Грамматика: просто о сложном


) При помощи отрицательных суффиксов (ба, бе, па, пе, ма, ме



бет32/57
Дата29.11.2022
өлшемі2.03 Mb.
#465993
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   57
kaz-grammatika

1) При помощи отрицательных суффиксов (ба, бе, па, пе, ма, ме, см. раздел Существительные, отрицание/вопросы), которые присоединяются к корню глагола, затем следует суффикс й:

Сен жазбай отырсың. – Ты не пишешь. Ол iшпей отыр. – Он не пьёт.


Мен институтта оқымай жүрмiн. – Я не учусь в институте.

2) При помощи суффиксов ған/ген, қан/кен и отрицания жоқ.
Суффиксы "ған/ген, қан/кен" следуют после вспомогательных глаголов "тұр, жүр, отыр, жатыр". Так как вспомогательных глаголов только четыре, то изучая отрицательную форму, лучше сразу запомнить эти глаголы с суффиксами: тұрған, жүрген, отырған, жатқан. После вспомогательных глаголов следует отрицание жоқ с Личным окончанием-1.

Сен жазып отырған жоқсың. – Ты не пишешь. Ол iшiп отырған жоқ. – Он не пьёт.


Мен институтта оқып жүрген жоқпын. – Я не учусь в институте.
Олар менiмен сөйлесiп жатқан жоқ. – Они со мной не разговаривают.
Таблицы с примерами:

Мен
Біз


Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар

жазу
жазып отырмын
жазып отырмыз
жазып отырсың
жазып отырсыңдар
жазып отырсыз
жазып отырсыздар
жазып отыр

көру
көрiп тұрмын
көрiп тұрмыз
көрiп тұрсың
көрiп тұрсыңдар
көрiп тұрсыз
көрiп тұрсыздар
көрiп тұр

ойнау
ойнап жүрмiн
ойнап жүрмiз
ойнап жүрсiң
ойнап жүрсiңдер
ойнап жүрсiз
ойнап жүрсiздер
ойнап жүр

қою
қойып жатырмын
қойып жатырмыз
қойып жатырсың
қойып жатырсыңдар
қойып жатырсыз
қойып жатырсыздар
қойып жатыр




Отрицание:

Мен
Біз


Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар

жазу (1)
жазбай отырмын
жазбай отырмыз
жазбай отырсың
жазбай отырсыңдар
жазбай отырсыз
жазбай отырсыздар
жазбай отыр

жазу (2)
жазып отырған жоқпын
жазып отырған жоқпыз
жазып отырған жоқсың
жазып отырған жоқсыңдар
жазып отырған жоқсыз
жазып отырған жоқсыздар
жазып отырған жоқ

көру (1)
көрмей тұрмын
көрмей тұрмыз
көрмей тұрсың
көрмей тұрсыңдар
көрмей тұрсыз
көрмей тұрсыздар
көрмей тұр

көру (2)
көрiп тұрған жоқпын
көрiп тұрған жоқпыз
көрiп тұрған жоқсың
көрiп тұрған жоқсыңдар
көрiп тұрған жоқсыз
көрiп тұрған жоқсыздар
көрiп тұрған жоқ



Мен
Біз


Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар

ойнау (1)
ойнамай жүрмiн
ойнамай жүрмiз
ойнамай жүрсiң
ойнамай жүрсiңдер
ойнамай жүрсiз
ойнамай жүрсiздер
ойнамай жүр

ойнау (2)
ойнап жүрген жоқпын
ойнап жүрген жоқпыз
ойнап жүрген жоқсың
ойнап жүрген жоқсыңдар
ойнап жүрген жоқсыз
ойнап жүрген жоқсыздар
ойнап жүрген жоқ

қою (1)
қоймай жатырмын
қоймай жатырмыз
қоймай жатырсың
қоймай жатырсыңдар
қоймай жатырсыз
қоймай жатырсыздар
қоймай жатыр

қою (2)
қойып жатқан жоқпын
қойып жатқан жоқпыз
қойып жатқан жоқсың
қойып жатқан жоқсыңдар
қойып жатқан жоқсыз
қойып жатқан жоқсыздар
қойып жатқан жоқ




2. Переходное время глагола


(Ауыспалы келер шақ)


Переходное время глагола используется в двух случаях: когда говориться о действии, совершаемым обычно (делал, делаю и буду делать) или говорится о будущем, в котором говорящий уверен. Время определяется (настоящее или будущее) по контексту.

Общая схема:



1 Мен
Бiз

глагол +

а / е / й

+




мын / мiн
мыз / мiз

2 Сен
Сендер
Сiз
Сiздер

сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз
сыздар / сiздер

3 Ол, Олар

ды / ді

В отличие от таблицы Личных окончаний-1, приведённой в разделе "Личные окончания", в третьем лице единственного и множественного числа (Ол, Олар) добавляются личные окончания ды / ді.


В первом лице единственного и множественного числа (Мен, Бiз) только личные окончания, которые начинаются на м, то есть мын/мiн и мыз/мiз (сравните с таблицей Личных окончаний-1).
При образовании переходного времени к основе глагола, если слово твёрдое, добавляется суффикс а (жаз – жаза), если слово мягкое, то суффикс е (кел – келе), и суффикс й добавляется, если слово заканчивается на гласную (сөйле – сөйлей). После суффиксов добавляются Личные окончания-1.
Примеры на настоящее (обычно совершаемое) действие:

Мен жазамын. – Я пишу. Сіз диванда ұйықтайсыз. – Вы на диване спите.


Сен қазақша сөйлейсің. – Ты по-казахски говоришь. Біз теледидар көреміз. – Мы телевизор смотрим.
Сендер қазақ тілін үйренесіңдер. – Вы казахский язык учите.
Мен сағат алтыда оянамын. – Я в шесть часов просыпаюсь.
Бiз сағат сегiзде кешкi асты iшемiз. – Мы в восемь часов ужинаем.
Қай пәтерде тұрасыз? – Вы в какой квартире живёте?
Орысша сөйлейсiз бе? – Вы по-русски разговариваете?
Орысша жақсы түсiнемiн, бiрақ нашар сөйлеймін. – Я по-русски хорошо понимаю, но плохо говорю.
Сен бос уақытта музыка тыңдайсың ба? – Ты в свободное время музыку слушаешь?
Қазiр қайда жұмыс iстейсiз? – Где вы сейчас работаете?

В переходном времени глагола в третьем лице добавляются Личные окончания ды/ді:

Олар емтихан тапсырады. – Они экзамены сдают.
Мұрат ылғи киноға барады. – Мурат в кино всегда ходит.
Сәбит жақсы билейді. – Сабит хорошо танцует.
Ол қай жерде жұмыс iстейді? – Он где работает?
Алма құймақты немен жақсы көреді? – Алма с чем блины любит?
Жаман сөз жылатады, жақсы сөз жұбатады – Плохое слово до слёз доводит, хорошее слово утешает.
Күзде суық жел соғады. Ағаштың жапырақтары түседi. – Осенью дует холодный ветер. Опадает листва с деревьев.
Көктемде жер жылынады. Далада бәрi гүлдейдi. – Весной земля прогревается. На улице всё расцветает.

При отбрасывании суффикса неопределённой формы у, к глаголам қою, сою, құю, жаю, шаю, сүю присоединяется дополнительная й, поэтому при добавлении затем суффикса переходного времени а, образуется суффикс я (й+а=я).

құямын – я наливаю (құй+а+мын), жаямын – я расстилаю (жай+а+мын)


Біз анда қалам қоямыз. – Мы туда ручку кладём.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   57




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет