Гісторыя беларускай літаратуры (ХІХ ст. – 1970-я гады ХХ ст.)
жүктеу/скачать 3.81 Mb.
|
| – твор наватарскі па форме і змесце. Складаецца ён з дзвюх раўназначных частак: «Ява» і «Сон», якія адпавядаюць першай і другой дзеям. Да мастацкіх дасягненняў гэтая камедыя не адносіцца, аднак яна адкрыла прадказальніцкія магчымасці аўтара: раскол СССР на некалькі частак – сувярэнных дзяржаў. Прадказанне ўвасоблена ў рамках мастацкай алегорыі, аднак грунтуецца яна на цэласнай сістэме палітычных і сацыяльна-эканамічных аргументаў. Праўда, падбіраліся яны дзеля паказу мілітарысцкіх дзеяняў вядучых краін свету ў апошняй чвэрці ХХ ст. Для большай аргументацыі аўтар выкарыстоўвае набор выяўленчых сродкаў, у тым ліку і парадаксальнасць, іранічнасць. Не стала сакрэтам і тое, што не толькі капіталістычных мілітарыстаў закляйміў А. Макаёнак у сваёй п’есе, бо прывязка да савецкай рэчаіснасці аказалася відавочнай.
Футуралагічныя алюзіі ўтрымліваюцца і ў трагікамедыі «Пагарэльцы» (1980). Гэта адзін з самых шматпакутных твораў драматурга: першапачатковы варыянт пад назвай «З кірмашу» быў завершаны яшчэ ў 1967 г., бо былі шматлікія пераробкі, узгадненні на розных чыноўніцкіх узроўнях. Можна зразумець настойлівасць, з якой пісьменнік дабіваўся выхаду свайго твора ў свет, і згушчанасць сатырычнага накалу ў ім. Выкрываючы ўхватаўшчыну, якая ўвасабляла чыноўніцкае глумленне над святасцю гуманістычных ідэалаў, цынічнае прыстасавальніцтва, пошласць і апалітычнасць, А. Макаёнак турбаваўся пра заўтрашні дзень, пра будучае Беларусі. Складваецца ўражанне, што яшчэ ў сярэдзіне 1960-х гадоў ён прадбачыў, што чакае землякоў напрыканцы XX ст., што іншага зыходу сітуацыі не было, бо ўхватаўшчына – гэта не толькі кар’ерызм, не толькі кумаўство, якое параджае пралікі ў кадравай палітыцы, але і кансерватызм, пасіўнасць, маразматычная коснасць, нежаданне думаць па-сучаснаму. У мастацкім плане трагікамедыя «Пагарэльцы» вылучылася з усёй беларускай драматургіі цікавай распрацоўкай вобразаў-тыпаў, майстэрствам перадачы індывідуальнага праяўлення бюракратызму: чыноўнік-аўтамат Ухватаў, бюракрат з дабрадушным тварам Бусько, кан’юнктуршчык-нюхала Кудасаў... Гэтыя, як і некаторыя іншыя вобразы п’есы абмаляваны свежа, ярка, псіхалагічна пераканальна. Трохі нечаканай для публікі аказаўся выхад з-пад пяра сатырычна настроенага А. Макаёнка камедыі – сентыментальнага фельетона «Верачка» (1979). Ёсць у творы пэўны сатырычны струмень, звязаны з вобразам чыноўніка Прокусава, але ён яўна прыцішаны. Цэнтральнае ж месца занялі «чуласць, дабрыня, сардэчнасць, спагадлівасць, таварыская падтрымка, брацкая гатоўнасць дапамагчы бліжняму, уважлівасць, далікатнасць і душэўная цеплыня». Узаемаадносіны юнай медсястры Верачкі і мудрай цярплівай бабулі Арыны Радзівонаўны аўтарам паказаны замілавана і сапраўды ў нечым нават сентыментальна. У А. Макаёнка было надзвычай многа творчых задум, аднак мастацкая іх рэалізацыя закончылася на трагікамедыі «Дыхайце эканомна» (1982). Звычайна апошнія творы прынята разглядаць як пісьменніцкія завяшчанні. Ніякім завяшчаннем, вядома, п’еса «Дыхайце эканомна» не была хоць бы таму, што яе аўтар у свае шэсцьдзесят два гады паміраць не збіраўся, аднак у «запаветным» плане яна надзвычай змястоўная. Доўгія і пакутлівыя роздумы над праблемамі чалавечага існавання, заканамернасцямі развіцця цывілізацыі, горкае ўсведамленне неразумнасці многага ў даўняй гісторыі і сучаснай рэчаіснасці – выліліся ў чаканна-афарыстычныя рэплікі персанажаў, у глыбокія філасофскія высновы трагікамедыі. Калі гаварыць у самым агульным плане, дык «Дыхайце эканомна» – гэта апалогія розуму, мара аб гармоніі на зямлі. А выяўляюцца яны ў выніку рэалізацыі найскладанейшых драматычных калізій, інтэлектуальных сутычак і падзейных інтрыг. Дзея трагікамедыі ў асноўным адбываецца ў падземным арэшку-модулі, у якім сабралася сусветная бізнесавая эліта. Тут яны збіраліся адседзецца на працягу дваццаці пяці гадоў, аж пакуль не скончыцца радыяцыя: Прэзідэнт па загаду Тайнай Думы аддаў загад ядзерным шквалам знішчыць усё жывое на зямлі, каб потым эліце не перашкаджалі панаваць ні чырвоныя, ні жоўтыя, ні зялёныя. Людзі ў модулі сабраліся прадпрымальныя, дзейныя, таму і закруцілася карусель непрадбачаных падзей. А дакладней, пачалася барацьба за трон. Прэзідэнта пры дапамозе штурмавікоў звергнуў Адольф, мушкецёры пасадзілі на трон Людовіка, потым вянчалі каронай Аўгуста, Фарыда і, нарэшце, Хіра Сіта, якога ўжо ахоўвалі воіны, упрыгожаныя пер’ямі і ўзброеныя тамагаўкамі. Пісьменніцкая метафара наколькі зразумелая, настолькі ж здзекліва-іранічная і трохі песімістычная, нягледзячы на шчаслівы фінал. Аказалася, што ў апошні момант вучоны Кейт перарэзаў правады, і Прэзідэнт марна націскаў на кнопкі ядзернага пульта. I пакуль эліта дзічэла ў падзямеллі, чалавецтва, ліквідаваўшы ваенныя бюджэты, дасягнула нечуваных поспехаў і прагрэсу. Што ж, ёсць пэўная знакавасць у тым, што менавіта такім, хай сабе крыху сусальным, але надзвычай светлым і жыццесцвярджальным, аказаўся фінал апошняй п’есы драматурга, які ўсё сваё жыццё прысвяціў барацьбе за тое, каб людзі не журыліся. А. Макаёнак – мастак яркага, непаўторнага таленту. Ён творча развіў многія жанравыя традыцыі беларускай драматургіі, узняў айчынную камедыяграфію да лепшых сусветных узораў. Яго пяру належаць пераклады многіх п’ес («Трэцяе жаданне» Б. Блажака, «Дабракі» Л. Зорына, «Я, бабуля, Іліко і Іларыён» Н. Думбадзе і Г. Лордкіпанідзе, «Блакада» У. Іванава, «Чацвёрты» К. Сіманава). Ён аўтар сцэнарыяў фільмаў «Твой хлеб» (1954), «У адзінай сям’і» (1957), «Шчасце трэба берагчы» (1958), «Вялікая небяспека» (1960), «Кандрат Крапіва» (1961), «Рагаты бастыён» (1964), «Не пакінеш мяне» (1969), «Пасля кірмашу» (1973). А. Макаёнак – народны пісьменнік Беларусі (1977), быў дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР (1971–1982), з’яўляўся членам многіх камітэтаў, грамадска-палітычных арганізацый. У складзе розных дэлегацый неаднойчы выязджаў за мяжу, удзельнічаў у рабоце сесіі Генеральнай Асамблеі ААН. Узнагароджваўся ардэнамі і медалямі. Памёр 16 лістапада 1982 г. у росквіце творчых сіл. Іван Шамякін (1921–2004) Іван Пятровіч Шамякін нарадзіўся 30 студзеня 1921 г. у вёсцы Карма Добрушскага раёна Гомельскай вобласці ў сям’і лясніка. Адразу пасля сямігодкі паступіў у Гомельскі тэхнікум будаўнічых матэрыялаў. Там жа, у газеце «Гомельская праўда», надрукаваў і свае першыя вершы. Спрабаваў пісаць і апавяданні, але ўсё гэта перапыніла вайна, якую ён сустрэў у Мурманску, дзе адбываў тэрміновую службу ў зенітна-артылерыйскай часці. У 1944 г. I. ШамякІн напісаў апавяданне «У снежнай пустыні». Па сведчанню самога пісьменніка, адсюль і пачынаецца яго творчы шлях. Аўтар жыў атмасферай вайны, таму зразумела, што і твор яго тэматычна звязаны з ваеннымі буднямі, прысвечаны салдацкай салідарнасці і ўзаемавыручцы. У апавяданні апяваюцца натуры моцныя, адданыя воінскаму абавязку, мэтанакіраваныя. Немцы падбілі пад Нарвегіяй савецкі самалёт. Штурман Волкаў цяжка паранены. У крытычную хвіліну выратавання ён просіць знясіленага камандзіра застрэліць яго – каб хоць адзін з іх выратаваўся. Але камандзір катэгарычна адмаўляецца ад гэтага. Перамагла ўзаемавыручка, натуральнае жаданне жыцця і пачуццё воінскага і патрыятычнага абавязку. Пазітыўным у гэтым апавяданні з’яўляецца не толькі памкненне аўтара стварыць рэальны воблік вайны, але і данесці да чытача гуманістычную ідэю салдацкага і проста чалавечага братэрства. Тэме вайны прысвечаны і наступны твор I. Шамякіна – аповесць «Помста» (1945). Аўтар пацвердзіў сваю схільнасць да вострых сюжэтных распрацовак. Вобраз вайны ў плане структурным стаў больш аб’ёмным. У цэнтр адлюстравання пастаўлены не «факт вайны», а маральная сітуацыя, маральнае процістаянне дзвюх грамадскіх сістэм. Маёр Раманенка, галоўны герой, ваюючы з немцамі ўжо на іх тэрыторыі, прагне помсты: за смерць дачкі, жонкі, за забойства цешчы. Але, знайшоўшы сям’ю забойцы, Раманенка адмаўляецца ад помсты, бо не хоча стаць падобным на таго ж эсэсаўца Візэнера. «Тым, хто яшчэ змагаецца, я буду помсціць. Але не дзецям», – скажа герой. У аповесці разглядаецца гама адносін – асабістых, сацыяльных і агульначалавечых. У характары Раманенкі перамагаюць развага і здатнасць быць чалавекам. Аповесць адметная гуманістычным накірункам, пастаноўкай маральнага канфлікту, выкліканага складанымі перыпетыямі вайны, вылучэннем на першы план чалавечага ў чалавеку – адразу пасля вайны гэтая праблема была вельмі актуальная. Аповесць атрымала высокую ацэнку крытыкаў, хоць пры гэтым трэба адзначыць, што пачынаючы аўтар заставаўся ў палоне характэрнага для таго часу рамантычнага ўспрымання свету, у палоне ўзбуйненых характараў і гучнай патэтыкі. І. Шамякін у наступным творы «Глыбокая плынь» (1946–1949) дамагаецца далейшяга ўскладнення пісьма, калі аб’ектывізаванае апавяданне перабіваецца суб’ектывіраваным, а драма суседнічае з лірызмам. Гэтым раманам пісьменнік адкрываў партызанскую тэму ў беларускай літаратуры. Твор быў прыхільна сустрэты крытыкай і чытачамі, за яго I. Шамякіну ў 1951 г. прысуджана Дзяржаўная прэмія СССР. «Глыбокая плынь» – раман свайго часу. Як і «Маладая гвардыя» А. Фадзеева, «Чайка» I. Бірукова. Ад літаратуры патрабавалі адлюстравання гераічных учынкаў, эфектных герояў, высокай патэтыкі. Усё гэта было і ў рамане I. Шамякіна. Але было і іншае, па тым часе наватарскае – спроба паказаць масавы гераізм простых людзей, намаганне «зазямліць» галоўных герояў, пашырыць іх унутраны свет праз жыццё інтымнае. Калі параўноўваць «Глыбокую плынь» з папярэднімі творамі пісьменніка, то відавочна імкненне аўтара да большай сюжэтнай і псіхалагічнай дэталізацыі, характары герояў у плане змястоўным становяцца больш разнастайнымі з заяўкай на індывідуалізацыю. Больш дзейсным у выяўленні ідэйнай задумы аўтара стаў і пейзаж. Ускладнілася і праблематыка твора – праблемы вайны цесна пераплятаюцца з праблемамі жыцця вёскі, дзе сацыяльнае і палітычнае суадносіцца з уласным і інтымным. У цэнтры рамана сям’я Маеўскіх. Маладая настаўніца Таццяна Маеўская, калі пачалася вайна, вяртаецца ў вёску да бацькі. Па дарозе яна ратуе асірацелае дзіця і выдае яго за сваё ўласнае. Сумленная камсамолка, інтэлігентка, Таццяна прагне барацьбы, змагання, яна стварае падпольную школу, становіцца партызанскай сувязной. Крытыка адзначала абаяльнасць Маеўскай, яе высакароднасць, глыбокія патрыятычныя якасці. Гэты вобраз амаль ідэальна адпавядаў канонам літаратуры канца 1940-х гадоў. Гэтак жа, як і вобраз камуніста Карпа Маеўскага. Пры стварэнні вобраза Карпа Маеўскага пісьменнік строга падпарадкоўваўся патрабаванням аб тыповасці станоўчага героя. Яго Маеўскі – селянін, працаўнік, чалавек ад зямлі. Але ён настолькі прасякнуты ідэяй змагання з ворагам і ідэяй абароны калгаснага ладу жыцця, што спрадвечныя рысы сялянскай беражлівасці і ашчаднасці цалкам паглынаюцца агульнай ідэяй змагання. Карп проста аслеплены «шчаслівым жыццём» у калгасе і абаронай гэтага жыцця, ён нават не рэагуе на роспачны крык жонкі, калі немцы забіраюць яго карову-карміцельку: «Пайшла ты да д’ябла са сваёй каровай», – крычыць ён у твар жонцы. Абыякавым ён застаецца і тады, калі немцы паляць яго хату. Менавіта гэта абстрактнае разуменне волі і гаспадарання кіруе ўчынкамі Карпа Маеўскага і іншых герояў рамана. Калгаснікі самі, па уласнай ініцыятыве, падпальваюць калгасныя будынкі, свіран са збожжам, каб усё гэтае дабро не дасталося немцам. Як жыць самім, чым карміць дзяцей – пра гэта ніхто не задумваецца. Увага аўтара скіравана на адлюстраванне гераізму простых сялян, таго гераізму, які, як сведчыла ідэалагічная прапаганда, быў народжаны і выхаваны сацыялістычным ладам жыцця. Менавіта гэты гераізм, на думку пісьменніка, «даў нам асаблівую сілу», сілу «маральную», якая і дапамагла пакаленню 1930–1940-х гадоў прайсці праз усе пакуты і жорсткія выпрабаванні. Як сведчыць навука, гісторыя, жыццё, катэгорыя гераічнага, прырода вытокаў патрыятызму простага чалавека неадэкватныя народжанаму кастрычнікам семнаццатага года «рэвалюцыйнаму гераізму», але па тым часе, ды і ў больш познія гады ў савецкім мастацтве панавала менавіта такая думка. Свядомасць многіх людзей і нават цэлых пакаленняў была ў палоне марксісцкага вучэння аб роўнасці і шчаслівым будучым пры сацыялізме. І. Шамякін, які адразу пасля вайны працаваў партыйным сакратаром у калгасе, а з 1948 г. з’яўляўся слухачом Рэспубліканскай партыйнай школы, не мог глядзець на ўчынкі і жыццё людзей інакш, як праз прызму пануючай камуністычнай ідэалогіі. Да таго ж эстэтычная свядомасць пісьменніка фарміравалася, як адзначыў ён сам, «не без уплыву такіх кніг, як «Разгром», «Як гартавалася сталь», «Блуканне па пакутах», «Ціхі Дон». Што датычыцца рамана «Ціхі Дон» М. Шолахава, то наўрад ці малады пісьменнік адразу пасля вайны адчуваў усе канцэптуальныя глыбіні гэтага твора. Прыхільнік рамантычнага светаўспрымання, «рамантыкі будняў» і рамантычных характараў, I. Шамякін і творы свае будуе па гэтых прынцыпах. У савецкай літаратуры такі метад адлюстравання жыцця называўся «крылатым рэалізмам». У такім, у многім наперад зададзеным асвятленні, створаны і іншыя характары герояў «Глыбокай плыні»: камісар партызанскай брыгады, да вайны – сакратар райкама, Лясніцкі, камбрыг Прыборны, да вайны – старшыня райвыканкама. З боку новай крытыкі выказваліся папрокі аўтару, што не гэтыя героі з’яўляюцца галоўнымі ў рамане, а простыя людзі з народа. Прымат агульнага над прыватным, калектывісцкага «мы» над індывідуальным «я» – якасці, увогуле ўласцівыя тэорыі сацыялістычнага рэалізму, але яны аказаліся гратэскна павялічанымі ў часы панавання тэорыі бесканфліктнасці. Цяжка было савецкай літаратуры канца 1940-х гадоў «прабіцца» праз агульназначнае і грамадска-сацыяльнае да простага, будзённага жыцця, адмовіцца ад узнёслай рыторыкі, агітацыйнага слова на карысць звычайнага. Але такой была тады ўся «падцэнзурная» літаратура. Праўдзівасць і арыгінальнасць «Глыбокай плыні», як сведчыла пазнейшая ўжо крытыка, бачыцца найперш у разуменні жыццёвай праблемы, яны праяўляюцца ў светапогляднай аўтарскай канцэпцыі, пакладзенай у аснову рамана. Жыццёва важная праблема аднаўлення мірнага жыцця, парушанага вайной, пакладзена і ў аснову рамана I. Шамякіна «У добры час» (1949–1952). Звяртаючыся да гісторыі напісання твора, пісьменнік адзначаў: «Многа ішло ад простага імкнення хутчэй зафіксаваць убачанае, перажытае – безумоўна, не без пэўнай ролі лакіроўкі, у адпаведнасці з тагачаснай тэорыяй бесканфліктнасці». Адразу пасля выхаду ў свет крытыка абазначыла раман як значнае дасягненне ўсёй беларускай літаратуры. Наватарства твора праявілася ў аб’ёмнасці мастакоўскага погляду на жыццё, у шматбаковасці адлюстравання характараў герояў. Апошняе найбольш датычыць вобразаў галоўнага героя Максіма Лескаўца і былога старшыні калгаса Шаройкі. У параўнанні з тыповымі творамі «бесканфліктнай» прозы «Кавалер Залатой Зоркі» С. Бабаеўскага (1948), «Жніво» Г. Нікалаевай (1950) беларускі пісьменнік у адлюстраванні пасляваеннай вёскі імкнуўся да большай драматызацыі жыцця, да больш складанага маральнага канфлікту. Ён намагаўся адысці ад абавязковай па тым часе абсалютнай ідэалізацыі галоўнага героя. Максім Лескавец пасля дэмабілізацыі вяртаецца ў родную вёску, там чакае яго каханая дзяўчына Маша, перадавая калгасніца. Неўзабаве герой узначаліць адсталы калгас, які паступова, з цяжкасцямі, будзе набіраць сілу. Максім, як і яго папярэднік Карп Маеўскі, камуніст. З мэтай «зазямліць» вобраз Максіма пісьменнік імкнецца ўпісаць у яго характар і адмоўныя рысы: Максім часам паводзіць сябе не зусім прыстойна. Але адмоўнае ў характары героя пакуль слаба матывуецца, не падмацоўваецца псіхалагічна, а таму з’яўляецца як бы штучна навязаным. Разам з гэтым налёт бесканфліктнасці, «сацыяльнай спрошчанасці», згладжанасці цяжкасцей жыцця таксама выразна праступаюць у творы. Схематычна-ідэалізаванымі з’яўляюцца вобразы Машы Кацубы і Васіля Лазавенкі. У рамане ёсць сцэна, калі Маша Кацуба чытае А. Чэхава: «Як хочацца з такой жа сілай напісаць пра наша жыццё. Каб з кожнага слова пырскала радасць, шчасце. Каб людзі чыталі – і ў іх вырасталі крыллі». У такім жа экспрэсіўна-рамантызаваным стылі пабудаваны ўвесь раман. У адпаведнасці з патрабаваннямі «рамантычнага рэалізму» канца 1940-х гадоў пісьменнік стварае «паэзію» жыцця, у якой было яшчэ вельмі мала ад рэальнасці жыцця, а больш ад прыгожай казкі. У 1953 г. А. Макаёнак друкуе сваю знакамітую п’есу «Выбачайце, калі ласка». У гэты ж час рускі пісьменнік В. Авечкін стварае цыкл нарысаў «Раённыя будні», Я. Брыль працуе над аповесцю «На Быстранцы», А. Кулакоўскі выношвае задуму «Нявесткі» і пазнейшых «Дабрасельцаў». Фармальна лічылася, што менавіта з выхадам гэтых твораў пачынаўся новы этап савецкай літаратуры, адраджаўся яе рэалістычны прынцып. Асаблівасцямі гэтай літаратуры былі дакументальная аснова і публіцыстычная накіраванасць. Пісьменнікі вясковай тэмы з’яўляліся адначасова і палітыкамі, і эканамістамі, і эстэтамі. Яны намагаліся не толькі выкрыць недахопы калгаснага жыцця, але ўнесці і распрацаваць пэўную «праграму» адраджэння вёскі. Праўда, «праграма» гэтая, як правіла, грунтавалася на чарговым матэрыяле пленума ці партыйным пастанаўленні, якіх па тым часе выпускалася вялікае мноства. Да дакументальнага жанру звяртаўся і I. Шамякін. У 1953–1954 гг. ён напісаў цыкл нарысаў пад назвай «Партрэты». Матэрыял, сабраны для нарысаў, пісьменнік пазней выкарыстаў у рамане «Крыніцы» (1953–1956). Гэты твор стаў адметнай з’явай у развіцці беларускай савецкай літаратуры. Яго можна разглядаць і як пэўны этап у мастацкай эвалюцыі пісьменніка. Аўтар імкнецца пазбавіцца апісальнасці ў адлюстраванні падзей. Проза набывае рысы эпічнай апавядальнасці, што праявілася ў маштабным – у плане псіхалагічным і маральным – адлюстраванні жыцця вёскі на пачатку 1950-х гадоў. Публіцыстычнай накіраванасцю свайго рамана, грамадзянскай смеласцю (твор пісаўся да XX з’езда партыі), бескампраміснасцю ў пастаноўцы сацыяльных канфліктаў I. Шамякін актыўна ўключыўся ў барацьбу за новы стыль жыцця, за эканамічнае і маральнае абнаўленне грамадства. Зразумела, у рамках сацыялістычных пераўтварэнняў. У параўнанні з папярэднімі творамі раман «Крыніцы» вызначаецца больш глыбокай рэалістычнай накіраванасцю, хоць пэўная ідэалізацыя галоўных герояў і працягваецца. Але тут ужо на роўных узаемадзейнічаюць дзве тыповыя для стылю I. Шамякіна апавядальныя плыні – рэалізм і рамантызм. Аўтар па-ранейшаму прытрымліваецца метаду кантрастнай характарыстыкі. Пазітыўны лагер узначальвае дырэктар мясцовай школы Лемяшэвіч, антымараль увасоблена ў вобразе завуча гэтай школы Арэшкіна і найбольш буйна ў характары сакратара райкама Бародкі. Вобразам Лемяшэвіча аўтар дапаўняе галерэю камуністаў – стойкіх змагароў за пабудову шчаслівага жыцця на зямлі. Лемяшэвіч адразу актыўна ўключаецца ў грамадскія і гаспадарчыя справы вёскі і калгаса. Менавіта бальшавіцкі максімалізм перашкаджае Лемяшэвічу спусціцца на зямлю, адчуць сябе проста чалавекам. Такі ж максімалізм уласцівы амаль усім станоўчым героям. Гэта датычыць і старога настаўніка Данілы Платонавіча Шаблюка, і ўрача Наталлі Пятроўны Марозавай: яны падаюцца занадта правільнымі, без аніякіх паўтонаў. Таму здаюцца менш жыццёвымі, дэкларацыйнымі. Але гэта не аўтарскі пралік: такі быў час, такія былі патрабаванні да літаратуры. Гуманізм гэтай маралі своеасаблівы, пэўным чынам дэфармаваны, бо ён не ўлічваў індывідуальнай свабоды чалавека, права на ўласную думку, уласны стыль жыцця. Традыцыйная савецкая літаратура ў прынцыпе павінна была вылучаць мадэль адносін, у адпаведнасці з якой, як выказаўся адзін з герояў рамана «Крыніцы» Аляксей Касцянок, «старэйшы таварыш, камуніст і асабліва партыйны кіраўнік здаецца чалавекам незвычайным, ідэалам, у якога хочацца ўсё пераймаць». Праўда, звычайна дапускалася і крытыка асобных кіраўнікоў, тых, што сваімі паводзінамі ці словамі адступалі ад агульнавызначаных нормаў. Вобраз сакратара райкама Бародкі – творчая ўдача пісьменніка. З уводам у апавяданне гэтай сюжэтнай лініі аўтар завязвае сацыяльны канфлікт, апавяданне набывае рысы мастацкай публіцыстыкі. У асобе Бародкі выкрываюцца бюракратычныя прынцыпы кіравання сельскай гаспадаркай. Крытыка, тагачасная і пазнейшая, давала высокую ацэнку гэтаму вобразу, адзначала яго наватарская сутнасць і мастацкая дасканаласць. Бюракратычная сістэма кіравання, на думку аўтара «Крыніц», патрабуе ўдасканалення не толькі на ўзроўні раённага кіраўніцтва, але яшчэ больш на ўзроўні «мясцовым», калі простага чалавека маглі абразіць і пакрыўдзіць не толькі за тое, што ён намагаўся проста выжыць у тых складаных умовах. Сяляне ў Крыніцах жывуць досыць заможна, тая ж Аксіння купляе дачцэ залаты гадзіннік, а на стале ў калгаснікаў поўны дастатак. Сваю ўвагу публіцыста аўтар скіроўвае на форму кіравання калгасамі. I гэта натуральна, бо ў прынцыпе савецкая літаратура таго часу менавіта на гэтым і засяроджвала ўвагу (В. Авечкін і Г. Нікалаева). Здавалася, калі паслабіць камандны ціск на калгасы, даць ім поўную эканамічную свабоду, замяніць кадры, дык становішча на вёсцы адразу ж выправіцца. Да гэтага заклікала партыя. У гэта верыла і літаратура. Талент I. Шамякіна заўсёды быў чуйным да надзённых праблем сучаснасці, пісьменнік імкнуўся паспець за грамадскімі працэсамі і па-мастацку дасканала ў іх разабрацца. Ён шчыра верыў, што калі на месца кансерватара Бародкі прыйдзе дэмакрат і гуманіст Жураўскі, а дырэктара Махнача зменіць сумленны Валатовіч, то жыццё адновіцца. З гэтай аўтарскай упэўненасці і вынікае асноўны пафас рамана, яго жыццесцвярджальная сіла. Пэўнае месца ў рамане аддадзена маладым героям, з якімі звязаны рамантычны пачатак – светлая мара аб будучыні прыгожыай і шчаслівай. У жыцці кожнага пісьменніка ёсць творы, у якія ён укладвае ўвесь свой уласны вопыт – і духоўны, і маральны, укладвае частку сябе, сваёй біяграфіі. Такім творам у I. Шамякіна з’яўляецца пенталогія «Трывожнае шчасце» (1956–1963). У гэтую кнігу аўтар уклаў тыповае для яго пакалення бачанне жыцця і людзей – тых, якія няўхільна верылі ў светлую будучыню, у ідэалы камунізму. Першапачаткова твор так і задумваўся, як кніга пра равеснікаў, як яны жылі ў час вайны, але паступова задума пашыралася, ахопліваліся даваенныя і першыя пасляваенныя гады. У «Трывожным шчасці» I. Шамякін больш рашуча пазбаўляецца ад рамантызму ў абмалёўцы