Гісторыя беларускай літаратуры (ХІХ ст. – 1970-я гады ХХ ст.)

Службу сваю ён пачаў на Каўказе, у Грузіі. Баявая падрыхтоўка ў на­шай арміі таго часу вялася вельмі сур’ёзна. І хоць А. Макаёнак не быў ра­давым салдатам, а намеснікам камандзіра роты, але лягчэй ад таго не было: баявая выкладка такая ж, вучэбная праграма – таксама, а ў дадатак трэба было выпускаць паходныя баявыя лісткі, чытаць свежыя газеты і паднімаць дух у чырвонаармейцаў, паказваючы асабісты прыклад бадзёрасці і апты­мізму. Далёка не ўсё падабалася маладому палітруку ў сістэме падрыхтоўкі савецкай арміі.

Цяжкім, трагічным шляхам прыходзіла гэта разуменне. Праўда, дыві­зія, у якой служыў А. Макаёнак, у першыя дні вайны ў баях з немцамі не ўдзельнічала: перад ёй была пастаўлена задача ўвайсці ў Іран, каб папя­рэдзіць уварванне туды армадаў вермахта. I толькі ў самым канцы 1941 г. з Ірана яна была перакінута на Крымскі паўвостраў для ўдзелу ў славутым Керчанска-Феадасійскім дэсанце. Амаль паўгода ўдзельнічаў А. Макаёнак ў жорсткіх, крывавых баях. 10 красавіка 1942 г. атрымаў надзвычай цяжкае раненне абедзвюх ног. Урачы памылкова дыягназавалі гангрэну. I можна зразумець горкую ганарлівасць у голасе драматурга, які падкрэсліваў у па­сляваенны час, што стаіць на сваіх нагах, што ходзіць сваімі нагамі: ад ам­путацыі ён «адбіўся» пры дапамозе трафейнага парабелума. Для біёграфаў, даследчыкаў творчасці драматурга і раненне, і трагічна-кур’ёзнае ратаван­не ног ад хірургічнай пілы – толькі эпізод, толькі факт у шэрагу іншых. Для самога ж А. Макаёнка палата франтавога шпіталя стала ці не галоўным жыццёвым універсітэтам. Адтуль ён вынес некалькі важнейшых урокаў, якія, па сутнасці, і зрабілі яго драматургам пасіянарнага тыпу. Па-першае, ён зразумеў ролю барацьбы. Па-другое, яму адкрылася ісціна, што ў жыцці не бывае цалкам безнадзейных сітуацый. Па-трэцяе, ён усвядоміў, што жыц­цё чалавека – найкаштоўнейшы дар прыроды. А самым важным было ад­крыццё сілы слова: менавіта «Энеіда» I. Катлярэўскага дапамагла хоць на нейкі час пазбыцца ад д’ябльскага болю ў параненых нагах. Зрэшты, крыш­ку раней – 27 чэрвеня 1941 г. А. Макаёнак занатаваў у сваім дзённіку нас­тупнае: Гітлер раней за іншых адчуў сілу машыны, сілу тэхнікі. Ён адчуў усепераможную сілу машыны... Мы ж гэтага не адчулі... Ведалі, што ма­шына дапамагае перамагаць, а аказваецца – машына перамагае, а людзі да­памагаюць».

Думаецца, да гэтай высновы прыйшоў не так А. Макаёнак-палітрук, як А. Макаёнак-пісьменнік, хоць у грозным 1941 г. мяжу паміж згаданымі іпастасямі правесці было дастаткова цяжка. Як бы там ні было, а палітрук А. Макаёнак вёў два дзённікі: адзін агульнагістарычнага, «летапіснага» пла­на, а другі – чыста літаратурны. I па тым, як ён іх захоўваў у складаных умовах франтавых будняў, можна меркаваць аб сур’ёзнасці літаратурных намераў юнака. І як бы скептычна ні ставіліся мы да паняццяў прадвызна­чанасці, наканавання планіды, усё ж цяжка пазбавіцца ад уражання, што А. Макаёнка на літаратурны Алімп вёў сам лёс. Прычым вёў пакручастымі сцежкамі над прорвамі, смяротнае прыцягненне якіх будучы драматург ад­чуў на сабе неаднойчы. Да прыкладу, у яго не было практычна ніякіх шан­цаў застацца жывым у Крымскім дэсанце. Але здарылася неверагодная ўда­ча: непадалёк ад шпіталя, дзе пакутваў А. Макаёнак, прызямліўся – дзеля дазапраўкі – самалёт, які вывозіў з варожага тылу параненага камандзіра пар­тызанскага атрада. У ім знайшлі месца і для незгаворлівага палітрука. Як кажуць, трэба было жыць чалавеку, таму і вытрымаў ён усё: і найцяжэй­шыя раненні, і шматлікія хірургічныя аперацыі, якія рабілі яму без наркозу падчас пяцімесячнага лячэння ў шпіталях Краснадара, Баку, Нахічэвані і Тбілісі. Трэба было яму выжыць, каб здзейсніць свой грамадзянскі і маста­коўскі подзвіг.

