, што маглі яго замяніць, аказаліся забітымі. I зноў абяссілены, зняможаны салдат рушыў у далёкую дарогу... Адным з твораў, які, можна сказаць, самым непасрэдным чынам ляжыць ля вытокаў рамана «Мінскі напрамак», з’яўляецца нарыс «Дарогі на ўсход і захад». І. Мележ ведаў вайну і зведаў самыя горкія яе старонкі: адступленне сорак першага года ад Заходняй граніцы Карпат да Данбаса, наступленне восенню і зімой 1941–1942 гг. на Растоў, Барвенкава, станцыю Лазавую. Недзе ў душы пісьменніка жыла горыч, што ён пакінуў армію, не дачакаўшыся пераможных салютаў, не вызваляў гарадоў, сёл, пакінутых ворагу ў сорак першым годзе. У 1946 г. выходзіць зборнік «У завіруху», змест якога складаюць творы, напісаныя ў вайну. Другі зборнік I. Мележа ўбачыў свет у 1948 г. На кароткі час у першы пасляваенны год пісьменнік прыехаў у роднае Глінішча. Убачыў зруйнаваную вёску, пабыў на папялішчы роднай хаты, кватаруючы ў чужой, напісаў апавяданне «Гарачы жнівень». Пазней пісьменнік назаве гэты твор аповесцю. Са скарачэннямі яна друкавалася у часопісе «Полымя». У гэтай аповесці, авеянай мяккай, лагоднай паэтычнасцю, досыць выразна ўгадваюцца творчыя якасці І. Мележа як аўтара, якія знойдуць найбольшае ўвасабленне ў «Палескай хроніцы»: нетаропкую інтанацыю, дакладнае сваёй прадметнасцю, рэчаўнасцю апісання, увогуле добрую мову. «Гарачы жнівень» у пэўным сэнсе можна мазваць метафарай. Лета было вельмі засушлівым. Усё навакол гарэла. Але на гэта пісьменнік найменш звяртае ўвагу. Галоўнае для яго – спаборніцтва дзвюх брыгад, адну з якіх узначальвае Алена, другую ганарыстая, трохі самаўпраўная Насця. Менавіта Насця захапіла жняярку, на гэты дзень выдзеленую Алене. Паміж імі ўзнікае гарачае спаборніцтва. Апавяданне пісалася ў той час, калі ў літаратуры ва ўсю моц панавала тэорыя бесканфліктнасці. І. Мележ – таленавіты пісьменнік, які пасля цяжкай, нават трагічнай для яго лёсу вайны, прыехаў на радзіму, пра якую дзень і ноч трызніў у доўгія гады разлукі. Няма нічога дзіўнага, што нягледзячы на разруху, разбурэнне, шмат што ён убачыў праз ружовыя акуляры. Ды, мабыць, галоўнае было не гэта. Выйгралі такую вайну, адолелі такога магутнага, каварнага ворага, вызвалілі народы Еўропы ад фашызму, то з мірнымі справамі, з аднаўленнем разбуранай гаспадаркі як-небудзь справімся. Так, відаць, думаў кожны воін, які, страціўшы на крывавах дарогах вайны нямала сяброў-таварышаў, адолеў невымерныя пакуты, дажыўшы да мірных дзён. У 1947 г. І. Мележ друкуе апавяданне «Павел прыехаў», якое з’яўляецца як бы працягам «Гарачага жніўня». Міжволі ўзнікае думка: чаму ў тыя, першыя пасляваенныя гады І. Мележ не ўзяўся за напісанне «Людзей на балоце». Ён быў на роднай зямлі, пра якую марыў доўгія гады, бачыў герояў, якія стваралі калгас, былі тут добрымі гаспадарамі і дамагаліся неблагіх поспехаў. Аднак не мог пісьменнік пачаць «Палескую хроніку» ў гэты час. Ён яшчэ жыў вайной. Аўтар піша шэраг апавяданняў – «Таварышы», «Незнаёмы» (абодва 1947), п’есу-аднаактоўку «Хто прыйшоў уночы» (1945). І. Мележ у першае дзесяцігоддзе творчай работы як бы толькі прыглядаецца да жыцця, намацвае свой шлях у літаратуру. У 1947 г. ён пачынае работу над раманам «Мінскі напрамак». Ужо адно тое, што пісьменнік узняўся ад невялікага апавядання, замалёўкі да шырокага эпічнага палатна, дзе перакрыжоўваюцца лёсы дзесяткаў герояў, асэнсаваны буйныя, можна сказаць, гістарычныя пласты рэчаіснасці, заслугоўвае глыбокай увагі і павагі. Пісьменнік адчуваў у сабе патэнцыяльныя творчыя сілы і стараўся здзейсніць іх. Раман «Мінскі напрамак» прысвечаны велічнай падзеі ў жыцці беларускага народа – заключнаму этапу Айчыннай вайны ў вызваленні Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Не трэба забываць і пра тое, што менавіта на беларускай зямлі Савецкая Армія, можа, нават з яшчэ большым размахам, ажыццявіла тое, што зрабілі з нашай арміяй немцы ў 1941 г. Савецкія франты нанеслі некалькі маланкавых удараў, загналі нямецкія дывізіі ў некалькі буйных «катлоў», у якія трапілі дзесяткі тысяч гітлераўцаў. Нездарма летам 1944 г. па галоўнай вуліцы Масквы – тады яна насіла імя М. Горкага – правялі пяцідзесяцітысячную калону ваеннапалонных, якраз з тых часцей, якія былі нацэлены на ўсход і намераваліся ўзяць у 1941 г. Маскву. У беларускай прозе да часу напісання «Мінскага напрамку» з’явілася нямала твораў, якія паказвалі партызанскую вайну на захопленай ворагам савецкай зямлі. Значна менш быў абмаляваны воін-беларус, франтавік, які прайшоў цяжкай ваеннай дарогай ад сцен Масквы і Сталінграда да Прыпяці, Беразіны і Нёмана, несучы вызваленне народу. Вядомым і бясспрэчным з’яўляецца той факт, што за Беларусь змагаліся не толькі партызаны, а і сотні воінаў-беларусаў, увесь савецкі народ. І. Мележ паставіў творчай задачай паказаць у мастацкіх вобразах бітву за Беларусь, бітву, якая адначасна ішла і на франтавых дарогах, і ў глыбокім варожым тыле. Кніга з такім шырокім ахопам падзей, дзе сюжэт разгортваецца ў двух планах, дзе адначасова паказваецца і партызанская барацьба, і баі, што вяла Савецкая Армія, з’явілася першай падобнай спробай у беларускай літаратуры, і таму натуральна перад аўтарам стаялі вялікія цяжкасці. Пісьменнік намаляваў у рамане цэлую галерэю вобразаў савецкіх людзей, горача аддадзеных сваёй Радзіме, гатовых ахвяраваць за яе свабоду і шчасце ўласным жыццём. Сімпатычнымі, жыццёва праўдзівымі фарбамі намаляваны, напрыклад, камісар партызанскай брыгады Туравец, чалавек шчыры, сумленны: ён адзін з тых кіраўнікоў, якія і ў мірны час, і ў дні вайны з’яўляюцца душой усякай справы. Тысячы такіх людзей, як Туравец, падняліся з гушчы народа. Цяжкія выпрабаванні выпалі на долю партызанскай брыгады, дзе камісарам быў Туравец. Напярэдадні бітвы за Беларусь гітлераўцы прыкладалі ўсе намаганні, каб знішчыць, разграміць партызанскі рух, забяспечыць устойлівасць свайго бліжняга тылу. Варта адзначыць, што пісьменніку шмат у чым удалося па-мастацку перадаць складанасць той абстаноўкі, якая была характэрнай для шэрагу партызанскіх злучэнняў напярэдадні вызвалення беларускай зямлі. Не ўсё дасканала ў паказе партызанскіх кіраўнікоў. Часам яны нагадваюць людзей з плаката, на вуснах якіх зычныя лозунгі, агульныя словы. Але і ўдачы ёсць. Добра, глыбока псіхалагічна намаляваны вобразы партызанкі-разведчыцы Ніны Лагуновіч, падрыўніка Шашуры, маладога партызана Васі Крайко. Шашура, напрыклад, шмат пабачыў у жыцці, ён бывалы чалавек, жартаўнік, трохі авантурыст і адчайна любіць бачныя ўсім феерверкі на чыгунцы. Сярод вобразаў воінаў асноўную нагрузку нясе камандзір танкавай роты, затым батальёна Аляксей Лагуновіч. Менш удаліся пісьменніку вобразы іншых воінаў – капітана Маскаленкі, падпалкоўніка Сяміжона, танкістаў Сонцава, Быстрова. Намаляваны яны ў многім схематычна, іх роля ў рамане падчас толькі службовая. Асноўная ўдача раманіста – вобраз камандуючага II Беларускім фронтам генерала Чарняхоўскага, над якім І. Мележ шмат і упарта працаваў, збіраў архіўныя матэрыялы, уносячы змены ў кожнае новае