Гісторыя беларускай літаратуры (ХІХ ст. – 1970-я гады ХХ ст.)
публіцыстычна-аналітычнай
жүктеу/скачать 3.81 Mb.
|
| публіцыстычна-аналітычнай прозы, падмурак якой быў закладзены яшчэ У. Караткевічам. Падзеі ў рамане падаюцца дынамічна, абвострана канфліктна. Аўтар засведчыў сябе майстрам псіхалагічнай дэталі. Псіхалогія часу вытрымліваецца амаль бездакорна, хоць пісьменнік, свядома ці падсвядома, апускае пэўныя падзеі або фактары адзначанага гістарычнага часу. Гэтак жа, як амаль не звяртае ўвагі на побытавую дэталь. Важна іншае: не адступіцца ад дамінуючай ідэі, асноўнай задачы рамана – знайсці вытокі веры чалавека. Непахіснай і ўсеабдымнай фанатычнай веры. Як вера ў Хрыста. Адсюль і пэўнае мадэліраванне гістарычнай рэчаіснасці, вобраза галоўнай гераіні, характар якой менавіта «вынікае» з рэчаіснасці, ілюструе яе. Але разам з тым вобраз князёўны Алены і псіхалагічна абгрунтаваны, гераіня з’яўляецца лагічным «спараджэннем» свайго часу і таго выхавання, якое атрымала ад маці. Яна – постаць велічная і трагічная адначасова. У гэтым вобразе аўтар увасобіў два стылявыя пачаткі – рэалістычны і рамантычны. Яе рэальнае зямное жыццё і ўзнёслую мару служыць людзям, а праз іх і Богу. Часам рамантычны пачатак падпарадкоўвае сабе рэалістычны. Па I. Шамякіну, беларусы павінны спазнаць сваю гісторыю, каб лепш усвядоміць карані сучасных праблем. Пісьменнік мае на ўвазе праблемы маральныя і духоўныя. I. Шамякіна цікавіць не столькі гісторыя «матэрыяльная», «фактаграфічная», колькі гісторыя духу асобнага чалавека і народа ў цэлым. Аўтар праз духоўныя суадносіны герояў канца XV ст. спрабуе вярнуцца да страчанай мадэлі маральных адносін сацыялістычнага ладу жыцця, да рэфармаваных перабудовай ідэалаў камуністычных адносін, якія ў пісьменніка асацыіруюцца з запаведзямі хрысціянскімі, законамі ад Бога.
Не менш палемічнай атрымалася і аповесць пісьменніка «Палеская мадонна». I не з боку мастацкага, тут, як і заўсёды, пісьменнік бездакорны: дынамічны сюжэт, вострая фабула, цікавы, насычаны дыялог, каларытная побытавая дэталь. Як і раман, аповесць прасякнута абвостранай публіцыстычнасцю. Палеміку выклікала найперш шамякінская канцэпцыя вясковага жыцця, сацыяльная накіраванасць твора: не прымае пісьменнік вёскі постперабудовачнай, не разумее і не ўспрымае яе сацыяльных змен. Галоўная гераіня аповесці Надзея Русак – колішняя дэпутатка, заслужаная цялятніца, нават мае ордэн. Праз усю аповесць як рэфрэн гучаць словы жанчыны-маці: «Чым накарміць дзяцей?» А іх у яе чацвёра. Зарплаты ў саўгасе не даюць ужо некалькі месяцаў, а ў хаце з ежы застаўся толькі адзін кошык бульбы. Так жыве працаўніца, жанчына, якая нарадзілася і вырасла ў вёсцы, на зямлі. Вобраз Надзеі Русак атрымаўся празмерна «праблемным», нават схематычным, гэта найперш рупар аўтарскай нязгоды з новым часам. Адсюль і «неглыбіня» гэтага вобраза. Асабліва, калі параўноўваць характар Надзеі з ранейшымі, лепшымі жаночымі вобразамі пісьменніка – Вольгай Ляновіч і Таісай Міхайлаўнай, у якіх праўда характару пераважвала закладзеную ў іх аўтарам ідэю. I гэта тым больш недаравальна, што аўтар, даўшы назву аповесці «Палеская мадонна», зрабіў заяўку на шырокае абагульненне. Не дадаюць мастацкасці і элементы дэтэктыўнага жанру, выкарыстаныя I. Шамякіным у творы. Больш таго, яны разбураюць аповесць, яшчэ больш спрашчаюць яе. Аповесць «Выкармак» напісана ў жанры псіхалагічна-аналітычнай прозы. У цэнтры яе стаіць характар, і менавіта праз індывідуальна-канкрэтнае ідзе пісьменнік да сацыяльнага, да агульнаграмадскай з’явы. У аповесці І. Шамякін працягвае даследаваць тып гаспадара новых сацыяльных адносін. Тып, якога ён упершыню памкнуўся адлюстраваць у «Сатанінскім туры», а пасля псіхалагічна ўдасканальваў і ўскладняў у «Падзенні» і «Без пакаяння». Уладлен Супец – гэта ўжо не «вінцік» і не ахвяра, што было характэрна для вобразаў Рамана Юшкоўскага і Казіміра Анкуды. Гэта ўжо «сацыяльны» монстр, які свой шлях абірае сам, свядома. Ідэйна яго натхняла маці, спачатку бухгалтар банка, а пасля актыўная камерсантка. Уладлен крок за крокам набліжаўся да пастаўленай мэты, спачатку «стаў дэмакратам», уціснуўся ў «першыя рады прагрэсу», а скорым часам апынуўся ў Доме ўрада. Так былы сакратар райкама камсамола Уладлен Супец стаў дэпутатам Вярхоўнага Савета. Ад мікрафона не адыходзіў, праяўляў актыўнасць. «Быць у ліку першых! Усюды і заўсёды!» – было жыццёвай філасофіяй героя. Адметнасцю твора з’яўляецца тое, што матыў індывідуальна-маральнай дэградацыі пераплятаецца з матывам маральнага падзення дзяржавы, віна якой бачыцца аўтару ў тым, што яна адраклася ад вялікай сацыялістычнай ідэі, самай справядлівай і сумленнай. Адсюль і сарказм аўтара, вялікі крытычны пафас аповесці ў цэлым. «Крывінка» (1997) тэматычна паўтарае аповесць «Выкармак». Але ў плане псіхалагічным яна значна прайграе апошняй. Цалкам пабудаваўшы свой твор на дэтэктыўным сюжэце, аўтар засяродзіўся на тыповых для гэтага жанру калізіях выкрадальніцтва і кілерства. Але ёсць у гэтым творы думка, якую нельга пакінуць без увагі. Трагедыю грамадства аўтар бачыць у адступленні ад ідэй сацыялізму, вытокі якіх бачыць у вучэннях Хрыста. Гэта заканамерны вынік эстэтычных пошукаў I. Шамякіна 1990-х гадоў. Пісьменніка, які гістарычную перспектыву звязвае адно толькі з ідэяй сацыялістычнага ладу жыцця. У аповесці «Зона павышанай радыяцыі» (1997) I. Шамякін працягвае распачатую раней («Злая зорка») тэму Чарнобыля. Але цяпер яго цікавяць ужо наступствы гэтай катастрофы. Тое, як сацыяльная трагедыя паступова ператварылася ў асабістую трагедыю чалавека. Твор пабудаваны ў форме запісаў галоўнага героя, яго аповеду аб сваім нялёгкім жыцці. Адсюль і асаблівая інтанацыя шчырасці, лірычны настрой, а разам з тым і глыбіня рэалізму, праўда жыцця. Неўзабаве I. Шамякін зноў звярнуўся да жанру дэтэктыўнай прозы, напісаў аповесць «Завіхрэнне» (1998). Толькі мастацкае канструяванне, уяўная мастацкая мадэль, як сведчыць літаратурная практыка, яшчэ нікому не прыносілі плёну, нават самым таленавітым і вопытным, таму што найбольшая сіла мастацтва – у рэалізме жыцця, праўдзе характару. Больш за пяцьдзесят гадоў І. Шамякін, народны пісьменнік Беларусі, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР, Літаратурнай прэміі імя Я. Коласа, Дзяржаўнай прэміі імя Я. Коласа, Герой Сацыялістычнай Працы, аддана служыў літаратуры. За гэты час ім напісана больш за сорак буйных твораў мастацкай прозы, п’ес, сцэнарыяў. Выдадзена тры кніжкі публіцыстыкі. Творы пісьменніка выдаваліся мільённымі тыражамі ў рэспубліканскіх і саюзных выдавецтвах, перакладаліся амаль на ўсе мовы свету. Аўтар з’яўляўся дэпутатам Вярхоўнага Савета СССР, Старшынёй Вярхоўнага Савета БССР, членам ЦК КПБ і членам Прэзідыума праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі, членам праўлення Саюза пісьменнікаў СССР. Творчасць I. Шамякіна – адна з найбольш яркіх старонак савецкай літаратуры. Той яе часткі, якая была ў клопаце аб чалавеку, рамантычна яго апявала і разам з гэтым чалавекам шчыра верыла ў лепшую будучыню. Памёр І. Шамякін 14 лістапада 2004 г. Янка Брыль (1917–2006) Я. Брыль належыць да той генерацыі беларускіх пісьменнікаў, якая прыйшла ў літаратуру ў канцы 1930-х – пачатку 1940-х гадоў. Маладосці яго пакалення суджаны былі два вялікія выпрабаванні – сталінскія рэпрэсіі і другая сусветная вайна. Герой твораў Я. Брыля – заўсёды равеснік аўтара, «герой часу». У гісторыі сваёй сям’і пісьменнік таксама бачыць тыповыя прыкметы лёсу беларусаў у XX ст. Ён не аднойчы падкрэсліваў гэта ў сваіх творах, шырока выкарыстоўваючы аўтабіяграфічныя матэрыялы (апавяданне «Ты жывеш», 1966 – пра шлях маці Анастасіі Іванаўны). Сям’я Брылёў мела не толькі моцныя сялянскія карані, але і сувязь з гарадскім, рабочым асяроддзем. Бацька, Антон Данілавіч, больш за 20 гадоў працаваў на чыгунцы ў Адэсе, дзе 4 жніўня 1917 г. нарадзіўся будучы пісьменнік. Першыя ўражанні хлопчыка – пра мора, пра пераезд з горада ў вёску, з Савецкай Расіі ў Заходнюю Беларусь, што знаходзілася тады ў складзе Польшчы, – стварылі ў свядомасці ўяўленне пра вялікі і разнастайны навакольны свет. Пашырэнню кругагляду дзіцяці спрыяў і духоўны мікраклімат сям’і, што вызначаўся сапраўднай інтэлігентнасцю. Тут панавалі высокі аўтарытэт працы як асновы не толькі матэрыяльнага дабрабыту, але і маралі, атмасфера даверу і патрабавальнасці да кожнай асобы, культ асветы і кнігі. Адзін са старэйшых братоў Я. Брыля, Ігнат, пісаў вершы, рана выбіуся на ўласны шлях пошукаў ісціны, зацікавіўся маральна-філасофскай канцэпцыяй Ф. Дастаеўскага. Другі, Міхась, добра маляваў і разбіраўся ў літаратуры. Прычым творчыя спробы дзяцей не засталіся без падтрымкі старэйшых. Сям’я назаўсёды ўвайшла ў свядомасць Я. Брыля як увасабленне ідэі гарманічнага чалавечага адзінства, даверу, прыязнасці. Першыя ўяўленні пра радзіму звязаліся ў хлопца з вёскай Загора, што на Навагрудчыне, куды бацькі з малодшымі дзецьмі ў 1922 г. вярнуліся з бежанства. Мяжа, якая паводле Рыжскага дагавору гвалтоўна раз’яднала Беларусь, прайшла і праз сям’ю Брылёў: два старэйшыя сыны засталіся ў Савецкай Расіі. Першай настаўніцай будучага пісьменніка стала маці, якая навучыла яго чытаць па-руску. Сярэднюю адукацыю ён атрымаў у польскай школе. Роднае слова, як успамінаў мастак у аўтабіяграфіі «Думы ў дарозе» (1962), «гэта было само жыццё, з яго раллёй і хлебам, з яго задушэўнымі песнямі і невыказным хараством». Беларуская мова ўваходзіла ў свядомасць хлопца праз урокі настаўніцы Турэцкай сямігодкі Мар’і Пранеўскай і праз складзеную Л. Чарпяўскай чытанку «Родны край», дзе Ф. Багушэвіч, Я. Купала, М. Багдановіч, Я. Колас, З. Бядуля, Цётка, М. Гарэцкі натуральна і раўнапраўна стаялі побач з І. Тургеневым, У. Гаршыным, А. Ажэшка, М. Канапніцкай, Х.