На фронт больш А. Макаёнак не трапіў, хоць рваўся туды ўсімі сіла­мі: неўзабаве пасля выпіскі са шпіталя раны зноў адкрыліся, таму дэмабі­лізацыя зрабілася непазбежнай. Не без цяжкасці знайшоў месца выкладчы­ка ваеннай справы ў вёсцы Акаурты, якая прытулілася ў нешырокай даліне непадалёк ад славутага грузінскага горада Горы, але населена была пера­важна азербайджанцамі. Другі раз у жыццё А. Макаёнка ўвайшоў Каўказ. Дапытлівы юнак нават ва ўмовах гарнізоннага, армейскага «стаяння» здо­леў спасцігнуць многія асаблівасці гэтага краю; зараз жа яму прадставілася магчымасць разгледзець духоўны воблік горца праз штодзённы побыт. На гэ­тым фоне ён і сябе змог убачыць як бы збоку. I не старонне, а зацікаўлена, дапытліва. Лічыцца, што настальгія – пачуццё разбуральнае, паколькі моц­на знясільвае, падточвае здароўе чалавека. Але для А. Макаёнка яна стала дзейсным каталізатарам, які паскорыў працэс яго нацыянальнай самаідэн­тыфікацыі. Дарагога варты былі гэтыя пакутліва-доўгія месяцы шчымліва­га чакання вызвалення Беларусі, роднай Рагачоўшчыны: пазней драматург прызнаваўся, што менавіта ў той час яго грамадзянскі светапогляд набыў зусім пэўную акрэсленасць.

У студзені 1944 г. А. Макаёнак вярнуўся дадому. Перапоўнены самы­мі супярэчлівымі пачуццямі – шчымлівай горычы, часам адчаю (усё ж раз­біта, зруйнавана, бацька расстраляны фашыстамі), замілаванай радасці ўпе­рамежку з трывогай (сам застаўся жывы, родныя мясціны вызвалены, а вай­на яшчэ не закончана) – пачаў аджываць, абжывацца сярод мілых сэрцу зем­лякоў. Спачатку працаваў у Журавіцкай школе ваенруком, потым быў аб­раны сакратаром мясцовага райкома камсамола. I наступныя тры гады лёс непрадказальна і рашуча блытаў жыццёвыя дарогі будучага драматурга: слу­хач курсаў прапагандыстаў пры ЦК КПБ (снежань 1944 – студзень 1945 гг.), сакратар Гродзенскага гаркома камсамола (люты – жнівень 1945 г.), загад­чык парткабінета Магілёўскага чыгуначнага вузла (жнівень 1945 – чэрвень 1946 гг.), памочнік першага сакратара Журавіцкага райкома партыі (чэр­вень – верасень 1946 г.). Усе гэтыя перамяшчэнні выклікаліся аб’ектыўны­мі, часам нават трагічнымі акалічнасцямі, тым большую трывогу нараджа­ла гэта ў душы маладога, але ўжо загартаванага вайной чалавека, якому не вельмі падабалася перспектыва стаць бязвольнай цацкай у руках сляпога лёсу. Ён добра ўсведамляў, што без сістэматычнай адукацыі стаць сапраўд­ным пісьменнікам немагчыма. Менавіта гэтым тлумачыцца настойлівасць, з якой дабіваўся ён здзяйснення сваіх навучальных планаў. І толькі ў сярэ­дзіне верасня 1947 г., калі заняткі ўжо ішлі поўным ходам, ён з’явіўся ў аўдыторыях Рэспубліканскай партыйнай школы пры ЦК КПБ.

Два гады навучання ў РПШ А. Макаёнак выкарыстаў вельмі плённа. Вялікі аб’ём праграмных заданняў не перашкаджаў яму знаёміцца з дадат­ковай літаратурай, якая патрэбна была яму для ўласнай творчасці. Не ўпус­каў ён магчымасці схадзіць у тэатр, перачытаць часопіс з цікавай драма­тургічнай навінкай. I пісаў шмат, з задавальненнем, хоць з друкаваннем і не спяшаўся, таму да часу заканчэння партыйнай школы і пераходу на ста­лую працу ў часопіс «Вожык» яго імя ў літаратурным асяродку асаблівай вядомасці не мела. А між тым у творчым актыве А. Макаёнка налічвалася нямала твораў самай рознай жанравай прыналежнасці. У тым ліку – і дра­матургічных. Яшчэ ў Гродна ён напісаў аднаактавую п’есу «Добра, калі доб­ра канчаецца», адзначаную на рэспубліканскім конкурсе прэміяй і надрука­ваную ў «Чырвонай змене» (13 ліпеня 1946). Былі ў яго ўжо і шматактавыя п’есы: «Ворагі» (1947), «Выйгрыш» (1948), «Узыходы шчасця» (1948). Апош­няя з іх была адзначана другой прэміяй рэспубліканскага конкурсу на леп­шую п’есу, што па практыцы тых гадоў аўтаматычна адкрывала ёй шлях на сцэну. У 1951 г. на сцэне тэатра імя Я. Купалы была пастаўлена драма «На досвітку». Водгукі на твор аказаліся станоўчымі. Без папярэдняга навыку вельмі цяжка было б напісаць наступную п’есу «Выбачайце, калі ласка».

Актыўным хоць разам з тым і нявольным пасобнікам ашуканцаў вы­ступіў у п’есе старшыня калгаса «Партызан» Ягор Гарошка, вобраз якога – несумненная творчая ўдача А. Макаёнка. Менавіта гэты вобраз – непасрэд­нае абвінавачванне калібераўшчыне, чыноўніцкаму самадурству, валюнта­рызму. Чалавек ён унутрана сумленны, але слабавольны. Адсюль усе яго беды. Усей душой хацелася яму жыць па справядлівасці, рабіць дабро сва­ім калгаснікам, аднак фактычна здраджвае ім, ідзе на падман дзяржавы, ро­біцца саўдзельнікам злачынства. Не бачыць выхаду небарака-старшыня, таму так часта і вырываецца з яго грудзей безнадзейнае: «Хоць круць-верць, хоць верць-круць, а...». А ніяк не растлумачыш аднавяскоўцам, чаму з году ў год працадзень застаецца пустым (шкоднасць калібераўшчыны як заганнага сты­лю кіраўніцтва праяўлялася і ў практыцы перакідвання часткі плана паста­вак збожжа дзяржаве са слабых гаспадарак на моцныя, чым губілася заці­каўленасць сялян у выніках сваёй працы). Урэшце рэшт герой пераадоль­вае сваю палахлівасць і паўстае супраць прыгоннікаў у вобліку раённага на­чальства. Выбар быў зроблены. На карысць народа і пры дапамозе гэтага народа, увасабленнем якога ў творы выступілі брыгадзір Міхальчук і калгас­ніца Ганна Чыхнюк. У ацэнцы гэтых вобразаў тагачасная крытыка адна­душнай не была. I ўсё ж большасць крытыкаў прызнавалі пераканаўчасць вобразаў, адзначалі, што «Ганна вырастае да вялікага жыццёвага абагуль­нення, яе вуснамі гаворыць народ, і мы бачым яго магутную сілу, якая змя­тае са шляху моцкіных, каліберавых і ўсіх тых, хто перашкаджае нашаму руху наперад».

Выкрываючы калібераўшчыну, драматург абапіраўся на парацу пісь­менніка М. Горкага – развіваць у сабе ўменне глядзець на мярзотнасць і пе­ражыткі рэчаіснасці з вышыні дасягненняў сучаснасці, зыходзячы з велічы мэт будучага. Гэтая вышыня спатрэбілася яму, каб пазбегнуць памылак сва­іх калег па творчасці, не завязнуць у вязьме прыватных праблем. «Выба­чайце, калі ласка!» якраз тым і вылучалася на фоне тагачаснай савецкай ка­медыяграфіі, што асэнсоўвала кардынальнейшыя праблемы рэчаіснасці, звя­заныя з усенароднымі жыццёвымі клопатамі, з будучыняй краіны. Драма­тург пры гэтым не задавальняўся ўсведамленнем, што зло апазнана (нага­даем: рускім пісьменнікам-дэмакратам XIX ст. гэта ўяўлялася дастатковым), таму кожным сваім радком імкнуўся, каб яно было не проста пакарана, а выкарчавана з жыцця. Гэтае аўтарскае імкненне ў спалучэнні з высокімі мастацкімі вартасцямі твора знайшло адпаведны водгук у тэатральным ася­роддзі: камедыю «Выбачайце, калі ласка!» паставілі каля 200 тэатраў СССР, зрабіўшы імя яе аўтара сусветна вядомым.

Слава яшчэ і абавязвала. Напэўна ж аўтару было прыемна чытаць пра тое, як пасля аднаго з гастрольных спектакляў купалаўцаў на Міншчыне калгаснікі аднагалосна прагаласавалі змяніць свайго старшыню на Лідзію Ржэцкую, выканаўцу ролі Ганны Чыхнюк. Іншы драматург, магчыма, і за­даволіўся б зробленым. А. Макаёнку ж, які глядзеў на сваю працу праз прыз­му нядаўняй гісторыі, заспакойвацца не выпадала: народ заплаціў у міну­лую вайну залішне вялікую цану, вынес нечуваныя пакуты, аддаў на алтар перамогі мільённыя ахвяры, каб мець у мірны час больш шчаслівую долю. Святая справа кожнага пісьменніка зрабіць усё, што ў яго сілах, каб людзі болей не журыліся.

Ён так і назваў сваю наступную камедыю – «Каб людзі не журыліся» (1957). П’еса рыхтавалася да пастаноўкі ў тэатры імя Я. Купалы, адначасо­ва вялася праца ў Брэсцкім і іншых абласных драмтэатрах. Зацікавіліся ёю таксама за межамі Беларусі і нават у асяроддзі беларускай палітычнай эмі­грацыі. На жаль, апошні факт аказаўся не на карысць твору. Прынамсі, пу­блікацыя камедыі ў мюнхенскай газеце «Бацькаўшчына» з адпаведнымі ка­ментарыямі ў немалой ступені садзейнічала таму, што сцэнічны лёс адной з лепшых сатырычных камедый склаўся вельмі нешчасліва: спектакль ку­палаўцаў пасля двух-трох паказаў быў зняты, у іншых тэатрах справа да прэм’еры не дайшла.

Пачатак дзеі драматург фіксуе з абсалютнай дакладнасцю – 1 красаві­ка 1955 г. I гэтую дэталь, калі ўлічыць, што ў творах А. Макаёнка ніколі і нічога выпадковага не было, варта разгледзець як красамоўную падказку чытачу, рэжысёру, гледачу: шукаць дадатковы, падтэкставы сэнс. Да часу напісання п’есы ўрад краіны прыняў шэраг важных пастаноў, закліканых кардынальна палепшыць жыццяздольнасць калгасаў; селяніну стала ды­хаць лягчэй. Не бачыць гэтага драматург не мог, тым не менш, не паспя­шаўся біць у літаўры. Наадварот, падзейны фон у камедыі надзвычай змроч­ны, ноткі трывогі пранізваюць нават чыста камічныя сцэны.

Якога толку можна чакаць у гаспадарцы, калі за тры гады ў ёй змя­нілася чатыры кіраўнікі! Але камедыя «Каб людзі не журыліся» не была б творам, вартым пяра ўдумлівага мастака, калі б у ёй прычыны недахопаў у сельскай гаспадарцы выводзіліся толькі з кадравай чахарды. I зусім не вы­падкова аўтар галоўным героем абраў Цімафея Кавальчука: ён, былы двац­цаціпяцітысячнік, у 1930 г. арганізоўваў калгас «Вольная праца», а ў краса­віку 1955 г., змяніўшы на пасадзе старшыні п’яніцу Самасеева, мог увача­відкі праверыць, наколькі спраўдзіліся тыя абяцанні, якімі завабліваў сялян у хаўрус калектыўнай працы. На жаль, далёка не ўсё атрымалася так, як марылася.

Не цяжка здагадацца, што не канкрэтнаму Кавальчуку адрасуюцца па­прокі старога селяніна, праблема ставіцца ў прынцыпе. Для аўтара п’есы не было сумненняў наконт мэтазгоднасці праведзенай у 1930-я гады рэфор­мы сельскай гаспадаркі. Гэта – вялікая справа. Іншая рэч, што не ўсё ў ёй толкам прадумана, узважана, падрыхтавана, таму і людзям жывецца няве­села. Аўтарскія сумненні заключаліся ў тым, ці адэкватныя меры прымала кіраўніцтва дзяржавы дзеля ўхілення недахопаў, ці правільна «завязваліся вузялкі». Яго вельмі трывожыла, што без перабольшання гістарычныя ўра­давыя пастановы аб рэарганізацыі сельскай вытворчасці, прынятыя ў 1953–1956 гг., амаль цалкам ігнаравалі так званы чалавечы фактар. А без гэтага любое новаўвядзенне асуджана на правал. Прынамсі, сваім творам драма­тург імкнуўся прыцягнуць увагу грамадскасці да незайздроснага стану сель­скага працаўніка, вымушанага жыць на ўласнай зямлі ці то госцем, ці то гаспадаром. I выяўляў ён гэтае імкненне з такой палымянасцю і вастрынёй, што выклікаў незадаволенасць пэўнай часткі дзяржаўнага чынавенства. I яны здолелі скараціць п’есе сцэнічнае жыццё да мінімуму, хоць мала тагачас­ных твораў маглі пахваліцца такой ступенню мастацкай выразнасці, такой грамадзянскай заклапочанасцю ў пастаноўцы сацыяльных праблем, такой насычанасцю гуманістычнага пафасу.

З аднаго боку, татальная зарыентаванасць Лявона на асабістае, пры­ватнае не выклікае ў душы драматурга асаблівага энтузіязму ці эйфарыі. А з другога, тое ж, што і аўтар, адчувае герой, калі рашуча пратэстуе супраць эканамічна і псіхалагічна неабгрунтаванага рашэння аб ліквідацыі прыся­дзібных участкаў і наогул падсобнай гаспадаркі сельскага жыхара. Не да­рэмна ж так грунтоўна – эканамічна і палітычна – аргументуецца пазіцыя Лявона, якому не складае ніякай цяжкасці пры неабходнасці казырнуць цы­татай з аўтарытэтных крыніц. Сваёй эрудыцыяй ён аднойчы прывёў у за­хапленне самога старшыню райвыканкома Глуздакова.

«Лявоніха на арбіце» – адзін з самых папулярных твораў А. Макаён­ка. Вядома ж, асноўным ключом да сэрцаў гледачоў з’явілася багатая каме­дыйная фактура, бліскучая моўная характарыстыка персанажаў, майстэрст­ва сюжэтабудовы. Сюжэт камедыі вызначаецца безумоўнай цэласнасцю, а між тым яго сэнсава-змястоўны «сектар», звязаны з лініяй Глуздакоў – Це­сакоў – Мікалай Сяргеевіч, мае ўсе адзнакі аўтаномнасці, выглядаючы як п’еса ў п’есе. Дарэчы, гэтая лінія – цалкам сатырычная. Фігура Глуздакова, гэтага канцылярскага робата, які за цыркулярамі, фармулярамі і пастанова­мі даўно перастаў бачыць людзей, адчуваць рэальныя запатрабаванні часу, вызначаецца гратэскнай завостранасцю. Драматург падрабязна, са знішчаль­най з’едлівасцю вымалёўвае партрэт героя; салідны ўзрост, з жывоцікам і задышкай, з лысінай па ўсю галаву аж да патыліцы, твар пухленькі, ружо­венькі, як у нованароджанага... А чаго варты кабінет, у якім засядае Мітра­фан Сазонавіч! Над усім, выцясняючы астатнюю мэблю, высіцца вялізны, агромністы сейф, увасабленне важнасці, сакрэтнасці і таямнічасці. Толькі «сціпласць» Глуздакова, саркастычна заўважае драматург, перашкодзіла пе­ратварыць увесь кабінет у сейф ці з сейфа зрабіць кабінет. Можна ўявіць, колькі скаргаў, зваротаў грамадзян згінула без слядоў у бязмерным чэраве монстра-сейфа, колькі плённых прапаноў і планаў пахавана ў гэтай бяздон­най скрынцы-труне. Глуздакоў глушыць любую ініцыятыву знізу