выданне. «Мінскі напрамак» быў завершаны ў 1952 г. І. Мележ многа разоў вяртаўся да яго дапрацоўкі. Пісьменнік часта падмяняў учынкі герояў іх голым апісаннем, якое ніколі не заменіць мастацкіх карцін. Гэта робіць характары герояў статычнымі, пазбаўляе іх дынамікі развіцця. Таму нават такія героі, як Туравец, Ніна Лагуновіч, здаюцца нам нязменнымі, аднолькавымі на працягу ўсёй кнігі. І. Мележа можна яшчэ папракнуць вось у чым: усе героі «Мінскага напрамку», за выключэннем хіба аднаго Шашуры, – людзі надзвычай «сур’ёзныя», яны амаль ніколі не смяюцца. У рамане вельмі мала гумару: ні ў простым паказе з’яў, ні ў аўтарскім ацэначным слове. Пісьменнік сам адчуваў недахопы рамана. Ён некалькі разоў браўся за дапрацоўку, удасканаленне свайго твора. У нейкай ступені гэта яму ўдалося. Раман стаў больш кампактным, можна сказаць, набылі мастацкае жыццё многія героі твора. Больш стройнай, зладжанай стала кампазіцыя. Можна сказаць, што «Мінскі напрамак» стаў падрыхтоўчым этапам да напісання «Людзей на балоце» і астатніх твораў «Палескай хронікі». «Пасля «Мінскага мапрамку», – прызнаваўся I. Мележ, – я апынуўся нібы на ростанях. Цяжкая праца так выматала мяне, што я адчуваў сябе не ў стане ўзяцца за значную кнігу. Каля трох гадоў я не пісаў буйных рэчаў. Надрукаваў некалькі апавяданняў, дзве маленькія аповесці «Блізкае і няблізкае» («Зямля, якую любіш», «Край, які любіш») і «Дом пад сонцам» (абедзве 1954), дзве п’есы «Пакуль мы маладыя» (1955) і «Дзень нараджэння» (1957). У названых рэчах яшчэ адчуваецца інерцыя «Мінскага напрамку». Як і ў наступных апавяданнях «На рацэ» (1953), «Блізкае і далёкае», «На скрыжаванні» (абодва 1954), «Што ён за чалавек» (1955), у нейкай меры «Дом пад сонцам» (1954–1955). Наступныя апавяданні «У гарах дажджы», «Спатканне за горадам» (абодва 1955) як бы азначаюць пачатак новага этапа ў творчасці пісьменніка, набліжаючыся сваёй паэтыкай да «Палескай хронікі». У апавяданні «У гарах дажджы» упершыню як бы глыбока паядналіся творчы вопыт пісьменніка і жыццёвы матэрыял. Так, сам І. Мележ служыў у Карпатах. Не выключана, што некаторыя асабістыя якасці ён аддае салдату Макоўчыку, марудліваму, маларухаваму, які ў час ваенных заняткаў «апошнім злазіць з каня, апошнім цягнецца да гарматы». Апавяданне «Спатканне за горадам» уяўляе сабой як бы прэлюдыю да трэцяй кнігі «Палескай хронікі» – «Завеі, снежань». Пісьменнік выразна даказвае, што яму па плячы пісаць творы, выяўляючы далікатныя, інтэлігентныя пачуцці, уласцівыя людзям іншага, чым сялянскае, асяроддзя. Пасля XX з’езда КПСС, з 1956 г. І. Мележ пачынае працаваць над першай кнігай «Палескай хронікі» – «Людзі на балоце», якую завяршыў у 1961 г. Можна сказаць, што, напісаўшы палескія раманы, І. Мележ паўстаў перад чытачом у новым творчым абліччы. Эстэтыка новых раманаў карэнным чынам адрозніваецца ад творчых прынцыпаў, якімі кіраваўся пісьменнік да гэтага часу. I справа не толькі ў тым, што пасля XX з’езда партыі змянілася духоўная атмасфера жыцця. І. Мележ, чуйны да перамен у творчым жыцці, не мог не заўважыць, што маладзейшыя пісьменнікі, якія ўліліся ў літаратуру ў другой палове 1950-х гадоў, сталі глыбей, праўдзівей, разнастайней пісаць пра жыццё. І. Мележ знайшоў у душы сілы, што дазволілі другімі вачамі паглядзець на акаляючае жыццё, адкінуць схемы, догмы, паводле якіх ён будаваў ранейшыя творы. А жыццёвы вопыт аўтар меў, бясспрэчна, больш грунтоўны, чым маладзейшыя пісьменнікі. І. Мележ – пісьменнік-бытапісальнік. Ён выпрацаваў трохі кансерватыўны, але