-К. Андэрсенам, А. Дадэ. Роднае слова гучала і ў перыядычных выданнях «Калоссе», «Беларускі летапіс», «Наша воля», «Шлях моладзі». Уражвала і выхоўвала таксама разгалінаваная дзейнасць Таварыства беларускай школы, выдатных прадстаўнікоў беларускай культуры, энтузіястаў асветы, самаадукацыі. Да апошніх неўзабаве далучыўся і Я. Брыль, асабліва пасля таго, як ён быў вымушаны пакінуць Навагрудскую гімназію, каб працаваць на гаспадарцы. Веданне рускай і польскай моў дазволіла юнаку рана далучыцца да скарбаў сусветнай літаратуры. Гэта стала надзвычай важным фактарам яго інтэлектуальнага і духоўнага развіцця. Аднак малады Я. Брыль ужо марыў і станоўча ўплываць на культурнае жыццё равеснікаў, аднавяскоўцаў. Стаўшы на чале самадзейнага драмгуртка ў Загоры, ён і падбіраў рэпертуар, і перакладаў, калі трэба, творы, на беларускую мову, і займаўся пастаноўкай, і атрымліваў дазвол ўладаў на вечарыну. У адрозненне ад такіх пісьменнікаў-землякоў, як В. Таўлай і М. Танк, малады Я. Брыль не меў непасрэднага дачынення да руху камуністычнага падполля. Праз самастойнае чытанне Я. Брыль далучыўся да ідэйна-маральнай канцэпцыі новага гуманізму. Асабліва моцным быў уплыў Л. Талстога – мастака і філосафа. Захапіўшыся талстоўствам, Янка і Міхась Брылі паспрабавалі перабудаваць свой лад жыцця паводле прынцыпу «жыць з народам, у працы, з плёну сваіх рук». Сям’я, навакольнае асяроддзе, уражанні ад сустрэч з вялікай культурай стварылі ў свядомасці маладога Я. Брыля своеасаблівую іерархію духоўных каштоўнасцей: маё асабістае – нацыянальнае – агульналюдскае. Галоўны прынцып яго светапогляду непахісны: «Вышэй за ўсё і перш за ўсё – чалавечнасць. Я веру ў гэта ўсё сваё жыццё, і толькі гэта засталося б у мяне, калі б прыйшло найбольшае ці апошняе гора». Першыя літаратурныя спробы Я. Брыля выліліся ў вершы. Адзін з іх быў надрукаваны ў 1938 г. у «Шляху моладзі». Аднак паралельна юнак шукаў сябе ў галіне прозы. Паўплывалі тут і захапленне творамі пісьменнікаў-класікаў, і звычка запісваць свае ўражанні, назіранні, якая ўсталявалася ў Я. Брыля год з пятнаццаці і захавалася на ўсё жыццё. Менавіта ў прозе малады літаратар дасягнуў найбольш значных мастацкіх вынікаў. Пра гэта яскрава сведчыць адно з першых яго апавяданняў – «Сёння «дзяды»!» (1935–1937). Яно нагадвае замалёўку з натуры. Адзіным цэнтрам твора з’яўляецца герой-апавядальнік, праз яго ўспрыманне пададзена ўсё адлюстраванае. Улюбены занятак галоўнага героя Сцяпана – сузіранне, адкрытае ці патаемнае. Яму ўласцівыя эмацыянальнасць, вобразнае бачанне свету. Звяртае на сябе ўвагу яго здольнасць ствараць дакладныя запамінальныя вобразы-дэталі, нават стан чалавека атрымлівае пластычную характарыстыку, напрыклад: «крык і таўстаморды смех» Марты. Герой больш паглыблены ва ўласны ўнутраны свет, і яго ціхі смех у канцы апавядання ідзе, бадай, ад таго ж «патаемнага найвялікшага шчасця – пісаць», якое зведаў ужо і сам Я. Брыль. Відавочна, што жанравая структура апавядання «Сёння «дзяды»!» істотна відазмянілася ў параўнанні з эпічнай традыцыяй. Чалавечая асоба, індывідуальнасць выступае тут не як аб’ект старонняга назірання, а як суб’ект, што канцэнтруе, узнаўляе і пераўтварае навакольны свет у сваёй свядомасці, уражаннях. Гэта цалкам адпавядае лірычнай канцэпцыі чалавека і свету. Цэнтральны персанаж пададзены як лірычны герой, ён выяўляе сябе не ў знешняй дзейнасці, а ва ўнутраным жыцці. Сюжэт утвараецца шэрагам яго ўражанняў ці паэтычна ўвасобленай плынню свядомасці, як у апавяданні «Яна» (1936–1937). Лірычны герой з апавядання «Проста і ясна» (1936–1937) – малады шукальнік ісціны жыцця пад уплывам маральна-філасофскай праграмы Л. Талстога. Адлюстраваць яго рэфлексію, унутраныя супярэчнасці дапамагае асаблівая форма. Дзве часткі твора – нібы дзве нататкі ў дзённіку: «учора» і «сёння». Паміж імі ўзнікае выразны сэнсавы паралелізм. Кампазіцыйным цэнтрам кожнага дзённікавага запісу з’яўляецца эпізод: успамін маленства ў першым выпадку, сучасны факт – у другім. У аснове, як і ў апавяданні «Сёння «дзяды»!», драбніцы жьцця: маці вымае застрамку з пальчыка хлапчаняці; той жа хлопец, ужо ў больш сталым узросце, корміць жабрака і выпытвае яго сумную гісторыю. Стыль апавядання выдае глыбокую ўсхваляванасць. Адчуваецца, што малады аўтар дзённіка арыентуецца на традыцыі народнага мастацкага слова. Надзвычай усхваляваны герой апавядання «Разбуди меня завтра рано...» (1937). Яго адкрыта лірычны маналог матывуецца тут формай ліста да маці, які павінен давесці чытачу шчырасць, нязмушанасць выказвання героя. Паводле прызнання аўтара, матэрыялам для апавядання стаў рэальны факт – сон, сапраўды ім убачаны. Аднак гэты факт па-мастацку распрацаваны аўтарскай фантазіяй і набывае шырокі абагульняючы сэнс: салдат польскай арміі, знаходзячыся пад арыштам, бачыць журботны сон пра смерць маці, а прачнуўшыся, адчувае не толькі палегку, аде і віну перад самым дарагім чалавекам. У адлюстраванні значная роля, як гэта ўласціва стылю Я. Брыля, належыць пластычным мастацкім дэталям. Ва ўсіх згаданых апавяданнях лірычная канцэпцыя чалавека і свету пераважае над эпічным асэнсаваннсм быцця і таму накладвае моцны адбітак не толькі на іх стыль, але і на жанравую структуру (так званы «адкрыты лірызм»). У выніку ўзнікае своеасаблівая жанравая мадыфікацыя лірычнага апавядання. Аднак побач з імі сярод ранніх гвораў Я. Брыля сустракаюцца і такія, дзе лірычнае мысленне аўтара праяўляецца больш стрымана, яго ўздзеянне абмяжоўваецца стылем, не пераўтвараючы карэнным чынам эпічнай асновы жанру. Такая манера апавядання («схаваны лірызм») выразна нагадвае традыцыі I. Тургенева і А. Чэхава. У Я. Брыля мы бачым яе ў апавяданнях «Як маленькі», «Цюцік», «Як не тая» (усе 1937), «Марыля» (1937–1943), «Праведнікі і зладзеі» (1938–1956), «Пасынак» (1942), «Цуды ў хаціне» (1943), «Памочніца» (1944), а таксама ў першых аповесцях. Тут больш моцна, чым у лірычных апавяданнях, адчуваецца ўплыў рускай класічнай літаратуры. Напрыклад, «Сустрэча» (1937) міжволі нагадвае апавяданні пра жывёл з талстоўскай «Азбукі»: напісана сцісла, дакладна, выразна і з вялікай любоўю. Паводле класічных традыцый эпічнай прозы, ва ўсіх апавяданнях гэтай групы выкарыстаны больш прызвычаеныя падзейныя сюжэты. Яны неабходныя, бо мастацкім цэнтрам кожнага з дадзеных твораў з’яўляецца не лірычны суб’ект, а вялікі навакольны свет як аб’ект даследавання. Гэта ў першую чаргу свет заходнебеларускай вёскі 1930-х гадоў, аднак уражання нейкай аднастайнасці не ўзнікае. Сапраўдную панараму жыцця «ўсходніх крэсаў» дае апавяданне «Праведнікі і зладзеі». «Кулацкае гняздо» і хатка вясёлага калекі-краўца, сям’я якога жыве паводле прынцыпу: «Мы дзень з алеем, а тыдзень – так галеем»; вялікая дарога, па якой шыбуе ад яўкі да яўкі малады камуніст Мікола, і марозны, упрыгожаны шэранем і сонцам лес. Уражвае і разнастайнасць чалавечых тыпаў, асабліва ў параўнанні з адкрыта лірычнымі апавяданнямі Я. Брыля, дзе ўсюды дзейнічаў фактычна той самы герой. Асаблівую цікавасць і давер аўтара выклікаюць дзеці і тыя дарослыя, што здолелі захаваць ў сваім духоўным вобліку нешта дзіцячае. Мастацкім адкрыццём маладога празаіка стаў вобраз селяніна, які, нягледзячы на сталы ўзрост, «заўсёды, як маленькі». Аўтар-апавядальнік, як правіла, трымаецца на належнай эпічнай дыстанцыі ад сваіх персанажаў. Іншы раз ён нават ужывае прыём «адыходу» («Цюцік»). Прысутнасаь аўтара нябачная: гучыць голас, апавядае, не спяшаючыся, выказвае не толькі асабістыя меркаванні, а здаецца, і тую калектыўную думку, што склалася сярод аднавяскоўцаў. У апавяданні «Як не тая» эпічны пафас узмацняецца яшчэ і некаторым падабенствам да казкі пра «хатку на курынай лапцы», дзе жылі і змагаліся з нядоляй «дзед з бабай». Хатка выступае амаль раўнапраўным героем твора. Жытло падзяляе лёс чалавека, набывае нават чалавечыя рысы. Жытло – паказчык не толькі дабрабыту, але і маральнага ўзроўню гаспадароў. Як і А. Чэхаў, Я. Брыль лічыць, што па-сапраўднаму людзей выпрабоўваюць не экстрэмальныя сітуацыі, а паўсядзённая манатоннасць, побытавыя напасці, калі трэба цярпець, паступацца сваімі звычкамі, жаданнямі дзеля іншых людзей. У апавяданні «Марыля» яшчэ нярэдка сустракаюцца рэзка негатыўныя характарыстыкі персанажаў: «Свёкар быў звер і скупеча, «зямля ненаежная». А сынок – яшчэ горшы. ... Свякроў была вельмі ж драпежная ў працы. ... На кірмаш сядзе ехаць і то, здаецца, бегла б на возе, каб хутчэй справіцца. ... Жміндзіла – хай бог крые...». Сярод жыццёвых сітуацый Я. Брыль часта выбірае такія, што не дапускаюць адназначнага, спрошчанага тлумачэння. Складаная маральная калізія ляжыць у аснове апавядання «Праведнікі і зладзеі». Яго першапачатковая назва – «Зладзеі» – падкрэслівала, што тое ці іншае дачыненне да злачынства маюць практычна ўсе персанажы, але па шчырасці ніхто з іх не лічыць сябе благім чалавекам, у кожнага свая праўда. Аўтарская іронія, што выразна загучала ў канчатковым варыянце загалоўка, прапануе чытачу адрозніваць няшчырых праведнікаў (Пятрусь Грыб, брат Міша), якія хацелі б карыстацца сацыяльным злом і па падтрымку звяртаюцца да Божага слова, ад тых, хто гэтае зло бачыць, асуджае (Лапінка, Жывіца) і нават спрабуе змагацца з ім (Міхась, Мікола). Узнікае канфліктная сітуацыя паводле чэхаўскага ўзору: героі супрацьстаяць не столькі адзін аднаму, колькі агульнаму ладу жыцця, які супярэчыць элементарным нормам гуманізму і нават здароваму сэнсу. Канфлікт носіць перш за ўсё маральны, а не сацыяльны характар. Не тое сумна, што судовую справу выйгралі багацеі Жукі, а не Мікіта, Марылін брат, а тое, што добрая, сціплая жанчына стала прадметам гандлю, аб’ектам паклёпаў не толькі пры жыцці, але і пасля скону. Страшна тое, што ўсе навокал успрымаюць гэта як нешта звычайнае («Марыля».).
Галоўная асаблівасць мастацкай індывідуальнасці Я. Брыля як лірыка ў прозе разнастайна выявілася ўжо ў самых першых яго творах. У аўтабіяграфіі «Думы ў дарозе» (1962) пісьменнік так перадае сваё самаадчуванне таго часу: «Радасна было, што не «прыдумваю», не забаўляюся, а пішу жыццё, і адначасна новым, хмельным шчасцем кружыла галаву і калаціла сэрца радасць мастацкай выдумкі, якая зноў жа ішла поруч з жыццём, што было навокал...». Радавала, такім чынам, удала знойдзеная гармонія паміж той жыццёвай праўдай, што ішла непасрэдна ад асабістых уражанняў, ад перажытага і асэнсаванага самім аўтарам, і таго, што вызначалася законамі літаратуры (мастацкая выдумка, тыпізацыя, традыцыі). 1938 г. мог быць адзначаны ў біяграфіі Я. Брыля выхадам у свет першага зборніка яго твораў. Але лёс склаўся інакш. Хлопец быў прызваны ў польскую армію. Пад Гдыняй у якасці кулямётчыка марской пяхоты ён ужо 1 верасня 1939 г. удзельнічаў у няроўных баях з фашысцкай навалай. Вестка пра ўз’яднанне Беларусі сустрэла Я. Брыля ў нямецкім палоне і падштурхнула да ўцёкаў. Другая спроба аказалася ўдалай: у жніўні 1941 г. ён вярнуўся дахаты, у 1942-м – стаў партызанскім сувязным. З 1944 г. Я. Брыль – разведчык партызанскай брыгады «Камсамолец», рэдактар газеты Мірскага падпольнага райкама «Сцяг свабоды» і сатырычнага лістка «Партызанскае жыгала». У арміі і ў палоне Я. Брыль, зразумела, мог працягваць літаратурную працу толькі ў думках ды ў блакноце, які, дарэчы, яму ўдалося захаваць. Вярнуўшыся на радзіму, ён пачаў пісаць. Час вайны звычайна разглядаюць як новы, самастойны этап у літаратурнай дзейнасці Я. Брыля. Аднак больш падстаў для таго, каб бачыць у ім натуральны працяг яго даваеннай творчасці. Цяжкія ваенныя ўражанні, вядома, нанеслі пэўны ўдар па ідэйных пазіцыях маладога талстоўца, але не змянілі іх карэнным чынам. Без істотных зменаў застаўся і агульны лад творчай працы, які сфарміраваўся ў Я. Брыля яшчэ ў даваенны час: ад асабістых уражанняў, роздуму і самааналізу да больш разгорнутых мастацкіх рэчаў. Разам з тым пісьменнік значна пашырыў свой кругагляд, пабываў у новым этнічным, культурным, моўным асяроддзі. Набытыя ўражанні патрабавалі для свайго ўвасаблення больш маштабнай мастацкай формы. Відаць, таму, вярнуўшыся, Я. Брыль амаль адначасова пачаў працаваць над чатырма аповесцямі; пісаў, перыядычна пераключаючы ўвагу з аднаго твора на другі. У іх ён даследаваў розныя аспекты адной галоўнай тэмы – шлях станаўлення і самапазнання асобы, трывожная маладосць равеснікаў на крутых віражах гісторыі. Цяжка прызнаць шчаслівым дзяцінства Даніка з аповесці «Сірочы хлеб» (1942–1956); першапачатковая назва «Алесь»). Бацька забіты на вайне ў дваццатым годзе, маці ўсе сілы аддае змаганню з нястачамі, ёй часта не да сына. Скалечаная лёсам сям’я Мальцаў міжволі нагадвае стан Заходняй Беларусі 1930-х гадоў, што пакутуе за мяжою, пад чужой уладай. Дума пісьменніка пра будучыню радзімы вызначае цэнтральную праблему твора – пачатак жыццёвых пошукаў маленькага беларуса. Наўрад ці далучыць сірату да хлеба духоўнага школа, бо яна не родная, польская. Патрэбны сапраўдныя настаўнікі жыцця – і хлопчык знаходзіць іх самастойна. У кантактах з аднагодкамі і дарослымі, у шчаслівых сустрэчах з мастацтвам слова, у станаўленні нацыянальнай свядомасці, у барацьбе за ўласную годнасць расце свіны пастушок, рыхтуецца ў далейшы шлях. На думку Я. Брыля, у ідэале фарміраванне асобы павінна пачынацца ў сям’і, што і падкрэслівае загаловак другой яго ранняй аповесці «У сям’і» (1943–1955). Сям’я Ганчарыкаў паказана тут як цэласны маленькі свет, як увасабленне аўтарскага ідэалу адносін паміж людзьмі. Тут пануюць любоў, давер, узаемаразуменне, высокія духоўныя памкненні, а ўсе канфлікты вырашаюцца разумнымі спакойнымі словамі альбо паблажлівым жартам. Аднак з непазбежнасцю ўзнікае супрацьстаянне паміж гэтым сямейным «аазісам» і вялікім светам грамадства, рэжымам нацыянальнага ўціску і сацыяльнай несправядлівасці, што ўсталяваўся ў Заходняй Беларусі 1930-х гадах. «Сонца праз хмары» (1942–1943) і «Жывое і гніль» (1941–1944) нібыта працягваюць лёс герояў вышэй узгаданых аповесцей – дзіцяці і падлетка – далей, у маладосць. Абодва творы распрацоўваюць агульны мастацкі матэрыял: Германія на мяжы 1930–1940-х гадоў вачыма ваеннапалоннага беларуса. Цэнтральны герой, Павел Улас, у іх таксама агульны. Магчыма, аўтар меў намер аб’яднаць аповесці ў больш маштабнае ідэйна-мастацкае адзінства. Як і героі іншых ранніх аповесцей, Павел Улас – чалавек з развітым пачуццём справядлівасці, уражлівы, схільны да роздуму. Ён захоплены назіральнік прыроды і чытач (адсюль у творах частыя літаратурныя рэмінісцэнцыі). Яшчэ адна агульная рыса – творчыя памкненні: Павел – пачынаючы паэт, які марыць аб творчасці як служэнні людзям. Вельмі сур’ёзна рыхтуецца да пісьменніцкай дзейнасці і герой аповесці «Жывое і гніль». Стадыя юнацкіх вершаў засталася ў мінулым, цяпер ён чытае сябру сваё апавяданне і стала разважае пра традыцыі і перспектывы нацыянальнай літаратуры. Паколькі свядомасць героя ў аповесцях «Сонца праз хмары» і «Жывое і гніль» больш высокага ўзроўню, то і праблематыка ў іх адпаведна ўскладнілася. Нацыянальны менталітэт, лёс і перспектывы беларускай нацыі, прычыны ўзнікнення і распаўсюджвання фашысцкай ідэалогіі, прымус і свабода, псіхалагічныя складанасці на шляху фарміравання асобы ў кантактах з рознымі людзьмі, сяброўства і каханне – вось няпоўны пералік пытанняў, над якімі задумваецца Павел. У аповесці «Сонца праз хмары» ўнутраная праца скіравана пераважна на самапазнанне і спробы захаваць духоўную незалежнасць нават у стане нявольніка, таму кампазіцыю твора Я. Брыль заснаваў на чаргаванні двух часавых планаў – ваеннай рэальнасці і ўспамінаў Паўла пра дзяцінства і юнацтва на радзіме. Аповесць «Жывое і гніль» у розных варыянтах даследуе праблему выбару маладым чалавекам жыццёвай пазіцыі, праверкі ідэалаў. Абраная пісьменнікам форма добра адпавядае дыскусійнаму зместу твора: аўтарская ўвага пры апавяданні раз-пораз пераключаецца з аднаго героя на другога. Відавочна, што Я. Брыль звярнуўся да сярэдняга жанру, каб выявіць сябе ў рэчах больш глыбокай канцэптуальнасці. Праўда, спачатку маладому аўтару яшчэ не заўсёды хапала сталасці і самастойнасці асэнсавання жыцця. Напэўна, гэта было адной з прычын таго, што аповесці «Сонца праз хмары» і «Жывое і гніль» так і не пабачылі свету. I ўсё ж першыя спробы ў больш буйной празаічнай форме сталі для Я. Брыля вельмі карыснымі. Пасля вызвалення Беларусі, з лістапада 1944 г., Я. Брыль у Мінску супрацоўнічае з рэдакцыяй газеты «Раздавім фашысцкую гадзіну». Рукапісы яго твораў, якія яшчэ раней былі адасланы з партызанскага ляснога аэрадрома ў Маскву ў Саюз пісьменнікаў, былі з прыхільнасцю сустрэты і выклікалі станоўчыя водгукі К. Чорнага, М. Танка, М. Лужаніна, А. Куляшова. Уваход Я. Брыля ў беларускую савецкую літаратуру быў імклівы: 10 мая 1945 г. ён стаў членам Саюза пісьменнікаў, у 1946 г. выйшаў у свет яго першы зборнік «Апавяданні» з прадмовай К. Крапівы. Гэтая кніга падвяла вынікі ранняй творчасці аўтара і адкрыла наступны перыяд яго пісьменніцкага лёсу. У 1947 г. быў апублікаваны зборнік «Нёманскія казакі» (апавяданні, нарысы пра вайну), у 1949 г. – «Вераснёвая рунь» і дзіцячая кніжка «Ліпка і клёнік», пачаты раман «Граніца» і аповесць «У Забалоцці днее». За яе ў 1952 г. аўтар атрымае Дзяржаўную прэмію – першую адзнаку ўсесаюзнага прызнання. «Свае старонкі» за 1952 г. сведчаць: больш за ўсё радавала пісьменніка тое, што ў святочнай мітусні ён здолеў захаваць «харошы, урачысты спакой». Але ж і хваляванняў было шмат. Ужо ў палоне Я. Брыль зразумеў, што вяртацца ён будзе ў іншую краіну – адзіную Савецкую Беларусь. Лад жыцця, ідэалогія, ды і літаратурны працэс у ёй зусім не такія, як у былой Заходняй. Уявіць сабе складаныя перажыванні маладога чалавека ў той момант дапамагаюць старонкі рамана «Птушкі і гнёзды». Стаць «савецкім» пісьменнікам можна было, толькі падпарадкаваўшыся стэрэатыпам сацыялістычнага рэалізму. Тут Я. Брылю пагражала страта ўласнай мастацкай індывідуальнасці, бо ў савецкай літаратуры таго часу афіцыйна прапагандавалася толькі эпічнае светаўспрыманне, нярэдка даведзенае да гранічнай вульгарнасці (чалавек – вінцік у сацыяльным механізме). Лірычная ж канцэпцыя чалавека і свету не выклікала даверу і дыскрэдытавалася як «сентыментальшчына». На працягу ўсяго другога перыяду творчасці (1945–1961) пісьменнік шукае выйсця з гэтага супярэчлівага становішча. Спачатку ён рашуча паспрабаваў «змяніцца». Ва ўмовах апошніх гадоў сталіншчыны Я. Брыль знішчыў некаторыя раннія рукапісы, што маглі здацца небяспечнымі. З другога боку, ён выпусціў у свет некалькі твораў «на патрэбу дня»: нарысы, апавяданні з нізкі «Дзеля сапраўднай радасці» (асобны зборнік – 1952). «Патрэба дня» абумовіла і змест аповесці «У Забалоцці днее» (1949–1952): станаўленне калгаснага ладу і традыцыі вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі, класавая барацьба, ідэйна-маральная пераарыентацыя людзей, аптымістычны погляд у будучыню абноўленай вёскі. Што ж датычыцца мастацкай формы твора, то яна, зразумела, залежала ад тых стандартаў, якія прадугледжваў метад сацыялістычнага рэалізму. Героі дакладна размеркаваны паводле сацыяльнага прынцыпу: актывісты – камуністы і камсамольцы; новая вясковая інтэлігенцыя; «хісткія сераднякі»; ворагі – кулакі, рэлігійныя цемрашалы, дыверсанты з іх замежнымі гаспадарамі. Абавязковы набор пэўных эпізодаў: прыезд у Забалоцце старшыні калгаса Васіля Сурмака, сход і падача заяў у калгас, раскулачванне, будаўніцтва, дыверсіі, калгаснае свята – утварае пафас, падкрэсленая ідэйная тэндэнцыйнасць. Усё гэта дакладна адпавядае «параметрам» шолахаўскай «Узнятай цаліны». Такім чынам, гармонія паміж непасрэдна перажытым і прадыктаваным літаратурнымі традыцыямі парушалася. Ахоўнікі «канонаў» сацыялістычнага рэалізму падштурхоўвалі Я. Брыля да таго, каб не «пісаць жыццё», а «прыдумваць». Аднак талент супраціўляўся гэтаму прыгнёту і выяўляў сябе, што, безумоўна, ішло на карысць творам пісьменніка, напрыклад, той жа аповесці «У Забалоцці днее». Вельмі прывабны ў ёй вобраз апавядальніка Васіля Сурмака – яшчэ адно аблічча героя-равесніка. Яго духоўны воблік вызначае і іншыя вартасці твора: шчырасць тона, непасрэднасць уражанняў, дакладнасць і змястоўнасць мастацкіх дэталей. Таму аўтар адмовіўся ад папярэдняга рашэння не друкаваць больш «Забалоцце». У 1977 г. ён удала перапрацаваў аповесць для новай публікацыі. Трэба адзначыць разумны, канструктыўны падыход Я. Брыля да афіцыйных нормаў, стэрэатыпаў сацыялістычнага рэалізму. Ён не адкідваў іх як нешта ў прынцыпе заганнае, а спачатку выпрабоўваў, імкнуўся прымераць да сваёй мастацкай манеры. Сяды-тады гэта сябе апраўдвала. Так, у апавяданні «Адзін дзень» можна заўважыць вынікі ўплыву сумна вядомай «тэорыі бесканфліктнасці». Калі ў першай яго рэдакцыі (1946) баязлівец Серада быў асуджаны канчаткова, то ў апошняй (1952) ён «выправіўся», сам далажыў камбрыгу, як, спалохаўшыся, павёў партызан хавацца, а не шукаць сваіх. Вынікам такой перапрацоўкі стаў, аднак, не проста аблегчаны шчаслівы фінал, а істотны перагляд маральнай канцэпцыі твора. У фінале першапачатковай рэдакцыі, уратаваўшыся з блакады, партызаны не прызнаваліся таварышам, што быў адзін дзень, калі яны паддаліся страху, бо гэты страх па-ранейшаму валодаў імі. Таму станоўчыя героі апавядання не былі пераможцамі ў маральным плане. Добразычлівы смех і жарты партызан у фінале замацоўваюць агульную перамогу чалавечнасці над страхам, духоўнай няволяй. Такім чынам, Я. Брыля прывабіла зусім не «бесканфліктнасць», а магчымасць данесці да чытача найважнейшую гуманістычную ідэю: чалавек ёсць чалавек, ён можа памыліцца, але можа і авалодаць абставінамі сам ці з дапамогаю іншых. Карысным вопытам узбагаціла Я. Брыля і работа над раманам «Граніца» (1947–1949). У яго ўзнікла грандыёзная задума: раман у трох тамах, дзе гісторыя нацыянальна-вызваленчай барацьбы ў Заходняй Беларусі адлюстроўвалася б як састаўная частка агульнаеўрапейскага антыфашысцкага руху. Арыентаваўся пісьменнік на раманны канон, які сцвярджала савецкая крытыка: гісторыка-рэвалюцыйная тэма, шматаспектны ахоп рэчаіснасці, напружаны сюжэт. Хутка вызначыліся дзве яго магістральныя лініі: жыццё сялян вескі Галынка і падпольная барацьба. Галоўнай дзеючай асобай кожнага сюжэта быў адзін з братоў Кужалевічаў (у канчатковым варыянце – Грамыкаў). Кампазіцыя дазваляла свабоднае чаргаванне выяўленчых і часавых планаў. Аўтар вёў апавяданне з пазіцый то аднаго, то другога героя. Я. Брыль старанна пашыраў свае веды, збіраючы дакументальныя звесткі ў бібліятэках і архівах. «Ажывіць» сухія лічбы і факты дапамагалі аповеды рэальных сведкаў падзей. Разам з тым, пісьменнік натхнёна прыдумваў для будучай кнігі гісторыі кахання, прыгодніцкія эфекты. У 1949 г. выйшла з друку першая частка рамана – аповесць «Напярэдадні» – і работа над тэкстам спынілася. Хутчэй за ўсё пісьменнік страціў цікавасць да самой задумы твора, занадта велічна-афіцыёзнай. Аднак лепшыя – на ўласна-аўтарскі погляд – мясціны былі захаваны і друкуюцца цяпер з падзагалоўкам «раздзелы з рамана». Я. Брыль упэўніўся, што не варта, нават бессэнсоўна, капіраваць распаўсюджаны ў той час у савецкай літаратуры тып эпічнага рамана. Трэба ствараць сваю мадэль, адпаведную асаблівасцям уласнага светаўспрымання і мастацкай манеры. Некаторыя знаходкі для гэтай мадэлі пісьменнік зрабіў ужо працуючы над «Граніцай». Ён зразумеў, што яго раман павінен быць заснаваны на прынцыпе цэнтраімклівасці, а не цэнтрабежнасці. Фокусам твора павінна стаць асоба з багатым унутраным светам, схільная да роздуму, самастойная, уражлівая. Яе жыццёвы шлях, пошукі праўды, працэс духоўнага пасталення будуць канцэптуапьнай асновай рамана. У «Граніцы» гэта яшчэ не аснова, а адна са шматлікіх сюжэтных ліній, але патрэбны тып героя быў ужо знойдзены (Валодзя Грамыка). Я. Брыль упэўніўся, што раман утварае рух асобы героя і рух аўтарскай думкі і пачуцця. У мастацкім увасабленні гэтага руху значная роля належыць кампазіцыі: дробнасць, эмацыянальныя асацыятыўныя сувязі, рэтраспекцыі. Такім чынам, парушаецца храналагічная паслядоўнасць, затое ўсталёўваюцца асаблівая аўтарская логіка апавядання і яго арыгінальны рытмічны малюнак. Такі кампазіцыйны прынцып Ю. Канэ называе метадам «кадрыравання», М. Рымар – больш дакладна – «лірычным чляненнем рэчаіснасці». Гэта не вынік нейкай абмежаванасці кругагляду, чым, дарэчы, савецкая крытыка спрабавала папракаць лірыкаў. У мастацкім сусвеце пісьменніка-лірыка час цячэ таксама асабліва: значэнне мае не яго працягласць, бесперапыннасць, а асобныя адрэзкі, моманты, перажытыя чалавекам на поўным дыханні. Іх свабодна кампануе памяць, свядомасць, накшталт «дня вяршынь» са славутай кнігі В. Бергольц «Дзённыя зоркі», якая, прынамсі, зрабіла вялікае ўражанне на Я. Брыля. Пасля ранніх апавяданняў у «Граніцы» аўтар упершыню паспрабаваў выкарыстаць лірычнае чляненне рэчаіснасці ў буйной мастацкай форме. Можна сказаць, што на працягу другога перыяду творчасці (1945–1961) адбылося нейкае выпрабаванне Я. Брыля новымі ўмовамі грамадскага і літаратурнага жыцця. Яно паказала, што пісьменнік не супраць разумных кампрамісаў, аднак ахвяраваць сваёй індывідуальнасцю не збіраецца. Працаваў ён вельмі напружана. Да чатырох кніжак, што выйшлі з друку ў 1940-я гады, на працягу 1950-х гадоў далучыліся яшчэ трынаццаць, сярод іх пяць – для дзяцей, пра якіх Я. Брыль асабліва клапаціўся. У 1960 г. убачыў свет першы Збор твораў пісьменніка ў двух тамах. Была і праца ў сакратарыяце Саюза пісьменнікаў, дзе Я. Брыль рабіў прынцыповыя крытычныя агляды развіцця сучаснай прозы, была і грамадская дзейнасць як працяг дзейнасці літаратара. Але галоўным аўтарскім поспехам стаў наватарскі ўклад у развіцці беларускага апавядання і аповесці, які звязаны з самасцвярджэннем пісьменніка як лірыка ў прозе. У змястоўным плане Я. Брыль перш за ўсе рашуча павёў барацьбу супраць афіцыёзнай фальшывай пафаснасці. Гэта асабліва добра відаць у яго апавяданнях ваеннай тэматыкі. Такія творы, як «Мой зямляк» (1945), «Казачок», «Мышалоўкі» (1946), «Адзін дзень» узнаўляюць менавіта побытавы бок партызанскага руху. Тут няма месца «дзяжурным» высокім словам – Я. Брыль куды больш давярае шчырасці і прыгажосці народнага слова. Подзвігі, якія здзяйсняюць героі апавяданняў Я. Брыля, здаецца, знарок пазбаўлены велічнай маштабнасці. Дзяўчына затуліла ад куль каханага («Казачок»), маладая маці, як можа, ратуе дачушку («Адзін дзень»), бабуля схавала ад карнікаў яўрэйскую дзяўчынку («Зялёная школа»), старая пакарміла чатырох палонных-уцекачоў і разам з імі пайшла на смерць, трымаючы «мазалямі да мазалёў» «свае худыя, так мала ў жыцці цалаваныя рукі», молячыся «і за сваіх сыноў, і за чужых, і за сябе» («Маці» – 1957). Я. Брыль-гуманіст прызнае толькі адзін маштаб – чалавечай асобы, жыцця, якое даецца адзін раз. Ён упэўнены: мараль падтрымліваецца не дзяржаўным ладам, не ідэалогіяй. Яе аснова – агульналюдская, прыродная, толькі яна можа прывссці чалавека да подзвігу любові і самаахвярнасці. Праўда, ад слоў «подзвіг», «гераізм» Я. Брыль прынцыпова адмаўляецца. Пісьменнік добра ведае, што лірыцы зусім не наканавана празмернасць пачуцця. У «Мementо mоrі» (1958) ён гранічна абмяжоўвае эмацыянальнасць апавядання, каб яго «бясстраснасць» кантраставала з жахлівасцю самой сітуацыі. Кантраст стылю і зместу выклікае вельмі моцнае ўражанне, тым больш, што ракурс вымаўлення незвычайны: з пазіцыі фашысцкага ката. Кат, натуральна, лічыць сябе чалавекам культурным і гуманным. Яму не падабаецца гэтае «швайнэрай» (свінства), ён вельмі любіць камфорт і зараз, асеннім «халодным, золкім досвіткам», хацеў бы хутчэй вярнуцца дамоў, дзе «фройляйн Вэра» і цёплая грубка як неад’емныя часткі камфорту. Чаму не падараваць жыццё і печніку, што так добра