Аркадзь Куляшоў (1914–1978)

Аркадзь Куляшоў (1914–1978)

Аркадзь Аляксандравіч Куляшоў належыць да першасных велічынь сярод творчых постацяў беларускай літаратуры. Ён валодаў магутным лі­ра-эпічным талентам. Свет А. Куляшова ўвасаблялі дзве стыхіі – крыніч­ныя берагі роднай Беларусі і неўтаймаваная бязмежнасць «акіяна». Першая са стыхій стварала глыбока лірычнае, спавядальнае асяроддзе яго паэзіі, другая – шырока эпічную цягу да планетарных маштабаў, да філасофскага спасціжэння драматызму ўсечалавечага жыцця, да трывожнага засяроджа­нага роздуму аб свеце і сусвеце. У прыродзе таленту паэта гэтыя жыццёва-творчыя пачаткі былі арганічна і роднасна павязаныя.

Драматызм таленту будучага паэта зараджаўся на малой радзіме. На творчасць аўтара паклала адбітак водгулле грамадзянскай вайны (паэма «Далёка да акіяна», 1969–1972). Творчы адлік паэзія А. Куляшова вядзе з 1926 г., калі ўпершыню ў клімавіцкай акруговай газеце «Наш працаўнік» быў надрукаваны яго верш. З 1927 г. вершы аўтара пачынаюць з’яўляцца ў абласным і рэспубліканскім друку. Пранікнёны верш-развітанне, што нале­жыць да інтымнай лірыкі, «Бывай, абуджаная сэрцам, дарагая» змешчаны ў майскім нумары часопіса «Полымя рэвалюцыі» за 1928 г. У 1928 г. давя­лося сказаць «бывай» і сваёй Самацэвіцкай сямігодцы, пасля заканчэння якой паэт паступіў у Мсціслаўскі педагагічны тэхнікум. Тут у мсціслаў­скай «філіі» для паэта з-пад Бесядзі творча спрыяльным і ўплывовым стала сяброўства з таленавітымі маладымі паэтамі Юліем Таўбіным і Змітраком Астапенкам. Яно аказалася пажыццёвым, трагічна абарваным таталітарным колам рэпрэсій – ужо ў Мінску, куды ўслед за імі прыехаў і А. Куляшоў на працяг вучобы на літаратурным факультэце Мінскага педінстытута (1931–1933).

У вершах з кніг «Росквіт зямлі» (1930), «Па песню, па сонца!» (1932), «Медзі дождж» (1933) у шчодра адоранага паэта не было каларытна-вызна­чальных штрыхоў і вобразаў, як ён піша, «мяцежнага росквіту суровай зям­лі». Верш «Сібір» (1930) нібы знарок прыкоўваў увагу да лагерных кругоў пекла. Праз паэтычную квяцістасць, характэрную для маладнякоўцаў (пя­лёсткавая «квець», «заранкавая медзь»), прабівалася цяга да лексічна-воб­разнага аднаўлення верша, выпрабоўваліся сродкі знарочыстай празаізацыі радкоў, іх ускладнёна-аддаленай рыфмоўкі («З дзённіка брыгадзіра», «Па песню, па сонца», «Цвік»), якія абцяжарвалі ўспрыманне. Неўласцівымі для настрою маладога аўтара аказаліся і падхопліванні асабіста не асэнсаванай напорыстасці ў паэзіі. У творчасці 1930-х – 1940-х гадоў падобныя выдаткі і адзнакі «суровага» таленту будуць яшчэ неаднойчы праяўляцца.

Пошукі вядучага плённага кірунку нельга абазначыць адной датай, яны характэрныя для ўсяго этапа творчага сталення – ад вершаў на рубяжы 1930-х гадоў («Астраном», «Дарога») да вядомага «Юнацкага свету», на­бліжанага да 1940-х гадоў. Вершы гэтай нізкі («Млын», «На сотай вярсце», «Магілёўская хмарка», «Плыла, цалавалася хмара з зямлёй...», «Мая Бе­сядзь») А. Куляшоў вылучыў асобна ў аўтабіяграфіі, адзначыўшы, што, па прызнанню крытыкі, менавіта тут ён «знайшоў свой паэтычны голас».