дакладны жыццёвымі дэталямі, моўнай фактурай стыль, у якім пераважаюць жывапісныя, прадметна-рэчавыя элементы. На фоне паспешлівай, узнёсла-песеннай лірычнай прозы некаторых маладзейшых пісьменнікаў стыль гэты прыкметна вылучаўся сваёй грунтоўнасцю, манументальнасцю. Напісаў І. Мележ раманы «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы» ў добрай манеры сацыяльна-бытавой беларускай прозы, і яны загучалі вельмі па-сучаснаму. Не было сярод маладзейшых пісьменнікаў аўтара, які б, як І. Мележ, ведаў палескую вёску сярэдзіны і канца 1920-х гадоў як цэльны, яшчэ не разарваны, эпічны асяродак жыцця з яго векавымі традыцыямі, запаветамі, нават забабонамі і паняверкамі. Значнасць мастацкага твора вызначаецца перш за ўсе адкрыццём тыпу, характару, бо толькі аб’ёмны, пададзены ў адзінстве асабістага і грамадскага характар забяспечвае твору мастацкае даўгалецце. У раманах І. Мележа ва ўвесь сацыяльны, чалавечы рост паўсталі Васіль Дзяцел, Ганна Чарнушка, Яўхім Глушак, яго бацька Халімон Глушак, вясковы актывіст, дэмабілізаваны чырвонаармеец Міканор, старшыня валвыканкама Апейка, сакратар райкама Башлыкоў і іншыя героі. А колькі вобразаў так званага другога і трэцяга планаў, якія запамінаюцца, бо і яны абмаляваны глыбока, паўнакроўна, і роля іх далёка не дзяжурная. Мастацкаму твору можна выносіць прысуд, мяркуючы па тым, што ў ім напісана. Трэба сказаць, што ў творах такога размаху, маштабу, як мележаўскія раманы, сацыяльнае, філасофскае дно магло быць глыбейшае. Рушэнне старога сялянскага свету пачалося задоўга да Кастрычніцкай рэвалюцыі. У часы калектывізацыі прыйшлося развязваць вузлы, якія за два-тры стагоддзі да яе завязала гісторыя. Адзін з прыкметных герояў «Палескай хронікі» старшыня валвыканкама Апейка, вядома, не мог не ведаць пра гэтыя вузлы. Прыгоннае права ў Расіі было адменена толькі ў 1861 г. Тая зямля, якая дасталася сялянам пасля адмены прыгону, ва ўмовах неразвітай прамысловасці, за нейкае паўстагоддзе шляхам яе падзелу пабілася на вузкія палоскі, прывёўшы такім шляхам вёску да беззямелля. Калектывізацыя праводзілася паспешліва, без элементарнай падрыхтоўкі, без уліку сялянскай псіхалогіі. На такім гістарычным разрыве, найвялікшым драматычным і нават трагічным матэрыяле досыць натуральным было з’яўленне значнага мастацкага твора і значнага пісьменніка. «Палеская хроніка» І. Мележа нарадзілася менавіта на такім матэрыяле. Пра герояў мележаўскіх раманаў многа і справядліва пісалі крытыкі, літаратуразнаўцы. Прысвечаныя жыццю беларускай вёскі далёкіх дваццатых гадоў, кнігі гэтыя гучаць тым не меней вельмі сучасна, бо яны закранаюць інтарэсы, думкі, пачуцці людзей, па лініі галоўных пытанняў жыцця перагукваюцца з нашымі днямі. Значнасць буйнога твора вызначаецца адкрыццём тыпу, характару, бо толькі аб’ёмны, пададзены ў адзінстве асабістага і грамадскага характар нясе ў сабе вобраз часу, з’яўляецца сапраўдным мастацкім адкрыццём. Колькі такіх характараў адкрыў І. Мележ! Пра Беларусь, пра Палессе бытавала думка як пра край цёмны, забіты, з пакорлівымі, баязлівымі людзьмі. Пісьменнік разбівае такі погляд. Беларусы-палешукі жывуць на беднай балотнай і пясчанай зямлі, але яны людзі вольныя, свабодалюбівыя, з высокім пачуццём уласнай годнасці. Людзі гэтыя па сваіх чалавечых якасцях ніколькі не саступаюць, скажам, героям А. Бальзака, Г. Флабера, М. Горкага, М. Гогаля, М. Шолахава і іншых славутых пісьменнікаў. І. Мележ намаляваў невялікую, нічым асабліва не прыкметную вёску Курані, як цэлую дзяржаву. Тут ёсць самабытныя палітыкі і філосафы, як, напрыклад, Андрэй Руды, Нібыто-Ігнат, дэмабілізаваны чырвонаармеец Міканор, неўгамонны жартаўнік Хоня, самадзейныя сказіцелі-паэткі, што да кожнага жыццёвага выпадку падбяруць адпаведнае выслоўе і нават рыфму – такой намалявана ўдава Сарока. Нават эпізадычныя героі маюць свой воблік і запамінаюцца: лясны, зацяты, як звер, Хрол, вечна п’яны ляснік Міця, прамы, як аршын, бясстрашны міліцыянер Шабета, швачка Голда, хітраваты гандляр Нохім, дурнаваты Бугай, маўклівы цяжкадум Пракоп, які стаў сваяком Васіля Дзятла, малодшы сын Халімона Глушака Сцяпан, які імкнецца да навукі. Падзеі раманаў адбываюцца ў гады так званага «вялікага пералому», у часы рашучых, рэвалюцыйных пераўтварэнняў, і пісьменнік шырока паказвае ўмовы, абставіны таго часу, які пазней назвалі часам культу асобы і таталітарызму. Да ліку сумленных дзеячаў, якія ўзяліся будаваць новы свет у межах воласці ці раёна, адносіцца прамы, як штык, начальнік міліцыі Харчаў, былы актыўны ўдзельнік грамадзянскай вайны, сакратар райкама Башлыкоў, двудушны старшыня сельсавета Дубадзел, малады кар’ерыст Кудравец. Былы ўдзельнік грамадзянскай вайны «крывароты» старшыня сельсавета Дубадзел проста беспрынцыпны, хцівы махляр, без ніякіх адзнак сумлення: можа і хабар узяць, і напіцца на вяселлі чалавека, «класава варожага» савецкай уладзе, і, пагражаючы палітычнымі абвінавачваннямі, прагне залучыць да сябе ў якасці каханкі Ганну Чарнушка, былую жонку кулацкага сына Яўхіма Глушака. Пісьменнік па-вясковаму мудра дыферэнцыруе куранёўскіх жыхароў па іх маральных якасцях. Вёска ведае ўсё і ўсіх. У ёй ні ад чаго не схаваешся.
Ёсць яшчэ адзін цікавы вобраз у рамане – сакратар валасной партячэйкі латыш Гайліс, які асеў на жыццё ў Палессі. Гэта чалавек справядлівы, сумленны партыец. Калі падводзіць баланс, то кіраўнікоў прынцыповых у раённым звяне аказваецца не менш, чым тых, хто не забыў яшчэ атакі грамадзянскай вайны і ваенныя метады вырашэння пытанняў мірнага часу. Асноўны канфлікт пралягае паміж Апейкам і Башлыковым. Башлыкоў лічыць Апейку гнілым лібералам, які не бачыць складанасці класавай барацьбы: аднавіў у настаўніках былога царскага афіцэра Гарошку, мае брата кулака; адным словам, бракуе старшыні райвыканкама бальшавіцкай прынцыповасці, у яго шмат дабраты да людзей, якія нібыта спагады не варты, напрыклад, да папа, які даў абяцанне агітаваць супроць рэлігіі, або кулацкага сынка Сцяпана Глушака, якому Апейка дазволіў працаваць у камуне. У 1960–1970-я гады кнігі І. Мележа «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы» былі, бадай, найбольш дыскусійныя. Аб іх многа пісалі, пісьменнік даваў бясконцыя інтэрв’ю розным выданням, раманы гэтыя чыталі нават тыя, хто быў абыякавым да беларускай літаратуры. Што ж, пісьменнік вёў гаворку пра галоўныя пытанні жыцця. У памяці людзей былі яшчэ «свежыя» факты аб нядаўніх драматычных падзеях: аб гулагу, беспадстаўна абвінавачаных, несправядлівых адносінах да ваеннапалонных і ўвогуле многіх людзей, якія знаходзіліся на акупіраванай тэрыторыі. Для напісання рамана «Подых навальніцы» спатрэбілася чатыры гады. Ён унутрана завершаны, у пэўным сэнсе з’яўляецца па-мастацку цэльным творам. Спачатку дзеянне новага рамана як бы запавольваецца. Пісьменнік як бы паўтарае тое, што вядома чытачу з першага рамана. Гэта зноў малюнак сенажаці, грэбля, перакінутая праз дрыгву, з двара выязджае Васіль Дзятлік з сямействам, Глушакі едуць, Андрэй Руды з жонкай, удава Сарока, непаседлівы