папрацаваў дзеля таго камфорту, і нават жонцы яго? Гэта не даніна ўдзячнасці, а жэст звышчалавека, бо зондэрфюрэр упэўнены, што мае права вырашаць чужы лёс. Такому амаральнаму праву супрацьстаіць сапраўдная чалавечнасць, калі, не памятаючы сябе ад жаху, пячнік пачынае ратаваць і жонку, і дачку з дзецьмі, і «ўсіх добрых людзей». Так узнікае трагічны канфлікт. І ў «Маці», і ў «Мementо mоrі» Я. Брыль уяўляе сабе трагедыю як сутыкненне асобы з жудаснымі абставінамі. Само па сабе гэтае сутыкненне можа быць і выпадковым. Невыпадковы толькі маральны выбар героя. У «Мementо mоrі» пячнік не прымае ласкі ката і сам вырашае свой лёс: «Чалавек плюнуў пад ногі, тады павярнуўся і ўжо не тым няпэўным крокам, як сюды, пайшоў да варот адрыны...». Перамога чалавека над звышчалавекам надае твору шырокае эпічнае гучанне. Разам з тым у перыяд з 1945 па 1961 гг. з’яўляецца шэраг апавяданняў Я. Брыля, змест якіх поўнасцю вызначае непаўторная індывідуальнасць героя. Некаторыя з іх арганізаваны як суцэльны маналог («Лянок мой чысты» – 1948) альбо ўспамін («Дзічка» – 1950, «Сняжок і Волечка» – 1952). Па-ранейшаму з любасцю пісьменнік углядаецца ў чароўны свет дзяцінства і прыроды («Лазунок» – 1948, «Жыў-быў вожык» – 1949, «Асколачак вясёлкі» – 1957, «Зорка на спражцы» – 1960, «Туга» – І961, нізка «Вясёлая падсада» – 1960). Па-ранейшаму цікавы Я. Брылю тып чалавека, ад прыроды адоранага тонкім адчуваннем хараства, аднак зараз ён ужо не здаецца пісьменніку нейкай ахвярай лёсу, а больш рашуча і ўпэўнена абараняе сваю праўду. Лёс Галі з аднайменнага апавядання (1953) нагадвае лёс Марылі, але асобы гераінь шмат у чым адрозныя. У сутыкненні са светам уласніцтва Марыля прададзена, зняважана, пагублена. Галя, хоць і пад націскам абставін, усё ж такі сама прымае рашэнне выйсці за Хамёнка. Можа, таму яна і больш незалежная, непадуладная законам сям’і, якая жыла «дзеля гумна». Галя разумее, як страшна яна памылілася. Памылка адабрала ў яе лепшыя гады і ўрэшце рэшт зрабіла жыццё нясцерпным. Непакоіць, вярэдзіць душу гул трактарнага матора ў вячэрнім прыцемку (недзе там, блізка і так далёка працуе каханы), а памяць дадае да гэтага гуку яшчэ адзін музычны лейтматыў – песні, што так хораша спяваў Сяргей, калі яны былі шчаслівыя. У адзін вечар перад унутраным зрокам Галі прайшло ўсё яе жыццё, і рашэнне выправіць памылку, назаўсёды парваць з чужым для яе светам наспела канчаткова. Пералом у душы гераіні становіцца кульмінацыяй твора, і адзначаны яе ўнутраным маналогам, падобным да верша ў прозе: «Вярніся ты хоць як-небудзь назад, мая харошая, мая загубленая маладосць! Вярніся, заспявай мне вясёлую песню пра чорную галку, якая яшчэ ўсё твая, зірні мне ў вочы, і я сама падпалю гэты хутар, вазьму дзяцей, пайду за табой усюды, куды скажаш!..». У апавяданні «Галя» з дапамогаю рэтраспекцый Я. Брыль істотна пашырае мастацкія час і прастору, дасягае амаль раманнага асэнсавання рэчаіснасці. Нешта падобнае можна бачыць і ў апавяданні «Надпіс на зрубе» (1958), цэнтрам увагі ў якім з’яўляецца асоба старога рыбака Астапа Вячэры. Герой Нарачанскага паўстання, ветэран трох войнаў, для аўтара ён перш за ўсё – прыгожы чалавек: «Найпрыгажэйшы бывае чалавек тады, калі ён не ведае пра гэта, калі ён не бачыць самога сябе. На жаль, нават часцей за ўсё тады, калі яго не бачыць ніхто». Крытэрый прыгажосці, як і крытэрый маралі, у Я. Брыля адзін – «жыццёвая, натуральная прастата». Малы вясковы свет, дзе прайшло ўсё жыццё Вячэры, раскрыты ў бязмежнасць прыроды і ў бязмежнасць часу – хата «ўсімі вокнамі на возера, да сонца», «ліпа – нібы цёмная хмара за іхным гумном», «вятрак, ужо толькі з двума абшарпанымі крыламі, вельмі падобны на страказу», «аброслы бур’янам нямецкі бліндаж, яшчэ з першай сусветнай вайны», з якога «як на далоні відаць усё возера». Гэта і дзень сенняшні, і гістарычнае ўчора, і спрадвечнасць.
Пры ўсёй мнагастайнасці тэм і настрояў ёсць нешта агульнае, што яднае апавяданні Я. Брыля 1945–1961 гг. Гэта праблема свабоднага выяўлення і самасцвярджэння чалавечай асобы. Яна асабліва актуалізавалася ў той час, калі савецкі народ вызваліўся спачатку ад гітлераўскага, а потым і ад сталінскага прыгнёту, але адміністрацыйна-бюракратычная сістэма зноў імкнулася падпарадкаваць сабе свядомасць людзей. Пісьменнік паказвае шлях самаздзяйснення асобы і даўжынёю ў жыццё («Надпіс на зрубе», «Галя»), і ў некалькі крокаў (печніка да адрыны ў ««Мementо mоrі», маладой маці па сцежцы праз двор у апавяданні «Сцежка-дарожка» – 1961). Ён разумее, што сутнасць людзей праяўлясцца не толькі ва ўчынках, але і ў адмаўленні ад учынка, які супярэчыць сумленню («Дваццаць» – 1958). Экстрэмальныя сітуацыі дзеля даследавання духоўнага стану чалавека ў яго свабоднай самарэалізацыі Я. Брыль ужывае рэдка, а калі і ўжывае, то ў самым будзённым, празаічным выглядзе. Ён робіць інакш: гранічна набліжае сваю аўтарскую пазіцыю да пазіцыі героя. Глыбокі сімвалічны сэнс набываюць скразныя вобразы цыклу. Гэта, напрыклад, вобраз крыві: «першая кроў» капрала («Шумела мора»), «кроў на сцяне» як у пераносным, так і ў простым сэнсе, кроў на збітых тварах Стася («Сонечны зайчык») і Ружэ («Чатырох і прыганяты») – як страшная і непазбежная адзнака вайны. Альбо вобраз дзяўчынкі – пяшчотнай і безабароннай істоты. Ён узмацняе адчуванне «страшнай улады металу над бедным, кволым целам чалавека» і разам з тым уносіць у цыкл паэзію прыгажосці і дабрыні. Стварэнне цыклаў апавяданняў цікавіла Я. Брыля не толькі як новы мастацкі эксперымент, але і як яшчэ адзін шлях да асваення буйной празаічнай формы. Разам з тым на працягу 1950-х гадоў пісьменнік плённа працаваў у жанры аповесці. Былі канчаткова адшліфаваныя тэксты аповесцей «У сям’і» і «Сірочы хлеб», завершана «У Забалоцці днее», напісаны «На Быстранцы» (1953–1955) і «Апошняя сустрэча» (1958–1959). Усе аповесці 1950-х гадоў былі аператыўнымі водгукамі аўтара на падзеі бягучага дня. Асабліва гэта датычыцца аповесці «На Быстранцы», дзе адлюстраваны першыя паслясталінскія гады, прагрэсіўныя змены ў аграрнай палітыцы, увогуле ў духоўным жыцці савецкага грамадства. Аднак Я. Брыль, верны сабе, не абмяжоўвае змест гэтых твораў злабадзённасцю і закранае агульначалавечыя праблемы. Калі ў апавяданнях і нарысах 1945–1961 гг. пісьменнік часцей за ўсё паказвае, як асоба дасягае свабоднага самаздзяйснення нават у трагічных абставінах, то ў аповесцях ён імкнецца даследаваць яшчэ больш складаныя сітуацыі, якія не паддаюцца адназначнаму тлумачэнню. Жанр аповесці забяспечваў дастатковы прастор для такога даследавання. Але патрэбны быў і адпаведны тып героя – асоба інтэлектуальная, інтэлігентная. Заўважым, што такога героя даўно чакала беларуская літаратура. Паказаць не толькі жыццёвыя факты, але і данесці паэзію, якая ў іх схаваная, – галоўная мэта пісьменніка і ў яго нарысах. «Гэта – ну, проста паэтычнае жыццё чалавека, які, нягледзячы на усе пакуты, не стаміўся глядзець на свет і народную справу з маладым, нягаснучым захапленнем, з маладой, натхнёнай верай у лепшае», – фармулюе ён сваю канцэпцыю лёсу і асобы П.А. Жалезняковіча ў нарысе «Сэрца камуніста» (1957). Такім чынам, ён зноў ідзе насуперак афіцыйным патрабаванням да падобных твораў. Увогуле жанр нарыса пра цікавага чалавека («Нёманскія казакі» – 1946, «Сэрца камуніста», «Партрэт старэйшага таварыша» – 1958) альбо падарожжа («Польскі дзеннік» – 1955, «На тым баку планеты» – 1960) не выпадкова выклікаў увагу Я. Брыля. Ён дазволіў пісьменніку абысціся без усякага падзейнага сюжэта (у крайнім выпадку яго можа замяніць на натуральны рух часу – «дзённік») і пакласці ў аснову твора толькі логіку думак і пачуццяў лірычнага суб’екта. Прычым гэтым суб’ектам адкрыта мог быць сам аўтар, а не выдуманы герой. Так шукала і знаходзіла найбольш прыдатныя магчымасці свайго ўвасаблення лірычнае мысленне майстра. Уражанні ад падарожжаў стануць крыніцаю для першых лірычных мініяцюр Я. Брыля, поўных паэзіі, радасці і глыбокага роздуму («Ахалі-Гагра» – 1952, «Пехатой і як здарыцца» – 1955, «Процьма цудоўных кадраў» – 1956, «Засланіўшыся лёгкай імглой» – 1956). Пазней яны складуць цыкл «Сцежкі, дарогі, прастор», які на працягу гадоў будзе папаўняцца новымі замалёўкамі. У 1950-я гады у прозе Я. Брыля назіраецца асабліва ўстойлівая тэндэнцыя да цыклізацыі твораў. Сярод нізак апавяданняў, узнікшых тады, асабліва вылучаецца «Ты мой найлепшы друг» (1941–1951). Творы аб’яднаны тут не толькі тэмай вайны, але і адзінай ідэяй, зададзенай агульным загалоўкам: у любым становішчы трэба захоўваць сапраўды чалавечыя адносіны паміж людзьмі, каб пераадольваць расавыя, нацыянальныя, моўныя і іншыя межы, супрацьстаяць жорсткасці і варожасці. Утварэнню цыкла садзейнічае яшчэ і скразны сюжэт, які развіваецца на працягу двух год – са жніўня-верасня 1939 г. («Шумела мора») да жніўня 1941 г. («Зязюленька»). Арганізаваны сюжэт паводле прынцыпу лірычнага пункціру – выхопліваюцца асобныя моманты з жыцця агульнага для ўсіх