Ад нараджэння хрышчаны вайною, А. Куляшоў у шаснаццацігадовым узросце ўжо распачаў той паэтычны эпас, у якім адным з самых цяжкіх вы­мярэнняў чалавечага лёсу абраў выпрабаванні вайны, яе трагедыйнасць. У паэме «Крыўда» (1930–1931), па сутнасці, у эпічным вытоку, талент А. Ку­ляшова ўступіў у рэчышча галоўнай сваёй трагічнай тэмы. Кампазіцыйна, падзейна, структурна твор будуецца як наскрозь умоўнае дапушчэнне. Кры­тыка ўбачыла нястачу сацыяльнасці і залішнюю ўвагу да таго, што «вайна калечыць чалавека як жывую істоту і складае трагедыю ў гэтай паэме» (П. Глебка). Эпічны талент А. Куляшова выявіў у першай паэме многія свае зыходныя пачаткі. Акрамя таго, ішло эксперыментаванне з празаізацыяй па­эмнага радка. У 1930 г. яна ўпершыню пранікла ў вершы («Па песню, па сон­ца»). У побытавым малюнку, у апавядальнай тканіне пасавала з большай натуральнасцю. У «Крыўдзе» малады аўтар-выпрабавальнік стварыў арыгі­нальную дзесяцірадковую страфу (ёю напісана большая частка твора), у якой ледзь улоўнае перапляценне радкоў з іх пачарговай – праз кожнае ча­тырохрадкоўе – рыфмоўкай. Тут цікавы сам прынцып: устаноўка на нату­ральную набліжанасць да размоўнай інтанацыі (гэтаму і служыць вонкавы эфект як бы нерыфмаванасці), а таксама настойлівасць пошукаў новых форм, апрабацыя новых тыпаў строфікі, асанансавых сугуччаў, умоўнай алегарыч­насці. Быў зроблены першы, не па гадах сталы крок у паэтычны эпас. Ад­былося з’яўленне арыгінальнага эпічнага таленту.

Эпічны талент А. Куляшова адразу спрабаваў ахапіць шырокі абсяг народнага жыцця – ад разбурэнняў і наступстваў імперыялістычнай вайны да складаных этапаў той перабудовы, што ў выніку павінна была ашчаслі­віць свет глабальным стварэннем сацыялістычнага грамадства. Сістэма га­давала апантаных, фанатычна настроеных «савецкіх камікадзе», «развед­чыкаў асобага шляху». Героі такога складу захоплівалі эпічную ўвагу А. Ку­ляшова. З’яўляюцца яго паэмы «Антон Шандабыла» (пачатковая назва «Гар­бун» (1932–1934), «Баранаў Васіль» (1937), «Песня аб разведчыках» (1935–1937), у апошняй рэдакцыі – «Песня аб слаўным паходзе» (1951). Героі гэ­тых твораў акрэслены ў індывідуальных абліччах: яны ахвярна ўсталёўва­юць, абараняюць, экспартуюць на Захад свой тып сацыялізму. Псіхалагіч­най матывацыі іх учынкаў, іх дзеяння не стае ў паэмах. Узамен звычайна прапаноўваўся заблытаны клубок сітуацый, недастаткова абгрунтаваных і мэтазгодных. Нават смерць Шандабылы – гэты высокі момант катэгорыі трагічнага, да якога потым заўсёды А. Куляшоў будзе падыходзіць пранік­ліва-чуйна, пакуль што цалкам заставаўся ў сферы падзейных перыпетый, а не псіхалагічнага асэнсавання як эстэтычнай праявы ўзвышанага. Аднак плённасць паэматворчасці ўсё ж была: намеціўся пераломны працэс у шу­каннях даходліва-гнуткай эпічнай формы. Прынцып празаізацыі траціў ра­нейшую зададзенасць. Рух намячаўся ў бок вобразна-рытмічнай пластыч­насці малюнка. Каларытна і поўнагалосна распачаты першы раздзел паэ­мы, уражліва выпісаны малюнак смерці Загулы. Была, нарэшце, адкрыта пер­спектыўнасць паэмнай паэтызацыі, яе рамантычна-казачных сродкаў аб’ём­нага пісьма.