Зайчык з тузінам дзяцей. Так ледзь не палову рамана «Подых навальніцы» пісьменнік як бы топчацца на месцы, нічога асабліва новага чытачу не паведамляючы. Тая ж прывязанасць да сваіх надзелаў, тыя ж думкі-страхі пра тое, што ўсё можна страціць, што старое жыццё можа скончыцца. Зноў карціны мінулага, якім спрадвеку жылі дзяды, прадзеды, прашчуры. Што наперадзе – невядома. «Гуртавое-чартавое», – гавораць тыя самыя палешукі. Пісьменнік не проста паўтарае тое, што сказаў у першай кнізе, у «Людзях на балоце». Ён як бы нанава высвечвае былое жыццё, выяўляючы яго асноўныя вартасці. І. Мележ як бы глыбей адчувае, што ён піша эпас. Эпасам раней называлі гераічную песню, перамогу якога-небудзь народа, які, дзякуючы мужнасці, адвазе, выключнай храбрасці, перамог ворагаў і замацаваўся на зямлі. Раманы І. Мележа «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы» таксама своеасаблівы эпас. Дрыгвяны паўвостраў, на якім размясцілася вёска Курані, як бы нагадвае поле бою. Колькі людзям спатрэбілася сіл, намаганняў, поту, працы, каб замацавацца на ім дзеля жыцця, прыстасаваць балота, багну пад месца для поля і агарода. На гэтым кавалку зямлі ішла барацьба за жыццё, праўдзівей, за існаванне на зямлі: напрыклад, эпізод, калі куранёўцы мосцяць гаць праз балота, ладзячы дарогу, каб вясной і восенню мець магчымасць пайсці ці паехаць у іншыя вёскі. Эпас у старым значэнні слова заключаецца і ў тым, што пры рознасці надзелаў, неаднолькавых гумнах, агародах, хатах людзі жылі адзіным жыццём. Кожны паасобку, але ў адзін час выязджалі на касавіцу, на жніво; гук цапоў восенню, зімой даносіўся з кожнага гумна. Вёска калядавала, спраўляла вяселлі, хавала на могілках сваіх нябожчыкаў – гэты заведзены з незапамятнай даўніны строгі круг жыцця нязменна паўтараўся. У другім рамане на сенажаці паяўляецца Апейка, косіць разам з вяскоўцамі, паказваючы, што ён таксама сялянскі сын, агітуе за калгас. Але нават не гэта галоўнае. Пачынаюць дзейнічаць спружыны, закладзеныя ў першым рамане. Пісьменнік паказвае: нават у такой вёсцы, як Курані, дзе хаты, гумны, хлявы большасці вяскоўцаў мала адрозніваюцца між сабой, расце пачуццё асобы. Тым часам рост гэтага пачуцця разбурае патрыярхальную вёску. Перастае дзейнічаць запавет: «Сцерпіцца-злюбіцца». Ганна адчувае сябе ў доме Карчоў няўтульна. Мала таго, што яна не любіць Яўхіма, яна штогадзінна, штохвілінна ловіць на сабе злавесныя позіркі сямейнікаў: ты, галячка, прыйшла ў нашу хату, нічога з сабой не прынёсшы, то цані шчасце, якое табе выпала. Падобнае адчуванне вярэдзіць Ганніну душу, яна адчувае сябе глыбока няшчаснай. А тут на сенажаці захварэла яе дачка Верачка. Стары Корч, вядома, каня не дае, каб адвезці дзіцё ў бальніцу. Верачка памірае. У гэтым моманце паваротны пункт рамана. Ганна не можа трываць у карчоўскім доме. Яна зноў збліжаецца з Васілём. Адбываюцца іх тайныя спатканні. Тым часам няма нічога тайнага, што б не стала яўным. Дарэчы, гэты сюжэтны ход падобны на эпізод з «Ціхага Дона» М. Шолахава, калі Аксіння ўгаворвае Грыгорыя Мелехава пакінуць станіцу і падацца ў свет. Не ўсюды былі такія кіраўнікі, як Апейка. Нездарма ў дыскусіях, рэцэнзіях, аўтарскіх інтэрв’ю, якімі адносна «Палескай хронікі» былі запоўнены старонкі вельмі многіх выданняў, на першы план выступаў Апейка. Знакавы момант! Уздымаючы Апейку, яго разважлівасць, гуманізм, дэмакратызм, многія крытыкі, пісьменнікі асуджалі з’явы, якія дагэтуль мелі месца ў савецкім жыцці. Тую ж насільную калектывізацыю, высылку кулакоў у неабжытыя, дзікія мясціны, увогуле неабгрунтаваныя рэпрэсіі, жорсткасць нават у адносінах да працоўнага чалавека ставілі на першы план тыя, хто пісаў пра раман. На старонках твора пісьменнік расказвае, як «распаўзаецца» вёска, баючыся прымусовага абагульнення. Адзін з сельскіх бедакоў на станцыі Жлобін расказвае пра нейкага Ярашчука, вельмі падобнага да «крываротага» Дубадзела, старшыню Алешніцкага сельсавета. Ярашчук пагражае сялянам высылкай: «Ты што ж, не верыш Савецкай уладзе?». I абкладае нават беднякоў цвёрдым заданнем, прыбягае да іншых жорсткіх пакаранняў. Куранёўцы таксама тояць страх у душы перад насільнай калектывізацыяй. Міканор, перадавы ў вёсцы актывіст, дэмабілізаваны чырвонаармеец, таксама часта раздражняецца нявер’ем куранёўцаў у тое, што ў калгасе яны зажывуць лепей. Аргументы, бадай, тыя самыя, што і ў Ярашчука, пра якога Апейка пачуў на станцыі ў Жлобіне. Той, хто не ідзе ў калгас, выступае «супроць народа і мерапрыемстваў Савецкай улады». Лінія аж залішне простая: сярэдзіны няма. Або ты калгаснік, або «кулацкі элемент», варожы падпявала. Міканор, нягледзячы на «цвёрдакаменны» характар, часам вагаецца і хістаецца. А вось Башлыкоў, прысланы з Гомеля рабочы, які становіцца сакратаром райкама, нягледзячы на тое, што не ўмее ні араць, ні касіць, ніякіх хістанняў, ваганняў не мае. Для яго, фанабэрыстага, самазакаханага, стопрацэнтная калектывізацыя – найпершы закон. Ён баіцца, каб па тэмпах калектывізацыі яго раён не абагналі іншыя. Чымсьці падобны да Башлыкова кіраўнік раённай міліцыі, а пазней ГПУ, Харчаў. Ён дзейнічае пераважна шляхам запалохвання. На кожным кроку яму мрояцца ворагі, хоць пад носам у яго дзейнічае белы афіцэр, эсэр Зубрыч. У Башлыкова, як і ў Харчава, якога ставяць кіраўніком райземаддзела, гэты мацёры стоены вораг атрымлівае поўнае давер’е. У паводзінах Башлыкова, Харчава, іх маладзейшых памагатых Галенчыка, Кудраўца праглядваюць намаганні бачыць партыю як нейкі закрыты, абасоблены ордэн, куды дапускаюцца толькі людзі асобай катэгорыі, загартоўкі, накшталт езуітаў або ўдзельнікаў сярэдневяковых крыжовых паходаў. Каб ні сучка ні задзірынкі на чалавеку, каб ён не толькі гаварыў, але і думаў лозунгамі. Апейка нібы ў процівагу ўсім гэтым носьбітам дагматычнай ідэі акумуліруе найлепшыя этычныя, маральныя якасці, якія народ выпрацоўваў стагоддзямі і без якіх немагчыма будаваць новае жыццё. З прыемнасцю працуючы над раманамі «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы», нарэшце закончыўшы іх, І. Мележ задумаўся: куды пойдзе дзеянне? Што пісаць далей? Распачаты ў 1958 г. і закончаны ў 1961–1965 гг. раман «Подых навальніцы» не хутка атрымаў свой працяг. Пісьменнік доўга раздумваў над далейшым лёсам «Палескай хронікі, бо наступная кніга, пазначаная «З палескай хронікі», атрымала назву «Завеі, снежань» і выйшла ў 1978 г. Пісьменнік рана адчуў сваю хваробу. Сцяўшы зубы, пераадольваючы боль, слабасць, ён працаваў. Пасля завяршэння «Подыху навальніцы» (1965) І. Мележ доўга не пісаў. Удасканальваў раман «Мінскі напрамак», перакладаў яго на рускую мову. Трэцяя кніга «Палескай хронікі» між тым чакала. Чаму пісьменнік не садзіўся за яе? Тут пачынаецца паласа фантазій і здагадак. Пісьменнік мог толькі паставіць сваіх герояў у новы падзейны рад, нічога не дадаючы да іх унутранага свету, духоўнага вобліку. Калгасы ўжо існавалі, калі І. Мележ садзіўся за трэцюю кнігу, без малога пяцьдзесят гадоў, іх дадатныя і адмоўныя бакі былі ўсім добра вядомы. У многіх калгасах вельмі мала давалі або зусім нічога не давалі на працадзень. Але ж за вельмі кароткі час краіна стала індустрыяльнай, вытрымала крывавы, смяротны паядынак з фашысцкай Германіяй, на якую працавала прамысловасць ледзь не ўсёй Еўропы. Малодшы палітрук І. Мележ усё гэта ведаў, бо не раз праводзіў на такую тэму палітгутаркі з байцамі. Ён доўга шукаў працягу «Палескай хронікі», якая б налічвала пяць або шэсць раманаў. Нават умоўныя назвы былі: «За асакою бераг», «Звер сочыць з зарасніку». Некаторыя крытыкі, дарваўшыся да архіва пісьменніка, расцягнулі яго па частках і нават асобныя накіды-эпізоды пачалі друкаваць. Вось Васіль Дзяцел сядзіць у акопе, марыць пра Курані, вярнуўшыся ў вёску, застае руіны і папялішчы. Падавалася асобнымі аўтарамі карціна раскулачвання старога Карча. Ён ідзе па вёсцы, кланяецца людзям, просячы ў іх прабачэння. Нічога гэтага ў кананічным тэксце надрукаванай «Палескай хронікі» няма. Сцэны, загатоўкі, накіды ў разлік можна не браць. У кожнага пісьменніка яны ёсць, і кожны не абавязкова іх выкарыстоўвае. Інтуіцыя падказала выдатнаму беларускаму пісьменніку І. Мележу выйсце са становішча. Менавіта раман «Завеі, снежань». Эпапеі з задумы І. Мележа не атрымалася. Эпапея – толькі дзве першыя кнігі. Сама эпоха пераводзіла эпапейнае жыццё калгаснай вёскі ў штосьці новае: у тое, што мы бачым у сённяшняй вёсцы. Вёска пацягнулася за горадам, у многім пераняла формы яго жыцця, працы, паводзін, самую жыццёвую філасофію. Стары дзедаўскі закон, запаветы рушыліся, разам з ім рушылася патрыярхальная вёска. «Завеі, снежань» – сагрэты глыбокай лірыкай твор. У цэнтры рамана сакратар райкама Башлыкоў, які ў папярэдніх творах займаў другараднае месца. Кінуўшы Яўхіма Глушака, Ганна спадзявалася наладзіць адносіны з каханым Васілём Дзятлам. Толькі не мог Васіль кінуць набытак: новую хату, каня, пакінуць бязбацькавічам сына. Праз непрацяглы час мы бачым Ганну з Башлыковым. Хоць ён дагматык, кар’ерыст, але здолеў разгледзець незвычайную прыгажосць, прывабнасць, нават розум, дасціпнасць гэтай палескай кветкі. Толькі не можа Башлыкоў звязаць свой лёс з лёсам Ганны, якая была замужам за сынам кулака. Ён з пароды людзей, якія моцна звязаны з класавай псіхалогіяй, з тым замкнутым, калі можна сказаць так, ордэнам, які прапускае ў свае шэрагі толькі «прававерных» людзей паводле прынцыпу строгага класавага адбору. І. Мележ – пісьменнік, які выпрацаваў уласны стыль, уласную манеру весці апавяданне. Па прыродзе таленту ён эпік. Яго фраза ёмістая, як бы ахоплівае матэрыяльнае, рэчыўнае багацце наваколля, дае яго пластычны вобраз. Шырокае выкарыстанне «палескіх» дыялектызмаў у «Палескай хроніцы» цалкам апраўдана, яно дапамагае больш рэльефна і адчувальна намаляваць і герояў, і іх жыццё.
Нарадзіўся Андрэй Ягоравіч Макаёнак 12 лістапада 1920 г. у сялянскай сям’і. Яго родная вёска Борхаў, якая ў той час адміністрацыйна належала Журавіцкаму раёну, а зараз уваходзіць у Рагачоўскі раён Гомельскай вобласці, ніколі асаблівымі цывілізацыйнымі адметнасцямі не славілася. Прынамсі пачатковая школа тут адкрылася толькі ў 1927 г., куды і накіраваліся мясцовыя дзеці ў паход па веды. Накіраваліся на зайздрасць Андрэю, якому да сямі гадоў не хапіла пару месяцаў. Не жадаючы адставаць ад сяброў, упарты хлапчук днямі праседжваў пад вокнамі школы, пакуль настаўніца з наступленнем халадоў не злітасцівілася ды не ўпусціла яго ў клас. З умовай: справішся з праграмай жүктеу/скачать 3.81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|