апавяданняў героя Уладзіка – у пошуках прычын аўтар вяртаецца ў мінулае героя і выяўляе цэлы комплекс складаных праблем. У аповесці «На Быстранцы» Я. Брыль канцэнтруе ўвагу на моладзі. Яна пераадолела ваенныя выпрабаванні, а зараз атрымала ці атрымлівае адукацыю і шукае свайго месца ў жыцці. Цяжка выйсці з жыццёвых супярэчнасцей герою аповесці «Апошняя сустрэча» Лёню Жывеню, бо ў выніку ён ледзь не пакалечыў жыццё сабе і самым блізкім людзям, аказаўся на грані глыбокага душэўнага крызісу. Канфлікт героя і грамадскай сістэмы ў аўтара не вычэрпваўся, а толькі пераносіўся ўнутр душы героя – факт вельмі сімптаматычны. Ён адлюстроўвае істотныя змены ў настроях пісьменніка. Калі ў канцы 1940-х гадоў Я. Брыль, поўны аптымістычных надзей, імкнуўся як найхутчэй стаць савецкім чалавекам і савецкім пісьменнікам, то на мяжы 1950–1960-х гадоў ён з трывогаю азіраецца на пройдзены творчы шлях, разумее, што на ім былі не толькі перамогі, але і страты. Чытаючы ў 1961 г. у польскім перакладзе раман Э. Хемінгуэя «Па кім б’е звон» (у СССР яго тады яшчэ не адважыліся выдаць), пісьменнік разважаў: «Вучобай» ды паслухмянствам прыпсаваўся быў і я..., і цяпер трэба назад адвучвацца. Мала таго – шкадаваць трэба горка, колькі дарма напсаваў і дзён, і паперы». Менавіта тады ён пачаў асэнсоўваць задуму свайго знакамітага рамана «Птушкі і гнёзды» (1962–1964). Выйсце са складанай сітуацыі Я. Брыль, як і многія яго героі, бачыў у тым, каб «пачаць усе ад пачатку». Магчыма, гэтым абумоўлены яго зварот да матэрыялаў раней не апублікаваных аповесцей «Сонца праз хмары» і «Жывое і гніль». Аўтар хацеў не проста ўзнавіць тэксты 1941–1944 гг. Ён марыў пра якасна новы твор, каб у ім усталяваць сувязь паміж мінулым, сучаснасцю і будучыняй, паставіць актуальныя праблемы: маральны суд над фашызмам, барацьба за мір і гуманізм, суадносіны патрыятызму і інтэрнацыяналізму. Не страціла актуальнасці і праблема лёсу маладых ўраджэнцаў Заходняй Беларусі. Статус іх роднай зямлі доўгі час вызначаўся без удзелу саміх беларусаў, вайна для іх пачалася не ў 1941, а ў 1939 г. і хутка абярнулася для многіх пакутамі і ганьбай фашысцкага палону. Жыццё прадстаўніка гэтага пакалення можна было разглядаць і як адлюстраванне лёсу расколатай беларускай нацыі, якая імкнулася да свабоды і адзінства. Да вышэй азначанага комплексу праблем натуральна падключалася яшчэ і праблема выхавання, станаўлення асобы ў яе разнастайных кантактах з навакольным асяроддзем. Відавочна, такая задума патрабавала раманнага ўвасаблення і была, як часцей за ўсё ў Я. Брыля, цесна звязана з яго асабістым жыццёвым вопытам. Першая рэдакцыя твора (Полымя, 1963, № 11–12) выклікала супярэчлівыя водгукі крытыкаў і не задаволіла аўтара. Для кніжнага выдання (1964) ён зрабіў новую рэдакцыю «кнігі адной маладосці», дзе дасягнуў большай свободы ад стэрэатыпных параметраў рамана сацыялістычнага рэалізму. Пісьменнік рашуча павёў «спрэчку з першаснай эпічнай структурай жанра» (М. Рымар) і цалкам даверыўся лірычнай канцэпцыі чалавека і свету. У выніку ўзнік вельмі своеасаблівы твор, які належыць да жанрава-стылёвай разнавіднасці лірычнага рамана. Увесь канчатковы тэкст кнігі пабудаваны як лірычны маналог. У першай частцы, якая выконвае функцыі пралога, пануе адкрыты лірызм. У якасці ідэйна-мастацкага цэнтра твора адразу вызначана асоба, чалавечая адзінка. «Я»-герой з лірычнага пралога прадстаўляе як асобу пісьменніка Я. Брыля, так і абагульнены вобраз прагрэсіўнага мастака сучаснасці з яго актыўнасцю, высокім пачуццём маральнай адказнасці, здольнасцю да мыслення ў сусветных маштабах. Ён характарызуе героя кнігі як у значнай ступені аўтабіяграфічнага, але адразу ж падкрэслівае: гэта «кніга адной маладосці», а не «маёй маладосці», «не аўтабіяграфія, а – біяграфія адной душы». Пасля пралога ў асноўным тэксце рамана апавядальная плынь робіцца больш аб’ектываванай. На працягу дзвюх аповесцей («Сцюдзёны вырай», «Гнёзды за дымам») і эпілога «Ноч на прадвесні» аўтар пакідае ролю «я»-героя і становіцца нябачным апавядальнікам, які выяўляе сябе толькі ў тоне, настроі, стылі – то натхнёна-ўзнёслым, то іранічным. Галоўная ж ўвага пераключаецца на Алеся Руневіча. У гэтым вобразе аўтар паказаны каля дваццаці гадоў таму, вось чаму ўзаемаадносіны яго і героя ўяўляюць сабой не дыялог, а маналог, разгорнуты ў часе і прасторы асабістай памяці. Да маналога хутка далучаецца і чытач, таксама аднадумца, а не магчымы апанент аўтара і героя, што тыпова для лірыкі.
Сюжэтна-кампазіцыйная структура «кнігі адной маладосці» таксама прыстасавана да мастацкага ўвасаблення ўнутранага жыцця лірычнага героя. Таму ў творы, як і ў чалавечай памяці, суіснуюць розныя пласты часу, і выяўленчы план успамінаў чаргуецца з планам рэальнасці. У адпаведнасці з лірычным чляненнем рэчаіснасці адлюстраванне драбіцца на асобныя эпізоды-кадры, сувязь паміж якімі забяспечвае асацыятыўна-вобразнае мысленне героя і аўтара-апавядальніка. Логіка падзей адыходзіць далёка на другі план, а прыгодніцкімі эфектамі Я. Брыль зараз нават пагарджае. Самі дзеянні не паказаны ва ўсіх падрабязнасцях. Зафіксаваныя толькі эмацыянальныя вобразы, уражанні, якія назаўсёды застануцца ў памяці. Адчуванні неспрактыкаваных уцекачоў выдатна перадае нечаканае параўнанне з дзіцячага свету, а заключны эмацыянальны акорд уліваецца ў адзіную мелодыю, галоўны вобразна-сімвалічны лейтматыў рамана: вольная птушка ляціць да роднага гнязда. Усё далейшае апісанне ўцёкаў таксама пабудавана не як гісторыя прыгод, а як гісторыя сустрэч з рознымі людзьмі, якія кожны раз выклікаюць героя на роздум, узбагачаюць яго новым жыццёвым вопытам. Адзіным бясспрэчным цэнтрам сістэмы вобразаў «Птушак і гнёздаў» з’яўляецца, як гэта і характэрна для лірычнага рамана, цэнтральны герой Алесь Руневіч. Астатнія персанажы ствараюць вакол яго своеасаблівае чалавечае асяроддзе. Большасць іх узнікае на старонках кнігі на кароткі час. Характарыстыкі гэтых герояў выбіральныя і эмацыянальныя, з ужываннем яркіх дэталей і сімвалічным падтэкстам. Надзвычай важны ў рамане вобраз маці, у якім увасоблены ўяўленні Алеся аб радзіме, народнай мудрасці, агульначалавечых каштоўнасцях. Ён узнікае ўпершыню ў лірычным пралогу, далей да яго далучаюцца вобразы маці Руневіча, пажылой немкі з ляснога хутара, цёткі Вярбіцкай і нават самой мадонны. Плынь думак, уражанняў героя, вобразна-асацыятыўныя паралелі, якія ўзнікаюць у свядомасці, суправаджаюць працэс развіцця яго асобы. Усё гэта разам утварае цэнтраімклівы сюжэт «Птушак і гнёздаў» вакол асобы лірычнага героя. З усіх персанажаў «Птушак і гнёздаў» толькі Алесю Руневічу даверана аўтарам адказная роля шукальніка ісціны. Пошукі вядуцца ў розных накірунках. Адзін з іх – самапазнанне. Прыйшоў час падводзіць першыя жыццёвыя вынікі, і праз успаміны Алесь імкнецца высветліць, які ён чалавек і чаму? Што ў навакольным свеце ён можа прыняць і супраць чаго павінен змагацца? Другое рэчышча, па якім рухаюцца думкі Руневіча, – гэта даследаванне фашызму як той сілы, што гвалтоўна ўмяшалася ў лёс сучаснай Еўропы, свету і ў яго асабісты лёс. Пісьменнік выкарыстоўвае новы, не традыцыйны для савецкай літаратуры ракурс – паказвае фашыста не на фронце, праз падвойную лінію акопаў, а зблізку, у прызвычаеных «хатніх» умовах. Дзякуючы гэтаму, герой хутка пачынае разумець, што глебаю для развіцця фашызму з’яўляюцца не нейкія паталагічныя адхіленні ў псіхіцы людзей, а звычайная мяшчанская абмежаванасць свядомасці «маленькага чалавека». Я. Брыль даволі смела збліжае постаці Гітлера і Сталіна – не дэкларацыйна, а праз вобразна-асацыятыўныя сувязі. Фашызм пачынаецца з памылковага маральнага выбару, з адмаўлення ад асабістай свабоды і адказнасці, з ігнаравання высокіх агульначалавечых ідэалаў дзеля кан’юнктурнай патрэбы дня, партыі, нацыі. Цэнтральны лірычны герой рамана максімальна набліжаны да аўтарскага ідэалу, і яму ў найбольшай ступені даступная гармонія нацыянальнага і агульначалавечага пачаткаў. У асобе Руневіча сканцэнтраваны лепшыя, перспектыўныя сілы беларускага народа. Ён свядома рыхтуе сябе да служэння народу праз літаратурную творчасць. Герой разумее: надышоў рашучы момант у фарміраванні беларускай нацыі, калі яна павінна заявіць пра сябе, заняць належнае месца ў славянскай супольнасці. Але шлях да такога самаздзяйснення нацыі ляжыць не праз саюз з фашыстамі, на што спадзяюцца гандляры радзімай накшталт Бязмена ці Карнача, а праз барацьбу з захопнікамі. Такім чынам, антыфашысцкая і нацыянальная ідэі цесна звязаны паміж сабой, а таксама з агульнай гуманістычнай накіраванасцю рамана. Насуперак шырока распаўсюджанай у 1960-я гады думцы, нібыта талстоўства – толькі памылка вялікага пісьменніка, якая супярэчыць аб’ектыўнаму зместу яго мастацкіх твораў, Я. Брыль паказаў, што ідэі новага гуманізму, распрацаваныя рускімі класікамі, і ў прыватнасці Л. Талстым, не страцілі сваёй актуальнасці. Яны выратавалі Руневіча ад сляпой нянавісці да ўсіх немцаў. Саступаючы афіцыйнай ідэалогіі, Я. Брыль спачатку збіраўся прывесці свайго героя да рашучага разрыву з талстоўствам. Праўда, хутка з’явілася больш канструктыўнае рашэнне. У фінале канчатковай рэдакцыі рамана шлях духоўных пошукаў героя далёкі ад завяршэння. У яго яшчэ ўсё наперадзе: і мірнае жыццё, і каханне, і творчасць. Праца над раманам «Птушкі і гнёзды» з’яўляецца вельмі важным момантам у мастацкай этыцы Я. Брыля. З аднаго боку, здзяйсняецца даўняя задума, суадносяцца папярэднія вынікі ў аўтабіяграфіі «Думы ў дарозе» (1962). Пасля двухтомнага Збору твораў у 1962 г. выйшаў зборнік «Працяг размовы» з лепшымі ўзорамі малой прозы пісьменніка апошніх год (у 1963 г. адзначаны Літаратурнай прэміяй імя Я. Коласа), у 1963 г. – зборнік «Роздум і слова», своеасаблівае эстэтычнае крэда аўтара. З другога боку, павінен быў вызначыцца далейшы творчы шлях Я. Брыля: стане ён раманістам ці вернецца да даўно знаёмых жанраў апавядання і аповесці. Фактычны адказ быў некалькі нечаканы: у 1964 г., калі выйшла ў свет асобнае выданне «Птушак і гнёздаў», пісьменнік надрукаваў у часопісе «Маладосць» сваю першую падборку лірычных мініяцюр «Рамонкавы россып». У наступным годзе з’явілася кніжка «Жменя сонечных промняў. Лірычныя нататкі», якая была прынята вельмі прыхільна. У далейшым амаль ніводны зборнік Я. Брыля не абыдзецца без твораў гэтага мікражанру. Зварот да яго не выпадковы, а падрыхтаваны дзесяцігоддзямі блакнотных запісаў, з якіх і пачынаўся Я. Брыль-празаік. Ствараючы свой раман, імкнучыся да сцісласці, кампактнасці тэксту, ён непазбежна ўступаў у палеміку з аўтарамі «псеўдаэпапей» сацыялістычнага рэалізму. Хутка прыйшла ўпэўненасць: «I ўсё-такі ў сваіх мініяцюрах я адчуваюся». Так Я. Брыль знайшоў і асвоіў літаратурную форму, якою найбольш шырока і свабодна карыстаўся на працягу трэцяга, «пасляраманнага» перыяду сваёй творчасці. Працуючы над «Птушкамі і гнёздамі», ён канчаткова ўпэўніўся ў тым, што лірычная сістэма мыслення ні ў чым не саступае эпічнай, нават раман можа быць на ёй заснаваны. Таму пісьменнік так рашуча пачаў распрацоўку мікражанру, у якім «найважнейшае – сам аўтар: як ён бачыць тое, пра што гаворыць, адчувае «ўнутраную патрэбу гаварыць іменна так, не інакш». Тое, што мініяцюры, лірычныя нататкі дазваляюць яму не хавацца за выдуманага героя, не растварацца ў плыні падзей, апавядання, было для Я. Брыля вельмі істотна. Прываблівала і стылёвая гнуткасць, шматаблічнасць гэтых жанраў. Пад пяром Я. Брыля яны прымаюць выгляд то дзённікавага запісу, то дасціпнага афарызму, то мінідыялога, сцэнкі ці амаль верша ў прозе. Лірычныя мікраформы прыдатныя не толькі для імгненнай фіксацыі думкі, настрою, але і для філасофскага роздуму. Я. Брыль асабліва цэніць у сваіх запісах незаданасць, шчырасць, сціпласць і прастату. Значыць, для яго надзвычай важна, што ў нататках аўтар зусім не залежыць ад літаратурных «агульных месцаў». Сапраўды, мініяцюра ў адрозненне, напрыклад, ад рамана ці апавядання не мае трывалых традыцый, «канона»; яе прырода ўвогуле наўрад ці паддаецца кананізацыі. Вось чаму пісьменнік, вызвалены ад неабходнасці падпарадкоўвацца ўзору ці спрачацца з папярэднікамі, мае поўную свабоду самавыяўлення. Свядомасцю чытача тут таксама не валодаюць стэрэатыпы, таму наватарства Я. Брыля-лірыка ў мікражанрах чытацкая аўдыторыя ўспрыняла больш адэкватна, чым у «Птушках і гнёздах». Праўда, у некаторых чыноўнікаў літаратуры гранічная шчырасць, адкрытасць выказванняў аўтара выклікалі імкненне забараніць альбо прынізіць іх ідэйна-мастацкую вартасць. Але ж ў абсалютнай большасці водгукаў 1960 –1970-х гадоў мініяцюры былі прызнаны найвышэйшым дасягненнем Я. Брыля, якое адкрывае новую старонку не толькі ў яго творчасці, але і ва ўсёй беларускай прозе. Сам пісьменнік у 1965 г. занатаваў такое меркаванне: «Прыемна думаецца, што мае мініяцюры могуць быць своеасаблівай «кнігай майго жыцця», – калі яе папаўняць увесь час, адбіраць лепшае, больш значнае». Відавочна, што такая задума магла ўзнікнуць толькі пасля завяршэння «кнігі адной маладосці». I ўсё ж пісьменнік яшчэ адчуваў прыцягненне старой задумы. Прыходзілі ідэі то стварыць яшчэ адну частку рамана, то грунтоўна дапрацаваць яго другую рэдакцыю. Апошні намер будзе здзейснены ў канцы 1980-х гадў. Тады, ва ўмовах «перабудовы», стала магчымым унесці ў тэкст такія ацэнкі і падрабязнасці, якія не дазволіла б раней савецкая цэнзура. Пісаць працяг «Птушак і гнёздаў» Я. Брыль не стаў. Аднак тое, што ён хацеў бы, але па нейкіх прычынах не сказаў у рамане, знойдзе сваё ўвасабленне ў больш позніх творах, перш за ўсё – у мініяцюрах, эсэ і нататках, напрыклад: «Проза» (1981), «Цяпло» (1983), «Вечар і раніца» (1984), «Далёкае рэха» (1990). «Кніга адной маладосці» засталася ў мінулым. Зараз пісьменнік марыў пра «кнігу свайго жыцця», не баючыся, што хто-небудзь палічыць гэта за «суб’ектывізм». Такая задума абумовіла тэндэнцыю да абяднання лірычных нататкаў у пэўныя адзінствы. Спачатку Я. Брыль аддаваў перавагу праблемна-тэматычнаму прынцыпу групавання: «Пра галоўнае» (вечныя пытанні, філасофскі роздум), «Адкуль паэзія» (свет дзяцінства), «Нібыта рознае» (драбніцы жыцця, над якімі варта задумацца), «Служэнне» (літаратурныя клопаты). Асаблівае месца належыць тут рубрыцы «Свае старонкі» з падзагалоўкам «да творчай аўтабіяграфіі». Гэта унікальны збор аўтапрызнанняў, каментарый пісьменніка да ўласнага жыццёвага і творчага шляху. Пазней тэматычныя сувязі нататкаў пры публікацыі рабіліся некалькі слабейшымі, дамінавалі храналагічныя арыенціры: «Вячэрняе», «З розных гадоў». Сустракаюцца сярод лірычных запісаў і эскізы, накіды да апавяданняў (такія рабіў, у прыватнасці, А. Чэхаў). Першае пасля рамана апавяданне «Апоўначы» аўтар напісаў толькі ў 1966 г. Асновай зноў паслужыў рэальны ўспамін пісьменніка. Гэта ўвогуле было ўласціва манеры Я. Брыля, а ў «пасляраманнай» творчасці рабілася нават прынцыповым. Не толькі дарожныя нарысы – «Душа – не падарожніца» (1968), «Рэха заўсёды са мной» (1970), – але і апавяданні, такія, як «Дакор» (1966), «Гуртавое» (1969), «Яшчэ раз першы снег» (1971), ці аповесці «Ніжнія Байдуны» (1974–1975), «Золак, убачаны здалёк» (1978) вырастаюць з асабістых уражанняў, назіранняў пісьменніка, зафіксаваных у памяці альбо ў блакноце. Усё гэта творы адкрытага лірызму. Можна сказаць, што Я. Брыль вярнуўся да сябе, ранейшага («не «прыдумваю»,... а пішу жыццё»), але вярнуўся на якасна новым узроўні майстэрства і мастацкага мыслення. Калі малады пісьменнік-пачатковец абавязкова шукаў слова для ўвасаблення кожнага перажывання, то пазней Я. Брыль змог пабудаваць цэлае апавяданне паводле прынцыпу «лірычнай маўклівасці». Пра што толькі не ішла гаворка ў апавяданні «Тройчы пра адзіноту» (1971). Пра дзятла, пра пахі маленства, пра «чаканне друга», зноў пра птушак, пра «карціну ў акне» і суседа па доме творчасці. Не гаворыцца толькі пра галоўнае, дзеля чаго ўсё пісалася – пра перажыванне адзіноты. Аднак чытач, лірычна адзіны з аўтарам-героем, разумее ўсё. Пісьменнік ужо не спыняецца на мастацкай фіксацыі непаўторных імгненняў, а ідзе далей – выяўляе іх гістарычную перспектыву, даследуе разгалінаваныя сувязі паміж людзьмі, паміж асобай і грамадствам. Так з’яўляюцца апавяданні з раманным патэнцыялам зместу. Яскравы прыклад – «Глядзіце на траву» (1966). Нібыта знарок сабраліся тут усе любімыя героі Я. Брыля: жартаўнік дзядзька Пятрусь («як маленькі»), яго ўнучак, «смяхунчык Іван», сімпатычная жывая істота, шчаня – індыкатар чалавечнасці для персанажаў, нават сялянская хата, накшталт той, што і ў апавяданні «Як не тая». Чым далей ішло развіццё брылёўскага апавядання, тым больш адчувальным рабіўся ўплыў на яго паэтыкі лірычных мікражанраў. Ужо ў 1970-я гады ўзнікаюць творы на мяжы апавядання і мініяцюры: «Полымя», «Калыска», «Іваны» (1975), шмат падобных «памежных» твораў і ў зборніках «Сёння і памяць» (1985), «На сцежцы –дзеці» (1988), «Пішу, як жыву» (1994). Вялікую ролю ў «пасляраманнай» творчасці Я. Брыля адыграла зусім новая праца – стварэнне ў супольнасці з А. Адамовічам і У. Калеснікам дакументальнай кнігі «Я з вогненнай вёскі...» (1970–1973). Кніга стала сапраўдным адкрыццём у савецкай літаратуры, першай спробай дакументальнай эпапеі народнай памяці, якая не толькі дапаўняла ўяўленні аб мінулай вайне, але ў нечым супрацьстаяла яе афіцыйнай трактоўцы. Працуючы над кнігай «Я з вогненнай вёскі...», Я. Брыль яшчэ раз упэўніўся, што, давяраючы заўсёды найбольш народнаму меркаванню і слову, індывідуальнай памяці канкрэтнага чалавека, ён рабіў правільна. Аўтар зразумеў і тое, што гэтыя крыніцы гістарычных сведчанняў далёка не вычарпаныя і патрабуюць распрацоўкі. Магчыма, гэта і падштурхнула Я. Брыля да стварэння аповесцей 1970-х гадоў. Зусім не выпадкова аповесць «Ніжнія Байдуны» (1974–1975) пачынаецца раздзелам «Гісторыя», дзе аўтар між іншым прызнаецца: «Адзін з маіх сяброў, вядомы крытык з братняй рэспублікі, ... неяк раіў мне ... напісаць «два-тры апавяданні на гістарычную тэму», ... каб трохі адцягнуць мяне ад залішне аголенай лірыкі». Відаць, дарадца спадзяваўся, што гістарычная тэма ў яе традыцыйнай трактоўцы прымусіць Я. Брыля выйсці на «эпічны прастор»: дыстанцыі ў часе, маштабныя падзеі, велічныя асобы. Аднак майстар і тут пайшоў уласным шляхам і гранічна лакалізаваў сваю ўвагу: родная веска, маці, сёстры, брат, хросны, сваякі, суседзі. У вёсцы, як у вялікай сям’і, усе пра ўсіх шмат ведаюць і ставяцца адзін да аднаго неабыякава. Жарты, мянушкі, толькі блізкім зразумелыя намёкі і выслоўі, агульнацікавыя размовы – усё гэта стварае асаблівы мікраклімат Ніжніх Байдуноў. Каларытныя абліччы, звычкі, гаворка вяскоўцаў, звязаныя з імі цікавыя выпадкі перададзены ў творы большасцю праз успрыняцце дзіцяці. Гэта дзіцячыя і юначыя ўспаміны «я»-героя, якія ўдакладняюцца, атрымліваюць развіццё і філасофскае ды мастацкае асэнсаванне ў роздуме таго ж лірычнага героя, але ўжо дарослага. Дзіцячая памяць захавала шмат яскравых, часцей за ўсё смешных момантаў. Праз шчыры смех, якім поўніцца аповесць «Ніжнія Байдуны», выразна праступае яшчэ і праўда Гісторыі. Урады, дзяржаўныя лады, «афіцыйныя мовы» змянялі адно аднаго і пакідалі след у калектыўнай памяці ніжнебайдунцаў, іншы раз вельмі своеасаблівы. Сусветныя і больш лакальныя войны таксама не абміналі вёску, да якой, як знарок, вялі дзве павароткі ад гасцінца – з усходу і з захаду (адвечная для Беларусі праблема усходне-заходніх адносін). З далечыні ў вёску прывозіліся дзіўныя рэчы, новыя словы («Мой страдыварус») і ўражанні-успаміны, якія праз вусныя аповеды хутка рабіліся агульным духоўным набыткам. Лёсы некаторых вяскоўцаў ў «векапомныя дні» складваліся накшталт авантурнага рамана («Маёр Асмалоўскі»), але не заўсёды шчасліва завяршаліся зноў жа па прычыне гістарычных абставін (Тодар Клімовіч). Зразумела, усе гэтыя людзі прымалі ў сусветнай гісторыі толькі «бязвольны, несвядомы ўдзел», і асэнсаваць яе здольныя былі прыкладна так, як бабуля Барбара набліжэнне вайны: «А можа, яна, бог мілы дасць, пойдзе на Плёхава?». Аднак Я. Брыля цікавіць як раз гэты, самы ніжні пласт жыцця народа. Прываблівае яго і той першапачатковы ўзровень мастацтва, культуры, які ў навуцы прынята называць «народнай смехавой культурай», што адкрыта супрацьстаіць усялякаму афіцыёзу. Тым больш адказная роля адыходзіць лірычнаму герою. Дыстанцыя паміж ім і аўтарам мінімальная. Яго лад мыслення, рух пачуццяў забяспечваюць аповесці шырокія выяўленчыя маштабы і разнастайнасць настрояў. Думка апавядальніка адвольна пераходзіць ад успаміна да ўспаміна і ўтварае сюжэт, захапляльны менавіта такой індывідуальнай асацыятыўнай логікай. Твор набывае сапраўдную інтэлектуальную вышыню. Сваю малую радзіму «я»-герой бачыць ў глабальных маштабах, у руху гісторыі; успамінаючы аднавяскоўцаў, думае пра ўвесь народ і чалавецтва. Такі ж пункт погляду захоўваецца і ў аповесці «Золак, убачаны здалёк» (1978), на што, дарэчы, указвае ўжо эпіграф. «Золак жыцця» – метафара дзяцінства. Адвольнае спалучэнне дакладных фактаў асабістага жыцця з «прыдуманым» дапамагае Я. Брылю вывесці твор на ўзровень агульначалавечай, філасофскай праблематыкі. «Думаючы пра сябе», успамінаючы дзяцінства, лірычны герой разважае пра адвечную барацьбу Дабра і Зла ў Сусвеце. Людзі ўвесь час знаходзяцца пад уплывам гэтых супярэчных сіл. Адна збліжае іх, бароніць жыццё. У аповесці яна ўвасабляецца ў прыватнасці ў ключавым вобразе жанчыны – у розных абліччах і ўзростах. З ім цесна звязана скразная тэма твора – маці і дзіця. Другая, чорная сіла, сее варожасць і ўвасабляецца перш за ўсё ў вобразе вайны – таксама шматаблічным. Пісьменнік дакранаецца да самых цяжкіх ваенных ран. Вайна разлучыла бацькоў Тоні Латышкі, замуціла розум Салаўя, забрала бацьку Зямы, а потым і іншых яго сваякоў. Страшныя ваенныя «цацкі» скалечылі Маню Варону і Шуру. Каб не вайна, дык, відаць, шчаслівейшым быў бы лёс Каці і Жэні. Іх дзеці нарадзіліся байструкамі падчас першай сусветнай – на другой сусветнай вайне абодва злажылі галовы. Аднак асабліва страшна, што варожасць паміж людзьмі іншы раз здаецца проста вясёлай гульнёй, напрыклад, як калісьці мужчыны ў вёсцы «дзеля дурнога, дзікага смеху – страўлівалі на бойку» двух малых байструкоў Казака і Немца. Тады «я»-герой, таксама дзіця, мог толькі плакаць. Цяпер, праз паўстагоддзя, ён настойліва тлумачыць: «Няма відовішча больш агіднага, чым тое, калі чалавек б’е чалавека…». Некаторыя сучаснікі дарэмна ўспрымалі аповесці 1970-х гадоў як нейкія мемуары, што засмучала Я. Брыля: «Падбіраю, мяняю, прыдумваю, каб у выніку атрымалася як найбольш натуральна, а потым крытыка лічыць такое ледзь не проста ўспамінам». Асабістыя ўспаміны былі для яго крыніцай мастацкага матэрыялу, які апрацоўваўся з выкарыстаннем выдумкі і тыпізацыі. Другой крыніцай аўтару служылі яго заўсёдныя блакнотныя нататкі. Аднак гэты здабытак не спыніў творчыя пошукі майстра. Абсалютызацыя лірычнага пачатку ў прозе Я. Брыля 1980–1990-х гадоў прыводзіць да гранічнага размывання звычайных жанравых межаў (апавяданне-мініяцюра). Пісьменніка прываблівае поўная свабода, якую дае аўтарскай думцы эсэ: «Быў і застаўся», «А думаў я...», «Пасля лемантара» (усе 1980), «Наш Караткевіч» (1985). Увесь змест гэтых і падобных рэчаў утвараюць жыццёвыя факты, адлюстраваныя ў роздуме і перажываннях пісьменніка; сфера «прыдуманага» практычна знікае, для «літаратуршчыны» проста не застаецца месца. Творчае крэда «не «прыдумваю», а «...пішу жыццё» набывае такім чынам ледзь не літаральны сэнс. Гэта добра відаць у аповесці «Муштук і папка» (1990), самым адкрыта аўтабіяграфічным сярод буйных твораў Я. Брыля. Як ужо шмат разоў, ён звярнуўся да падрабязнасцей з жыцця сваёй сям’і. Але зараз фантазія мастака не развівае, не ўдакладняе фактычны матэрыял. Не ўведзены прыдуманыя персанажы, нават імёны не зменены (некаторыя толькі не названыя). Апавядальнікам выступае сам Іван Антонавіч Брыль – малодшы, сёмы сярод сваіх братоў і сясцёр. Яго мэта – раскрыць таямніцу смерці найстарэйшага брата Валодзі, якога «з’еў трыццаць сёмы год». Таямніца гэтая даўно трывожыла душу пісьменніка і шукала выйсця на старонкі яго твораў (напрыклад, у «Птушках і гнёздах»), аднак час быў неспрыяльны. Але часы мяняюцца, і нават таямнічыя папкі ў архівах КДБ развязваюць свае матузкі. Так з’явілася надзея атрымаць у дадатак да «танна-жаўтлявага лістка» даведкі пра пасмяротную рэабілітацыю іншыя, больш змястоўныя дакументы. Лірычны сюжэт аповесці разгортваецца па дзвюх лініях. Адна – лінія памяці, якая збірае рысы і драбніцы да сямейнай сагі: «...кожная чалавечая сям’я мае права на сагу, як кожны з людзей на напісанне ўспамінаў». Другая – гісторыя атрымання запаветных архіўных матэрыялаў, што было вельмі няпроста, нягледзечы на «спрыяльны» час. Нібыта незнарок пачынаюць спаборніцтва дзве крыніцы праўды, і мёртвая, бязлітасная праўда афіцыйнага дакумента (прызнаў сваю віну) саступае. На працягу ўсяго свайго творчага шляху Я. Брыль-лірык сцвярджае, што канкрэтная асоба – не меншая каштоўнасць, чым народ, чалавецтва. Магчыма, гэтая ўпэўненасць дапамагла яму, нарэшце, стаць самому адзіным героем сваіх твораў, адкінуць усякія літаратурныя, у тым ліку жанравыя рамкі, абмежаваўшыся самым шырокім азначэннем «лірычная проза» (зборнік «Дзе скарб ваш» – 1997). У сваім багатым вопыце, у памяці і блакнотах пісьменнік адкрывае моманты, якія маюць агульналюдскі маральны сэнс, адбіваюць у сабе прыкметы гісторыі, і давярае іх чытачу: «Іскрынкі» (1982–1994), «Балючае і дымнае» (1958–1992). Ён лічыць патрэбным і аўтакаментарый да таго, што было зроблена ім раней і таксама стала ўжо гісторыяй: «Заказ і просьба» (1988, 1991), «Адным вокам» (1988–1990). Як заўсёды, Я. Брыль шмат думае і піша пра выдатных дзеячоў культуры: «Смех і смутак», «Адзін не скажаш» (усе 1987), «Жыта і васількі» (1990–199І), «Над фотаздымкам» (1994). Пісьменніка тут без перабольшвання можна назваць летапісцам сучаснасці, бо ён збірае і падае чытачу такія звесткі пра рух жыцця і ўнутраны стан чалавека, якія ніхто апроч яго не адкрые і не зможа так асэнсаваць і падаць. Значэнне творчасці Я. Брыля – з 1981 г. народнага пісьменніка Беларусі – для сучаснага літаратурнага працэса ўдала ахарактарызаваў М. Стральцоў: «I школа, і традыцыя». Сапраўды, каб варта ацаніць зараз уклад гэтага пісьменніка ў развіццё айчыннай прозы, неабходна перш за ўсё даследаваць яго разгалінаваныя сувязі – з папярэднікамі і спадкаемцамі, а таксама з сучаснікамі, як у Беларусі, так і за яе межамі. Гэта яшчэ застаецца перспектывай літаратурнай навукі. Бясспрэчна, аднак, што без Я. Брыля беларуская літаратура была б у нечым іншай. Ён – адзін з тых майстроў, што забяспечылі нашаму прыгожаму пісьменству сусветнае прызнанне. Памёр Я. Брыль 25 ліпеня 2006 г. Пахаванне выдатнага творцы адбылося без удзелу афіцыйных беларускіх улад. жүктеу/скачать 3.81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|