характараў, саступаючы месца рамантызму апавядальнасці: з «агульнай» плыні вылучаецца характар, які ў працэсе свайго развіцця будзе станавіцца ўсё больш рэалістычным. Праўда, у першай аповесці «Непаўторная вясна» (1956), найбольш лірычнай з усяго цыклу, пісьменнік застаецца верным раней абранай стылёвай форме, у якой пераплятаюцца, узаемапранікаюць рэалістычнае і рамантычнае, пісьмо апісальнае і аналітычнае. Аб’ектыўнае аўтарскае апавяданне пераходзіць у суб’ектыўнае, і ўсё гэта перабіваецца адкрытай публіцыстычнасцю, воклічамі або разважаннямі аўтара, у выніку аўтарская асоба існуе ўжо як бы асобна, аўтаномна. Менавіта гэты голас, як голас старэйшага, каменціруе паводзіны галоўных герояў – Пятра Шапятовіча і Сашы Траянавай, прыязна сочыць за іх шчырым і трапяткім каханнем. Эстэтычны герой I. Шамякіна ў «Непаўторнай вясне» імкнецца ўзняцца над будзённасцю, ён баіцца нівеліроўкі, не хоча быць «як усе», ён марыць аб выключнасці, імкнецца да яе, але вопыт жыцця і мудрасць, якая набываецца з гэтым вопытам, усё настойлівей вяртаюць яго на зямлю. Аўтар сцвярджае, што «хараство не... ў незямных марах, не ў імкненні да выключнасці, а ў жыцці людзей і што людзі выпрацавалі самае прыгожае, высакароднае, карыснае, разумнае і ў навуцы, і ў мастацтве, і ў адносінах паміж сабой – у каханні, у сям’і». Ісціна, да якой прыйшоў І. Шамякін на пачатку сваёй творчасці, будзе пацвярджацца ім амаль у кожным творы. У гэтай аповесці героі як бы знарок выхвачаны з грамадскага асяроддзя, яны абмежаваны светам кахання, сямейнымі ўзаемаадносінамі. Але разам з тым аўтар імкнецца паказаць сваіх герояў у развіцці, сцвердзіць сталенне, хоць светаўспрыманне Пятра Шапятовіча застаецца па свайму характару ранейшым – рамантычным. Наогул аўтар у «Непаўторнай вясне» імкнецца быць больш з Шапятовічам. Менавіта яго думкі, яго ўнутраны свет дамінуюць – і праз аб’ектыўны аўтарскі аповед, і праз унутраныя маналогі. Паступова Пятро больш су’ёзна пачынае ўсведамляць сваё становішча, ды і жыццё наогул. Мяняецца яго стаўленне да вайны, да яе ўяўнай рамантыкі. У апавяданне ўводзіцца матыў тугі, занепакоенасці, «неасэнсаванай трывогі». У наступнай аповесці «Начныя зарніцы» (1957) пісьменнік намагаецца адысці ад празмернай «пачуццёвасці». Проза становіцца больш стрыманай, аб’ектывізаванай. Якасна мяняецца і адасоблены аўтарскі голас: зніклі аўтарскія звароты, каментарыі, публіцыстыка стала больш вострай і злабадзённай. Пісьменнік піша «жыццё ў акупацыі», адлюстроўвае трагедыю жанчыны-маці, якая засталася самай безабароннай і – самай стойкай, бо бараніла не толькі сябе, свой дом, але і сваіх дзяцей, свой працяг на гэтай зямлі. На змену рамантычнаму ўспрыманню свету прыйшло трагічнае. Пісьменнік паказаў, што як мастак ён развіваецца, сталее. «Начныя зарніцы», якія тэматычна паўтараюць «Глыбокую плынь», у плане ідэйна-эстэтычным значна яе пераўзыходзяць, на што звяртала ўвагу і крытыка. Адчуваецца больш глыбокае аўтарскае разуменне жыцця. «Шматаспектнае» выражэнне атрымала і праблема агульнай маральнасці чалавека. I. Шамякін імкнуўся адлюстраваць трагічны стан людзей з народа, якія паступова – праз страх за сябе і сваіх блізкіх, патрабаванне прыніжанасці з боку акупантаў і нянавісць да іх – нясмела, часам наіўна, але ўздымаліся на барацьбу з ворагам. Катэгорыя трагічнасці ідэйна распрацоўваецца пісьменнікам неад’емна ад катэгорыі гераічнага – такі быў агульны падыход савецкай літаратуры да распрацоўкі тэмы вайны. Аднак неабходна заўважыць, што адлюстраванне партызанскага супраціўлення носіць белетрызаваны характар. Аднабакова распрацаваны вобраз партызанскага камісара, у мінулым настаўніка, Уладзіміра Лялькевіча, гэткая ж аднабаковасць прачытваецца ў фальклорным вобразе Каваля – папа Аляксея Сафронавіча Кавалёва, у завострана плакатным адлюстраванні маладых падпольшчыкаў, паводзіны і дзейнасць якіх нагадваюць барацьбу маладагвардзейцаў з «Маладой гвардыі» А. Фадзеева. Празмерная ідэалагізацыя аповесці, дамінаванне гераічнага і пэўнае пранікненне рэалістычна-трагічнага, рамантызацыя барацьбы і як вынік гэтага – пэўная аднабаковасць псіхалагізацыі галоўных герояў, што прывяло да зніжэння эстэтычнага ўзроўню твора ў цэлым. Значным крокам у пераадольванні псеўдарамантыкі вайны з’яўляецца аповесць «Агонь і снег» (1958). Твор у вышэйшай ступені аўтабіяграфічны, у ім адлюстраваны рэальныя падзеі з жыцця самога пісьменніка. Аповесць пісалася ў спрыяльны час ажыўлення грамадскай і эстэтычнай думкі. На гэтай хвалі агульнага ўздыму з’явіліся першыя творы В. Быкава, Ю. Бондарава, Р. Бакланава, так званая «лейтэнанцкая проза» з яе моцным трагедыйным гучаннем, заглыбленасцю ў дэталі франтавога жыцця і бескампраміснасцю ў вырашэнні маральных праблем. Праўда жыцця, вайны ўзмацняецца за кошт аналітычнага пачатку. Сфера трагедыйнага ахоплівае розныя ўзроўні: ад трагедыі асобнага чалавека (Сеня Пясоцкі) да трагедыі часу. Немцы напалі на краіну, Чырвоная Армія аказалася непадрыхтаванай, а службісты тыпу Сцяпана Кідалы замест сур’ёзнай ваеннай работы вышукваюць ворагаў народа сярод сваіх. Трагедыя ў тым, што, паддаўшыся масаваму псіхозу, салдаты «амаль усе верылі ў словы палітрука» і падтрымалі афіцыйную хлусню Кідалы, а не цяжкую праўду Пясоцкага. Далейшае сталенне Пятра Шапятовіча адбываецца няпроста. Выхаванец свайго часу, ён верыў кніжнаму слову, пастулатам ідэалагічнай прапаганды. Як і патрабавала тэорыя сацрэалізму, герой сацыяльна дэтэрмінаваны. Яго актыўнасць да самастойнага меркавання не выходзіла за межы агульнапрынятага, агульнадазволенага. Толькі трапіўшы ў экстрэмальныя ўмовы вайны, ён паступова пазбаўляецца ружовых акуляраў у поглядзе на падзеі. Пэўны ўплыў на яго крытычнае стаўленне да рэчаіснасці зробіць Пясоцкі. У гэтай сувязі становіцца лагічным, што апавядальную манеру аповесці «Агонь і снег» вызначае сінтэз аналітычнасці і эмацыянальнасці. Гэтаму садзейнічае і суб’ектывіраваная форма апавядання – дзённікавыя запісы галоўнага героя – Пятра Шапятовіча. Тая рамантычная еднасць героя са светам, уласцівая «Непаўторнай вясне», трагічна парушылася. Аўтар імкнецца пазначыць новыя маральныя арыенціры для свайго героя, больш рэалістычныя. Ускладняе ён і адносіны героя да жыцця, «прапусціўшы» яго праз кроў і боль, уласную драму і трагедыю ўсяго народа, праз страты сапраўдныя і ўяўныя, праз каханне і здраду. У выніку рэалістычны пачатак пры абмалёўцы вобраза Пятра Шапятовіча значна пашыраецца. Адыходам ад пісьма рэалістычнага ў сферу белетрыстыкі вызначаецца наступная аповесць цыклу «Пошукі сустрэчы» (1958). У гэтым плане яна збліжаецца з аповесцю «Начныя зарніцы». Як вядома, лейтматывам «Трывожнага шчасця» з’яўляецца тэма кахання і вернасці яму. I калі ў «Начных зарніцах» гэтая тэма звязвалася з абаяльным вобразам Сашы Траянавай, то ў «Пошуках сустрэчы» яна вырашаецца на вобразе Пятра Шапятовіча. Але паводзіны Шапятовіча, які па волі аўтара быў выхаплены са свайго натуральнага франтавога асяроддзя, слаба матывуюцца, яны авантурныя і будуюцца на дэтэктыўнай аснове. Творчыя пошукі I. Шамякіна, пошукі новых магчымасцей прозы ідуць галоўным чынам не па шляху эпічнага ўзбуйнення, а хутчэй у накірунку набліжэння да рэальнай плыні жыцця, у імкненні да больш глыбокага спасціжэння ўсіх нюансаў маральнага развіцця асобы, даследавання індывідуальнага вопыту. Аб гэтым сведчыць і заключная аповесць пенталогіі «Мост» (1963), якая прысвечана ўжо падзеям пасляваеннай вёскі. Прайшоўшы праз трагедыю вайны, галоўныя героі – Пятро Шапятовіч і Саша Траянава – уступаюць у новае жыццё. Па свайму драматызму, напружанасці яно не лягчэйшае за ваеннае. Калі параўноўваць аповесць «Мост» з папярэднімі раманамі аналагічнай тэматыкі – «У добры час» і «Крыніцы», то тут значна паглыбіўся рэалізм вясковага жыцця. Побытавыя цяжкасці, пастаянная нястача – вось умовы, у якіх апынуўся селянін адразу пасля вайны. Цяжкая праца, душэўныя і фізічныя пакуты – усё гэта пастаўлена ў цэнтр пісьменніцкай увагі. У ранейшых творах гэтая тэма была прыглушанай, другараднай. Гучыць у аповесці і новы для «вясковых» твораў матыў, які да гэтага закранаўся толькі ў «ваеннай аповесці «Агонь і снег» (праз адносіны Пясоцкага і Кідалы, але гэта было пададзена неяк «лакальна», як факт «прыватны»), матыў падазронасці. Выразна акрэслена атмасфера баязлівасці. Дысанансам характару Шапятовіча з’яўляецца Панас Грамыка. Яны і ў плане фармальна-стылявым розныя: рамантычна-лірычнае адлюстраванне Шапятовіча і рэалістычна-драматызаванае, са схільнасцю да аналітызму, – Грамыкі. У іх рознае стаўленне да жыцця. Рэфлексія, аналітызм думкі – стылёвая дамінанта вобраза Грамыкі. Такім чынам, у Шапятовіча была вера «непахісная», у Грамыкі – суровая праўда жыцця. Але не толькі гэта іх адрознівае. Розніць, супрацьпастаўляе іншае: любоў да зямлі. Старшыня любіць зямлю прачула і шчыра. Менавіта гэтай трываласці пакуль не хапае Пятру Шапятовічу. Больш напрошваецца іншая паралель: Шапятовіч-Лемяшэвіч («Крыніцы»). Хоць і тут існуе розніца, але выйграе ўжо Шапятовіч. Ён, настаўнік і партыйны сакратар, у параўнанні са сваім папярэднікам, больш зямны, гнуткі, больш дэмакратычны. Няма ў ім той заідэалагізаванасці, плакатнасці, няма «павучальнасці», што было надзвычай уласцівым для Лемяшэвіча. Характары Шапятовіча і Грамыкі – вялікая ўдача І. Шамякіна па тым часе. Гэтыя вобразы намаляваны праўдзіва. Гістарычнай праўдай пазначана і ўся аповесць, аб чым амаль аднагалосна заявіла і крытыка. В. Быкаў, адзначыўшы сталенне таленту I. Шамякіна, адначасова падкрэсліваў: «Праўда жыцця вымагала ад аўтара пэўнай рызыкі і пэўнай мужнасці, яна ж патрабавала немалое «аддачы» аўтарскага таленту, яна ўрэшце з’явілася тым пробным каменем, на якім Івану Шамякіну яшчэ раз давялося прадэманстраваць свае мастацкія здольнасці. «Трывожнае шчасце» – этап у развіцці мастацкага стылю пісьменніка, які ўмоўна можна вызначыць як этап пераадолення рамантычнага светасузірання. Літаратура канца 1950-х гадоў з характэрным для яе публіцыстычным пафасам, вострай сацыяльнасцю, адыходзіла з гістарычнай сцэны. Новы час патрабаваў глыбейшага асэнсавання псіхалагічнага стану чалавека, больш складанага маральна-філасофскага абагульнення. Змены ў сацыяльна-палітычнай структуры грамадства непасрэдна цягнулі за сабой аналагічныя зрухі ў сферы маральна-духоўнага развіцця, а таксама ў сферы міжасабовай. Ажыўленне сацыяльнага жыцця, якое назіралася ў канцы 1950 – пачатку 1960-х гадоў, пад націскам новай рэакцыі пачало паніжацца. Усё гэта не магло не адбіцца і на развіцці літаратуры. Сацыяльныя канфлікты часцей саступаюць месца маральным, этычным. Прыярытэтнасць атрымліваюць канфлікты псіхалагічныя, якія ўспрымаюцца пісьменнікамі як неад’емная частка рэчаіснасці. Узнікае пэўным чынам парадаксальная сітуацыя, калі звужванне мастацкага «вугла бачання» прыводзіць да паглыблення эстэтычнага асваення рэчаіснасці. Пісьменнікі з «жыцця агульнага» як бы пераключаюцца на жыццё прыватнае, індывідуальна-канкрэтнае. Узнікае больш уважлівы погляд на чалавека, абвастраецца цікавасць да шматпланавасці унікальнага індывідуальнага жыццёвага вопыту чалавека. За няпоўнае дзесяцігоддзе I. Шамякін друкуе шэраг твораў: сацыяльна-маральны раман «Сэрца на далоні» (1963), за які, а таксама за кнігу «Трывожнае шчасце» аўтару ў 1967 г. была прысуджана Дзяржаўная прэмія БССР імя Якуба Коласа, аповесць у форме лірычнай споведзі «Ах, Міхаліна, Міхаліна» (1966), рэалістычна-аналітычныя раманы «Снежныя зімы» (1968) і «Атланты і карыятыды» (1972). У цэнтры пісьменніцкай увагі – жыццё гарадской інтэлігенцыі, за выключэннем «Ах, Міхаліна, Міхаліна», падзеі якой адбываюцца ў вёсцы. Пільная ўвага да псіхалагічнай дэталі, заглыбленасць у сферу «маральнага» і «духоўнага» жыцця, тэматычная шматварыянтнасць, якая ўзнікла ў выніку спалучэння сучаснасці і гісторыі, поліфанічнасць стылю – характэрныя рысы прозы пісьменніка гэтага перыяду. Заняўшыся ў асноўным маральнымі і псіхалагічнымі праблемамі, якія нясуць у сабе выразны, але больш тонка выказаны сацыяльны змест, аўтар спрабуе адысці ад спрошчанай дыдактыкі і рамантызаванай ілюстрацыйнасці характараў, аб чым сведчыць вобраз Зосі Савіч («Сэрца на далоні»). Трагічнасць лёсу гэтай дзяўчыны адлюстравана з рэалістычнай дакладнасцю, з глыбокай псіхалагічнай абгрунтаванасцю, хоць структурна вобраз Зосі і не з’яўляецца галоўнай фігурай рамана. Першапачаткова характар Зосі ствараўся аўтарам у традыцыйнай для яго манеры рамантызаванага пісьма. Зося захапляецца ідэяй змагання супраць фашыстаў, імкнецца далучыцца да падпольшчыкаў, якія ў яе ўяўленні паўстаюць у арэоле мужнасці і выключнасці. Але паступова прыходзіць уменне заўважаць праўду жыцця. Жанчына праходзіць праз шэраг выпрабаванняў: загадкавая смерць бацькі, нямецкі канцлагер, затым савецкі гулаг, Сібір і, як вынік усяго гэтага, цяжкая хвароба сэрца. Унутраны стан жанчыны ў фінале раскрываецца ўжо ў зусім іншай плоскасці – рэалістычна-драматычнай, нават трагедыйнай. Асноўная ўвага ў рамане «Сэрца на далоні» скіравана на доктара Яраша і яго сябра, пісьменніка і журналіста Шыковіча. Характары іх распрацоўваюцца галоўным чынам дынамічна – праз дыялогі, спрэчкі, характэрныя паводзіны і ўчынкі. Дыялогі нярэдка выходзяць за межы сацыяльна-побытавай канкрэтыкі, закранаюць сферу маралі і філасофіі. Пэўную ролю ў раскрыцці характараў адыгрывае прырода. Рамантычна-ўзнёслы малюнак прыроды, адлюстраваны аўтарам у пачатку рамана, дазваляе глыбей пранікнуць у псіхалогію герояў, рамантызуе іх аблічча, асабліва Яраша. Героі змагаюцца за аднаўленне праўды гісторыі, праўды падполля, у якім удзельнічалі і сам доктар Яраш, і Зося Савіч, і дэмагог-кар’ерыст Гукан. Сказаць праўду аб загінуўшых, рэабілітаваць іх імёны, а разам з гэтым і выкрыць сапраўдных здраднікаў – стала амаль мэтай жыцця журналіста Шыковіча. Паступова, незаўважна для сябе, гэтую ісціну засвоіць і Яраш. Без праўды гісторыі, мінулага нельга будаваць сучаснае жыццё, ісці ў будучыню – такі галоўны матыў твора. Праз адносіны да мінулага выпрацоўваюцца духоўныя і маральныя якасці герояў. Адносіны паміж Ярашам і Шыковічам не маюць ідэйнага і маральнага антаганізму. Яны адрозніваюцца толькі асабовай індывідуалізацыяй і ступенню ідэалізацыі. Падкрэсліваецца «разумовасць» Яраша, яго рацыяналізм і «пачуццёвасць», імпульсіўнасць Шыковіча. Савецкім пісьменнікам, маючы на ўзбраенні тэорыю сацыялістычнага рэалізму, цяжка было адмовіцца ад аднаго з галоўных яе патрабаванняў – наяўнасці станоўчага героя. Героя заідэалагізаванага і нярэдка ідэальнага, а таму ў пэўнай ступені плакатнага, псіхалагічна спрошчанага. Такі доктар Яраш у I. Шамякіна ў параўнанні з больш рэальным вобразам Кірылы Шыковіча. З мэтай разнастаіць характар Антона Яраша, зрабіць яго больш «гнуткім», заземленым, аўтар ставіць яго ў сітуацыі адмоўныя: фатальнае каханне, ці, дакладней, нейкая паталагічная страсць Гаецкай, пакутніцкая рэўнасць жонкі Галіны. Але ўсё гэта так і ўспрымаецца як дадатковы аўтарскі прыём. Нішто адмоўнае не ўплывае на Яраша, ва ўсіх сітуацыях ён застаецца крыштальна чыстым. У параўнанні з Ярашам галоўны герой рамана «Снежныя зімы» атрымаўся ўжо больш жыццёвым, рэальным, унутрана складаным, хоць і тут ідэйная накіраванасць светапогляднай сістэмы героя залішне моцная. «Партыйную праўду», якая даўно стала яго ўласнай праўдай, намагаецца сцвердзіць Іван Антанюк перад сваім былым сябрам Будыкам. Гэтую ж праўду ён адстойвае перад высокім начальствам і нават перад жонкай. Але разам з гэтым існуюць у Івана Антанюка і іншыя, драматычна-супярэчлівыя матывы паводзін. Дваццаць два гады Антанюк карае сябе за смерць свайго брата Паўла. У тым, што Павел загінуў, непасрэднай віны Антанюка няма, але ж менавіта праз яго, Івана, іх з Надзяй каханне Павел пайшоў у атрад Каткова, там і загінуў. Пэўны драматызм свядомасці Антанюка – гэта новая рыса ў адлюстраванні героя мірнага часу, героя, які ўвасабляе станоўчы вобраз з памкненнем да ідэальнага. Крытыка разглядала раман «Снежныя зімы» як новае творчае дасягненне I. Шамякіна. Паглыбіўся аналітызм прозы, гэтаму садзейнічала і пашырэнне суб’ектыўнай – праз свядомасць героя – формы адлюстравання рэчаіснасці. Інверсійная структура пісьма, у якой спалучаліся, як і ў папярэдніх творах, жыццё сучаснае і партызанскія будні, спрыялі вырашэнню больш складаных псіхалагічных канфліктаў. Твор закранае цэлы спектр маральных праблем, якія вырашаюцца праз узаемаадносіны паміж сябрамі, праз службовыя і сямейныя адносіны, а таксама праз адносіны бацькоў і дзяцей, у тым ліку і «партызанскіх» (да партызанскіх дзяцей пісьменнік адносіць справядліва і дзяцей паліцэйскіх). Ёсць тэма, да якой звяртаўся I. Шамякін у кожным сваім буйным творы – гэта выхаванне маладога пакалення. Канцэпцыя фарміравання асобы ў рамане «Сэрца на далоні», як і патрабаваў таго час, абмяжоўвалася рамкамі фарміравання сацыялістычнай асобы, сутнасць якой вызначалася партыйна-ідэалагічным зместам. У выніку і маральны вопыт маладога чалавека абумоўліваўся дэфармаванай сістэмай узаемаадносін, бо гэтая сістэма, як вядома, часта ігнаравала чалавечую індывідуальнасць, вяла да разбурэння ўнутранага «я» і сцвярджэння нівеліраванага, ненатуральнага «мы». Брыгада камсамольцаў, паяднаная ў своеасаблівы творчы «кангламерат» – брыгаду камуністычнай працы, патрабуе ад кожнага са сваіх членаў абсалютнай адкрытасці і падначаленасці – нават у справах інтымных. Жыццё і паводзіны гэтых людзей цалкам падпарадкаваны ідэі «светлай будучыні» камунізму, калі «радасць у змаганні», а сам «камунізм» уяўляўся як «найвышэйшая форма барацьбы», у выніку чаго «усе людзі павінны жыць сярод дрэў і кветак». Дэфармаваная эстэтычная свядомасць нараджае гіпертрафіраваныя вобразы маладых камуністаў Тараса Ганчара, Івана Ходаса, плакатнасць якіх відавочная. Сцвярджаючы такую эстэтычную мадэль маральных адносін, аўтар, па логіцы, павінен адмовіць «мадэль» супрацьлеглую, тып духоўнага антаганіста, увасоблены ў вобразе Славіка Шыковіча. Але ў рамане такога няма. Сапраўднаму таленту пісьменніка цяжка было заставацца ў цесных рамках «схемы», І. Шамякін-рэаліст перамагае І. Шамякіна-ідэолага і ідэаліста. Не ўпісваюцца паводзіны Шыковіча-малодшага ў «маральны кодэкс» будаўнікоў светлай будучыні. Ён упарта адстойвае сваю ўнутраную свабоду, права заставацца самім сабой. Комплекснае даследаванне маральнасці савецкага чалавека працягваецца і ў рамане «Атланты і карыятыды». Асноўны канфлікт, як і ў «Снежых зімах», працякае тут на маральна-псіхалагічным «рэчышчы». Прагрэсіўны архітэктар Максім Карнач, носьбіт стваральнай ідэі, – галоўны герой твора. Як і яго папярэднік Антанюк, Максім Карнач змагаецца за сваю ідэю прыгожай і практычнай забудовы горада. Змаганне цяжкае, складанае. Супрацьлеглы «лагер» узначальваюць калега Карнача Макаед і пэўным чынам сакратар гаркама Ігнатоўскі, ён жа яшчэ і сваяк Карнача. Вобраз галоўнага архітэктара Карнача ў плане псіхалагічным распрацаваны амаль бездакорна, хаця ўнутраныя маналогі часам празмерна расцягненыя. Гэта фігура глыбокая, аналітычная, пазбаўленая, у параўнанні з Ярашам і часткова Антанюком, ідэалагічнага максімалізму і плакатнасці. Карнач найперш мастак, эстэт, які дбае аб архітэктурнай гармоніі, сапраўднай прыгажосці ў будаўніцтве горада. Канфлікт Карнача – гэта не толькі бунт камуніста-«мараліста» супраць антымаралі камуніста-функцыянера, гэта яшчэ і барацьба мастака, чалавека з багатым духоўным светам супраць унутранай збедненасці, мяшчанскага існавання людзей. «Знешні» канфлікт як барацьба за нестандартную забудову новых мікрараёнаў дапаўняецца «ўнутраным», сямейным – разлад з жонкай, адчужэнне дачкі. Але пры гэтым аўтара найбольш цікавіць процістаянне духоўнае, маральнае. У далейшым I. Шамякін яшчэ больш адыходзіць ад духоўнай аднамернасці і прымітывізму пры адлюстраванні маральнага права маладога пакалення. Аб гэтым сведчаць вобразы Васіля і Лады Антанюкоў, часткова характар Віты («Снежныя зімы») і асабліва абаяльны вобраз Веры Шугачовай («Атланты і карыятыды»). Усе так званыя «гарадскія» раманы 1960 – першай паловы 1970-х гадоў у плане жанрава-тэматычным досыць багатыя. Тут можна знайсці адзнакі інтэлектуальнага рамана, сацыяльна-маральнага, вытворчага, сямейна-бытавога. Усё гэта ў сінтэзе, у цеснай узаемасувязі, асветленае ідэяй высокай маральнасці чалавека. Асобнае месца ў тэматычным і жанрава-стылёвым плане займае аповесць «Ах, Міхаліна, Міхаліна», дзе аўтар засяроджваецца выключна на праблемах маральна-этычных, але за імі прачытваюцца ідэйна-надзённыя сацыяльныя праблемы. Ён стварае гімн каханню, сапраўднаму і вялікаму, цяжкаму і прыгожаму адначасова. Як і заўсёды, крытыка вельмі прыхільна паставілася да новых твораў пісьменніка. Асабліва падкрэсліваліся надзённасць узнятых сацыяльных і маральных праблем, рэалізм жыцця і характараў. Станаўленне асобы, праблемы маральнага пошуку вырашаюцца I. Шамякіным і ў наступнай аповесці «Шлюбная ноч» (1974). У працэсе фарміравання ўнутранага свету чалавека адну з галоўных роляў выконвае вайна. У адным са сваіх інтэрв’ю I. Шамякін засведчыць: «Я нездарма стаўлю побач мінулае і сучаснае: сённяшняе жыццё напоўнена канфліктамі, якія цягнуцца з вайны.., заўсёды мяне ў той ці іншай ступені цікавіла жанчына на вайне...». Перапляценне рэалістычнага, будзённа-побытавага з рамантычным – стылёвая дамінанта аповесці. Пісьменнік зноў вяртаецца да распрацоўкі лірыка-рамантычнага накірунку беларускай савецкай прозы. З аднаго боку, таямнічая, незямной прыгажосці разведчыца Маша Пятрова, закінутая з самалёта ў партызанскі атрад. З другога – зусім простая, «будзённая», у нечым нават грубаватая, але спрактыкаваная ў партызанскіх справах Валя. Апошняя па заданню партызан вядзе Машу на сувязь з гарадскімі падпольшчыкамі, вядзе да каханага Сцяпана. Пачуццё роспачы і рэўнасці запаўняюць душу гераіні. Гэтыя пачуцці, толькі прыглушаныя часам, засталіся і праз гады, калі ўжо ў сталым узросце Валянціна Андрэеўна апавядае пра сваё першае каханне. Узнёслае апавяданне аб навакольнай прыгажосці, непаўторнасці гукаў і фарбаў летняй раніцы як бы кантрастуе з матывам трывогі, матывам вайны як разбуральнай сілы гэтай прыгажосці з яе трагічным дысанансам. Рамантычны пачатак у творы праяўляецца як форма эмацыянальных адносін да чалавека і падзей выяўлення. Пры гэтым неабходна падкрэсліць, што рамантызм «Шлюбнай ночы» мае некалькі іншую прыроду ў параўнанні з творамі пісьменніка 1940 жүктеу/скачать 3.81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|