Пераарыентацыя на іншы арсенал сродкаў паэтыкі стала адчувальнай таксама ў «песні-паэме» «У зялёнай дуброве» (1938–1939), якую не надта добра ўспрыняла крытыка за паварот да «рэальнай прастаты». Паэма А. Ку­ляшова часткова пераклікаецца з «Краінай Муравіяй» прыўзнятым працоў­ным настроем, «новым» жыццеадчуваннем чалавека. Але ў творы А. Твар­доўскага раскрыта жыццё ў многіх складаных вымярэннях. У паэме «У зя­лёнай дуброве» пераважае адно вымярэнне з нахілам да сацыяльнай ула­годжанасці, ідэалізацыі. Аўтар не кранаў усур’ёз тых рэальных жыццёвых калізій, якія б драматычна рухалі твор, матываў учынкаў персанажаў. Сацыяльных страсцей як бы і не існавала. Ніякіх ускладненняў нават у ін­тымным свеце, апрача некалькіх момантаў вонкавай канфліктнасці (Хрыс­ціна, засумаваўшы аб сваім калгасе, вярнулася з хаты мужа ў сваю брыгаду на жніво). Прывабнасць паэмы – у паасобных дасціпных момантах паэты­зацыі (самаадчуванне маладой на зямлі нарачонага), у лаканічна-натураль­най дыялогавай форме, свабодзе вобразнага самавыяўлення паэта – усё гэта стварае прасветлены мажорны лад стылю.

Эпічны зрух да абвостранага ўсведамлення драматызму часу адбыў­ся напярэдадні 1940-х гадоў – у паэме «Хлопцы апошняй вайны» (1940). Яе кантрастнасць з творам папярэднім уражвала зваротам аўтара да праця­гу галоўнага трагічнага вобраза першай паэмы «Крыўда» – да дзесяці ка­лек. У абліччах «хлопцаў» увасоблены новыя знаёмствы з вайною, што з канца 1930-х гадоў ужо грымела па Еўропе. Застацца жыць будзе суджана з дзесяці аднаму («пра гэта раскажа дзесяты, жывы»). Аналагічная кан­цоўка і ў «Крыўдзе» («гэту аповесць раскажа дзесяты, сляпы»). Мара паэта ўмяшчала не толькі сацыяльнае разняволенне, але і выратаванне чалавецт­ва ў далёкай перспектыве.

Два гады аддзялялі апошні перадваенны твор А. Куляшова ад на­ступнай паэмы «Сцяг брыгады» (1942), але назіраецца бездань паміж тым, што лірычнаму герою ўяўлялася раней, і тым, што адбылося рэальна. У га­зеце «Знамя Советов» былі надрукаваны тры творы паэта: «Над брацкай магілай» (спалучае дзве плыні – жывую непасрэднасць і філасофскае аба­гульненне); «Балада аб чатырох заложніках» (аўтар знарок узяў для апісан­ня надзвычай ускладнёны, псіхалагічна невырашальны момант выбару, які патрабаваў высокамаральнага выражэння); «Ліст з палону» (за аснову ўзя­та ўмоўная форма напісання ліста).

У паэме, магчыма, перабольшваецца «значэнне фармальна-сімваліч­нага пачатку ў вымярэнні чалавечых дзеянняў і ўчынкаў» (П. Макаль). Сцяг – гэта высока сімвалічна. Але і самая высокая сімволіка няшмат каш­туе без чалавечага жыцця. Куляшоўскі «Сцяг брыгады» па вызначэнню А. Твардоўскага – «народная паэма». Вялікую эпічную годнасць надае тво­ру тое, што тут упершыню сапраўды ўвасоблены свет народнага жыцця, шматстайны, шматмерны, у многіх супярэчлівых праявах. Каб стварыць шырокую панараму народнага жыцця, паўней ахапіць яго вырашальныя моманты, паэт тонка выкарыстоўвае арганічную для яго таленту ўмоў­насць сітуацый, здарэнняў, што часам мяжуюць з элементамі прыгодніцтва (знешняй драматызацыі). Важна, што аўтар бярэ самае галоўнае ў тых пластах, да якіх падводзіць яго герояў умоўная сітуацыя, вядучая калізія: у леснічоўцы ён паэтызуе прыязнасць рук гаспадароў, гаючасць зацішна-пры­родных умоў («Зязюлі... камісара лячылі!»); у вёсцы падчас вяселля Мя­дзведскага агаляе страшэнны трагізм, што выпаў на долю няшчаснага бацькі-музыкі і яго гвалтоўна заручонай дачкі. Тут многа суровых і шчым­лівых паэтызацый у плане балад, песень, плачаў, народнага меласу – гэта і шматзначнае прачулае растанне з дарагімі рэчамі, дзіцячымі цацкамі мін­скай кватэры; і сустрэча з пакошаным, абмалочаным вайною жытам; і сар­дэчная развярэджанасць ад жніўнай песні пра аратая і яго замініраваную ніву. Ва ўсёй мнагалучнасці карцін народнага ўкладу жыцця, у рухомасці кампазіцыі паэмы А. Куляшова ёсць нешта ад творчага прадаўжэння вялі­кага эпасу – ад «Адысеі» і «Калевалы» да паэмы «Каму на Русі жыць доб­ра», а тым больш – да «Краіны Муравіі». У тым жа шэрагу бачыцца і «Ва­сіль Цёркін».

На пачатку 1945 г. А. Куляшоў у складзе групы беларускіх і рускіх пісьменнікаў рушыў наўздагон вайне, назапашваў уражанні вызваленчай біт­вы за Варшаву. Ды твор па гарачых слядах не нарадзіўся. Быў роздум. Фа­шысты ў крыві патапілі Варшаўскае паўстанне, якое так чакала дапамогі з-за Віслы, з боку савецкіх часцей. З тых уражанняў аб вайне, што выходзіла на апошні пераломны рубеж, у 1949 г. зарадзілася філасафічна-роздумная паэма «Перамога» (пачатковая назва «Простыя людзі»). Творчая думка спы­нілася на спазнанні адвечных катэгорый жыцця і смерці. Сітуацыя ўзята ва ўмоўным плане, але з канкрэтнасцю каардынатаў: у дзень, калі гнеў тысяч гармат ударыў па Берліну, беларускі воін Мірон Гукай быў жывым пахава­ны ў зямлянцы, на чужыне. У родны кут, да сям’і замест пісьма, якое так і засталося ў кішэні, паляцела афіцыйная горкая вестка. Засыпаны салдат у цяжка-прывідным трызненні застаўся сам-насам са смерцю. Рэальнае пера­плятаецца з умоўнасцю, ява са сном. Сутычка смерці з жыццём дасягае кры­тычнага моманту У падарожжы падземным Гукай ацалеў толькі таму, што ён не пераставаў змагацца, прабівацца з цемры небыцця да сям’і, да роднай зямлі. Толькі гэта ў шырокім сэнсе можа сімвалізаваць перамогу.

Аднак у сусветна-касмічным плане паэзію А. Куляшова па-ранейша­му не пакідала здзіўляючае Прароцтва. Напрыклад, першы беларускі кас­манаўт П. Клімук пасля свайго гасцявання ў Космасе, прачытаўшы куля­шоўскі верш «Зямля» (1947), не мог пе падзівіцца, як ён кажа, «сіле паэ­тычнага ўяўлення», таго прадбачання, што азарыла радкі задоўга да кас­мічнага палёту земляка.

Не абмінула паэта ў тыя гады і ўдача ў ліра-эпасе, хоць у гэтай сфе­ры былі такія ж супярэчнасці, як і ў лірыка-публіцыстычных творах. У ас­нову паэмы «Новае рэчышча» (1948) пакладзена драматычная форма вы­творчага сутыкнення: ці будаваць на Пятлянцы электрастанцыю магутнас­цю ў 35 ці 150 кілават? Аднак важны тут не столькі вытворчы канфлікт, колькі сам факт пабудовы новай крыніцы святла. Сітуацыя ў ходзе свайго вырашэння агаляе глыбокі драматызм людскога жыцця. На агульным схо­дзе вёскі, дзе вырашаўся канфлікт, раптам прагучаў здзіўлены голас жыха­ра: «Час выходзіць даўно нам // З зямлянак на свет... Не ў зямлянкі ж пра­водзіць // Мы будзем святло». Вёска над рэчкай Пятлянкай, аказваецца, яшчэ тулілася ў зямлянках – вось дзе прыхаваны сапраўдны драматызм ча­су. Эпічную задуму істотна пашырае сімвалічная абагульненасць вобраза «новага рэчышча», якое асацыіруецца з новым кірункам жыцця, з прадчу­ваннем сацыяльных зрухаў.

Ва ўступе да паэмы «Грозная пушча» (1952–1956) А. Куляшоў дае цікавую філасафічную развагу: ці трэба на трывожных дарогах спяшацца наперагонкі з часам? «Можа час абагнаць толькі думка адна». Трэба здабы­ваць ёмістую думку з магутным унутраным «рухавіком». Эпасу дадзена, па яго ж прыродзе, вырошчваць такую рухома-імклівую думку, якая можа аха­піць час былы і наступны ў іх сінтэзе. А. Куляшоў філасафічна абгрунта­ваў сваё права на шырокі эпічны зварот да вялікай тэмы ўз’яднання бела­рускага народа. Першая частка куляшоўскай паэмы ў асобным выданні на­зывалася «Граніца» (1954) і досыць дакладна вызначала канцэптуальнасць задумы ўсёй «вершаванай хронікі» (жанравае вызначэнне аўтара). У паэта сваё маштабнае разуменне «Той граніцы трывожнай, што свет раздзяляе, // З гулам праходзіць па сэрцах // мільёнаў людзей». Праблема граніцы ў яе шырокім сэнсе арганічна ўвайшла ў светаразуменне А. Куляшова. У знач­най меры – гэта тыпова куляшоўская праблема. Так, як тыпова коласаўскай з’яўляецца праблема «новай зямлі», «роднай хаты». Праз шырокае асэнса­ванне граніцы А. Куляшоў меў на мэце, няйначай, абагульніць вопыт на­роднага жыцця – у сутыкненні яго палярных сіл і пачаткаў. Акцэнтацыя сацыяльна-класавага размежавання была данінай афіцыйна-таталітарнай ідэа­логіі – данінай, якая шмат каштавала паэту ў сэнсе эстэтычных выдаткаў. Сцяпана і Змітрака, класавых антыподаў, падзяляе не сцежка ў пушчы, а «граніца двух светаў». Такім чынам, вобраз граніцы высвечаны маштабна, у многіх аспектах, становіцца тыпова паэмным асяроддзем, на якое навіва­юцца сюжэтныя лініі, калізіі, падзеі. Здавалася б, усё працуе на трывалую аснову эпічнага палатна. Аднак вершаваная хроніка А. Куляшова не пакі­дае ўражання этапнага твора. Апрача класавай устаноўкі, што вяла да кан­цэптуальнай скасабочанасці, не на карысць была жанравая рэалізацыя эпіч­най задумы, абраны тып эпасу як рамантычнай падзейнасці, сюжэтна раз­галінаванай і дэталёва абстаўленай падрабязнасцямі (пашыраная з’ява ў 1930-я гады).

Сутнасць інтымнага працягу вобраза Алесі і ў наступных творах, па сутнасці, тая ж – дарогу каханню перайшла вайна. Ва ўсведамленні героя абвастраецца адчуванне тых прычын, што вялі яго разам з народам да пе­рамогі. Гэта – не толькі нянавісць, але і любоў. Любоў да сваіх каханых, да родных мясцін, да ўсяго, што рыса за рысай складае воблік Бацькаўшчы­ны.

Уваход у стан карэннай перабудовы А. Куляшоў пазначыў вершам «Перад падарожжам» (1961), дзе ўпершыню прарваўся бескампрамісны пе­рагляд самога сябе. Унутранае самаачышчэнне ад ілюзорных спадзяванняў вядзецца з «рашучасцю суровай». З усведамлення той «рысы», якую падво­дзіла пад мінулым творчае сумненне, вырасла кідкая, ледзь не глабальная метафара, што рэзка высвечвала постаць паэта: «Стаю... // На паўмільярд­ным кіламетры, // Паміж наступным і былым». Рубеж, на якім у новым ча­се апынуўся паэт, не проста этапны, ён сапраўды глабальны ў лёсе аўтара і краіны. Трывожны глабальны роздум кранаецца катаклізмаў светастварэн­ня («Пра Марс», «Я пісаў бы, як раней, пра зоры...»).

У А. Куляшова праявіўся магутны і дзівосны дар пераасэнсанання – бачыць з’явы і рэчы іншасказальна, мнагамерна, у пераносных значэннях, у высвечванні бясконцых дадатковых увасабленняў, стварэнні новых воб­разных паняццяў – шторму акіяна, свету і антысвету, кругабегу жыццёвых пе­раўтварэнняў, гадзінніка сэрца і зямлі, вечнага маўзалея нябыту, адроджа­нага насення, поклічу вяшчунняў-зязюль. Вобраз акіяна ў яго сэнсавым бяз­межжы ўпершыню ўвайшоў у шаснаццацірадкоўі паэта пасля сустрэчы з вод­най стыхіяй, у час зваротнага шляху з Амерыкі.

У «Новай кнізе» ёсць і стофы, якія пакідаюць уражанне рафінавана­сці, настолькі ў іх рацыянальнае, роздумнае пераносіцца ў сферы філасоф­скай абстрагаванасці, высокай і «чыстай» класікі, але пачуццёвая загрунта­ванасць непарыўна трымае повязь неба з роднай зямлёй, з палыновай гар­котай памяці, якую «ніякай смагай з вуснаў не сатрэш». Эстэтычная місія слова паэта не падобная па танальнасці, па ўнутранай змястоўнасці не толькі ў мастацкім пазнанні свету і чалавечага духу, але і ў гаючасці, «каб словам боль загаіць людскі, хаця б адзін». Гэта і ёсць, як кажа паэт, самая адказная служба «на пасадзе цяжкой».

Высокую і нялёгкую службу лірыка паэта працягвала і ў кнігах «Са­сна і бяроза» (1970), «Хуткасць» (1976). Дзейныя героі вершаў – трывожны час («А што як // Зямлю нашу выпусціць з рук // Сасна і бяроза»), цярпенне над прадоннем хваробы («Пашанцавала трохі мне»), вяртанне да звышсве­тавой імклівасці думкі, роздум над таямніцай кніг («Хуткасць»), прага ак­тывізацыі эстэтычнага ўздзеяння, споведзь і пакаянне. Цікава, што і праз дзесяцігоддзе пасля праграмнага верша «Перад падарожжам», ужо ў 1970-я гады, калі ў многіх паэтаў адпала патрэба ў дэклараваннях крытычнага са­маперагляду, творчае сумленне А. Куляшова кліча да працягу ачышчэння. «Вы мне даруйце сёння, суддзі строгія, што, на жаль, пад імі «як і мно­гія», // Я прозвішчам падпісваўся сваім», – піша паэт, адчуваючы віну за пакалечаныя культаўскім часам творы.

А. Куляшоў разумеў, што яго ўнутраная патрэба як эстэтычная пра­блема – пакаянне – яшчэ не здымалася «Новай кнігай». «Маналог» (1965), што з’явіўся своеасаблівым працягам «Новай кнігі», вытрыманы дакладна ў тым жа метрычным ключы строгіх шаснаццацірадкоўяў. Твор прысвеча­ны даўнім рэпрэсіраваным сябрам – Змітраку Астапенку і Юлію Таўбіну. У новым часе моцна абвастрылася пачуццё маральнага абавязку, паклікала «на суд» творчае сумленне паэта. У радках «Маналога» – матыў асабістай вінаватасці перад сябрамі – той, што без віны. Скразным гучаннем у «Ма­налогу» прайшла метафарычная думка аб адзінай «дамоўцы» – у гэтым воб­разе сканцэнтравалася і лірычная споведзь, і трагічнасць быцця, і духоўная еднасць, што зводзіла мёртвых і жывых: «Як без мяне ім быць, а мне без іх? // Адна ў нас засталася на траіх // Мая дамоўка».

Можна меркаваць, што, з’явіўшыся падчас перакладчыцкага асэнса­вання М. Лермантава, вобраз гэты не адпускаў творчую самасвядомасць паэта і ў наступных ліра-эпічных творах – «Далёка да акіяна» і «Варшаўскі шлях». А. Куляшоў сваім узрушаным «Маналогам» перад ценямі сяброў, пе­рад балючымі ахвярамі «крутых гадоў, бязлітасных судоў» даваў прысягу, што ніколі, да астатку дзён сваіх ужо не саступіць з прынцыповага рубяжа творчай сумленнасці і грамадзянскай мужнасці сваёй паэзіі.

Распачалося сучаснае тварэнне эпічнага свету А. Куляшова. Паэт зноў увайшоў у самае шырокае і ўласцівае яго таленту рэчышча паэмнага эпасу як канцэнтрацыі галоўных вамярэнняў духоўнага жыцця народа. «Мана­лог» быў не толькі лірычнымі ўваходзінамі ў родную стыхію, але ўжо і лі­ра-маналагічным тыпам гэтага жанру. Невыпадкова ў час, калі паэта захап­ляў сваімі бязмежнымі магчамасцямі сучасны эпас, узнікла ў яго цяга да класічнай паэмнай спадчыны – праз яе пераклады. А. Куляшоў з майстэр­ствам пераклаў дзве класічныя рэчы – «Энеіду» I. Катлярэўскага і славуты «Спеў аб Гаяваце» Г. Лангфэла. Гэта праца ўзбагачала і адточвала ўласны тып эпічнага мыслення паэта, падкрэслівала абраны кірунак – на паглыб­ленне эпасу, на распрацоўку самых розных яго пластоў.

Эпічны талент А. Куляшова стаў надзвычай рухомы, свядома выбі­раў кантрастна непадобныя задумы, непаўторныя спосабы іх вырашэння. Паэт ведаў, якую ёмістасць эпічнаму тыпу мыслення могуць даваць формы мастацкай умоўнасці, здольныя кандэнсаваць філасофскі змест, сімвалічна ўзбуйняць дзейныя асобы і само дзеянне. У паэме «Цунамі» (1968) перава­жала нацэленасць на філасофскае асэнсаванне галоўнай праблемы веку: лёс зямлі, чалавецтва і асабістая адказнасць за іх. Тут выразна чуецца дыханне трагедыі. Праўда, яе прыход разумеўся па-ранейшаму з таго ж заходняга кірунку, з-за акіяна. Ніхто не ўяўляў, якія катастрофы «мірны атам» рыхта­ваў у Сібіры, у Чарнобылі. Але паэма А. Куляшова прадвяшчала рэальную магчымасць ядзернай трагедыі ўвогуле. Гэта паэма з ускладнёна-ўмоўным, шматпланавым падтэкстам. Аўтар не карыстаўся паэтыкай міфатворчасці народа. Ён сам тварыў шматзначную прыпавесць, міф – своеасаблівую «ады­сею» вандраванняў і выпрабаванняў сваіх герояў: Яго і Яе. На лёсе іх ры­зыкоўнай вандроўкі па акіяну на першабытнай пірозе паэт вырашаў паста­віць як бы своеасаблівы эксперымент, прасачыць, як будуць сябе паводзіць Ён і Яна, аддаўшыся спрадвечнаму жаданню: у акіяне жыцця пад ветразем кахання адшукаць утульны кут. Героі апынаюцца перад творам адвечных стыхій жыцця – кахання, волі, адвагі, сумленнасці. Трывогі зямлі, шумны свет, здавалася б, пакінуты за плячыма. Аднак трапіць ў свет першабытнай цішыні ім так і не суджана было.

Ёсць у паэме і іншыя героі: гадзіннік, што вядзе няўмольны адлік часу: транзістар, які даносіць гром цяжкіх падзей свету; лічыльнік Гейгера, а яшчэ, можа, самы галоўны персанаж – сумленне, якое на гэты раз з’яў­ляецца персаніфікавана, у вобліку жанчыны-музы як увасабленне творчай вернасці часу, памечанага трагізмам.

Кантрастна на фоне папярэдніх твораў выглядае паэма А. Куляшова «Далёка да акіяна». Гэта шырока разгорнутае, у маштабе некалькіх дзеся­цігоддзяў, ліра-эпічнае палатно, на якім адбіліся сляды немалой часткі жыц­ця паэта, яго маральная і філасофская канцэпцыя свету і прапушчаныя праз сэрца трывожныя часы з іх бурлівасцю падзей. Па разгорнутай біяграфіі лірычнага героя можна чытаць біяграфію пакалення, веку. Майстар-эпік ра­шыўся на паэмную задуму, шмат у чым блізкую да коласаўскай «Новай зямлі». Структурна іх з’ядноўвае сам прынцып шырокалірычнага агляду з новай вышыні ўзросту і часу, вяртання да родных вытокаў, каб сцвердзіць духоўна-маральныя каштоўнасці першавысноў.

У жыццяпісе эпохі паэт карыстаецца паняццем «кругоў». З іх сюжэт­на і сутнасна вылучаюцца тры: бацькі, сябры, каханая. Вобраз маці ў паэме апаэтызаваны ўсёй цеплынёй растрывожанага сыноўняга сэрца. З гэтага кола жыцця надзвычай важныя жывыя сведчанні пра час – пра тое, што ў ранніх і пазнейшых творах адлюстроўвалася рамантызавана. У другім «кру­зе» цяжкім ударам сталася страта задушэўных сяброў-паэтаў – Змітрака Астапенкі і Юлія Таўбіна. Боль не адпускаў аўтара. Эпічны рэквіем па іх працягваўся. Тое, што раней прамовілася скандэнсавана, як згустак болю, у новай паэме ўзбагацілася жыццёвай дэталізацыяй, рысамі партрэтных аб­ліччаў ды маральнай змястоўнасцю іх абарваных жыццяў. А яшчэ – філаса­фічнасцю роздуму над такімі паняццямі, як вернасць сяброўству, непаду­ладнасць злу, неўміручасць створанага. У напружанай атмасферы, затым у агні вайны складваўся трагізм і трэцяга кола – кахання. У паэме гэта адна з прывабных, інтымных ліній, што арганічна ўваходзяць у галоўны ідэйна-эстэтычны змест твора. Вобраз Алесі – скразны ў інтымным свеце куля­шоўскай паэзіі. У паэме «Далёка да акіяна» гэты інтымны свет выпісаны найбольш канкрэтызавана, біяграфічна, ад дзяцінства да сталасці. Інтымны свет, як яго частка, таксама эпас.

Наогул, у творы свет, апрача рэльефнага ўвасаблення таго далёкага мацерыка над Бесяддзю, умяшчае шмат і філасофскіх вымярэнняў. Ён ахоп­лівае стан быцця матэрыі, да якога ад вытокаў па законах жыцця ідзе ўсё жы­вое, каб растварыцца ў акіяне вечнасці. Упоравень з вобразам акіяна мож­на паставіць хіба толькі полівалентны, з вялікімі сэнсавымі вымярэннямі адкрыты А. Куляшовым вобраз Варшаўскага шляху. З’яўленне ліра-мана­лагічмай паэмы «Варшаўскі шлях» (1973), прысвечанай А. Твардоўскаму, было не проста рэквіемам, плачам па сябру, але і споведдзю перад улас­ным сумленнем, маральным абавязкам перад самым дарагім чалавекам, які быў сябрам і настаўнікам. Гэта крык нават нейкай сваёй вінаватасці перад ім (невыпадкова ў творы так шчымліва праходзіць скразны матыў віны) – накшталт тых пачуццяў, з якімі паэт прамаўляў свой «Маналог», прысвеча­ны З. Астапенку і Ю. Таўбіну. Таямніца з’яўлення «Варшаўскага шляху» як споведзі-рэквіема можа быць вытлумачана ўзаемнымі творча-сяброўскі­мі сувязямі, заўчасна абарванымі смерцю блізкага чалавека. Паэма, пры­свечаная А. Твардоўскаму, які трапіў у «апалу» таталітарна-каманднай сі­стэмы, не магла прыйсціся даспадобы тагачаснаму кіраўніцтву рэспублікі. У вобразе «Варшаўскага шляху» персаніфікавана ўвасабляюцца многія іс­тотныя рысы постаці А. Твардоўскага. Шлях – носьбіт высока адухоўлена­га пачатку, без якога немагчыма існаванне матэрыі.

Драматычны твор А. Куляшова перш за ўсё – гэта паэма. Тут пануе мо­ва паэзіі. Мысленне герояў, іх успрыняцце падзей, роздум, кожны ўнутра­ны рух памечаны характарам вобразнага мыслення самога паэта. Героі на­дзелены нават адметна-паэтычным падыходам да асэнсавання рэчаў. Нава­тарскае адкрыццё А. Куляшова заключаецца ў класічным абжыванні высо­кіх духоўных пластоў паэтыкі, без чаго нельга было б раскрыць усё багац­це ўнутранага свету інтэлектуальна развітых людзей. I што яшчэ надзвы­чай важна для эпасу – сілай таленту паэта паказаны супярэчлівы свет на­роднага быцця ва ўсіх яго высокіх вымярэннях, супрацьстаяннях і жыццё­вых пластах; сцверджаны, па сутнасці, высокадухоўныя правы народа на гіс­тарычнае паўнакроўнае жыццё, на Адраджэнне. У гэтым мужнасць і эстэтыч­ная моц апошняга эпічнага прароцтва А. Куляшова, пакінутага як запавет.

А. Куляшоў скончыў жыццё, упаўшы на зыходзе ночы 4 лютага 1978 г. на парозе медпункта ў Нясвіжскім санаторным замку, не дажыўшы двух дзён да сваіх 64-гадовых угодкаў.