Sovyet Kazakistanı'nın ilk yıllarında milli bilim

55 
dönemde eğitim eserlerini tanıtmak, tercüme etmek ve ardından bir ders kitabı 
hazırlamak için yola çıktılar. Kazak aydınlarının zor zamanlarda Alaş ve okul ders 
kitapları konusundaki sıkı çalışmalarının pratik önemi ve örneğinin günümüz 
toplumu için de önemli olduğunu görüyoruz
5
. 
Seçkin Kazak eğitimci İbrahim Altınsarin’in XIX. yüzyılda Kiril alfabesiyle 
yayımladığı “Kazak antolojisi”, millet tarihindeki ilk eğitim eseri olarak kabul edilir. 
Örneğin, L.Tolstoy’un “Alfabe ve ders kitabı”, D.Tikhomirov’un “Basit dilbilgisi dersi”, 
K.Ushinsky’nin “Çocuk dünyası”, Kazak çocuklarına ders kitabı olarak sunuldu.
Alaş ve okul ders kitapları konusu, Alaş alimlerinin ve gazetecilerin makale ve 
araştırmalarında etraflıca ele alındı. Ayrıca Alaş terminolojisi üzerine bir dizi 
araştırma yazısı yazıldı. Burada Alaş alimlerinin ders kitabı yazma tarihi, özellikle 
terminoloji kısmı ayrıntılı olarak ele alındı. Ders kitaplarının çoğu 1911 ile Alaş'ın 
zulme uğradığı 1930’ların sonları arasında yazıldı. 
31 Ocak 1921’de Kazakistan Cumhuriyeti Halk Eğitim Komiseri Ahmet 
Baytursunoğlu’un başkanlığında Orenburg’da Kazak aydınları toplantısı yapıldı. 
Toplantıda tartışılan ana konu, 1. ve 2. nesil okullar için ders kitaplarının 
hazırlanmasıydı. Toplantıya Ahmet Baytursunoğlu, Eldes Omaroğlu, Hayreddin 
Bolganbayoğlu, Smagul Saduakasoğlu, Fayzolla Galımcanoğlu, Biahmet Sarsenoğlu, 
Jüsipbek Aymauıtoğlu, Saduakas Seifulin, Alihan Bökeyhan ve diğerleri katılacaktı. 
Sonuç olarak, ismi geçen vatandaşlar belirli disiplinlerde ders kitaplarının 
hazırlanmasına ivedilikle dahil oldu: Aritmetik – Mannan Turganbayoğlu, Geometri 
– Biahmet Sarsenoğlu, Doğa bilimleri – Eldes Omaroğlu, Koşke Kemengeroğlu, 
Fizik – Fayzolla Galymcanov, Coğrafya – Alikan Bökeyhan, Kazak tarihi – Magcan 
Jumabay, Genel tarih – Hayriddin Bolganbay, Okulda Hijyen – Jumagali Tleulin, 
Cebir (ilköğretim) – Eldes Omaroğlu, Pedagoji – Magcan Сumabay, Didaktik –
Jüsipbek Aymauıtoğlu, Okuyucu – Saduakas Seyfulin, Kazak dilinin durumu – 
Ahmet Baytursunoğlu. Kazak bilim adamları kısa sürede halk eğitimi alanında en 
önemli konulardan biri olan ders kitaplarını ve el kitaplarını yazarak boşlukları 
doldurmuşlardır. Görünüşe göre, o dönemde toplumda ders kitabı sıkıntısı vardı. 
Gençler de kitaplara büyük talep gösteriyordu.
6
Milletin hocası Ahmet Baytursunoğlu, okullara ders kitapları yazmak, ders 
kitaplarını düzenlemek gibi işlerin başındaydı. Dilbilim, edebiyat, Türkçe çalışmaları 
da dahil olmak üzere ulusal sosyal bilimlerin ve beşeri bilimlerin temellerini attı ve 
gelecekteki Kazak biliminin gelişimine ölçülemez bir katkı sağladı. Bilimsel ve 
metodolojik çalışmalarıyla Kazaklar arasında eğitim çalışmaları yürüten ve öğrenciler 
yetiştiren Ahmet Baytursunoğlu, uzun zamandan beri totaliter sistemin masum bir 
kurbanı olmuştur. Tarihsel veriler, Kazak aydınlarının ders kitaplarını yazıp tercüme 
etmeleri ve 1921 yılının 1 Haziranına kadar bitirmeleri gerektiğini, kitapların bir 
sonraki eğitim yılının başında hazır olması gerektiğini ve onları hazırlayan 
vatandaşların ayda iki kez bir araya gelerek ders kitaplarını rapor etmeleri gerektiğini 
göstermektedir. 
5
Galiev6 V. (2001), Verny’deki Türk Kütüphanesi, s. 287 
6
Kamzabekoğlu, D. (2021), Türkistan alkasy, s.150-151 

56 
Kazak 
dilbilimi 
tarihindeki 
ilk 
bilimsel 
ve 
eğitici eser Ahmet 
Baytursunoğlu'nun "Dil bir araçtır" (Til-kural) kitabı 1914’te Orenburg’da 
yayınlandı. Eserin “Söz başı” başlıklı giriş kısmında, Kazak dilinin özellikleri ve 
Türk dillerinin ayrılmaz bir parçası olduğu şöyle anlatılmaktadır: “Kazak dili, Türk 
dilinin bir koludur. Dünya dili üçe ayrılır: 1) kök dil, 2) birleşik dil, 3) koparmalı dil. 
Kazak dilimiz, Türk dilinin bir dalı olduğu için birleşiktir. Ayrıca, Ahmet 
Baytursunoğlu, milli edebiyat biliminin kurucusudur. Bilim adamının “Edebiyata 
Giriş” araştırmasında Kazak edebiyat tarihi iki ana döneme ayrılmıştır: 1) Dinler 
dönemi; 2) Eleştiri çağı. Ulusal edebiyatımızın evrimsel gelişimini, sanatsal ve tür 
özelliklerini, bilişsel ve estetik özelliklerini tam olarak açıklamasa da, böyle bir ikiye 
bölünmeyi bu alandaki ilk deneyim, gelecekteki araştırmalar için bir rehber olarak 
görüyoruz. 
Ahmet Baytursunoğlu’nun yetenekli bir öğrencisi olan yazar Abdulla 
Baitasoğlu aktivist hocasıyla birlikte zulme uğrayan ve Arkhangelsk’e sürülen, 
Kazakistan’daki eğitim dilinin ulusun dili olması gerektiği görüşündeydi. Alaş yazarı: 
“Eğitim dili söz konusu olduğunda çok inatçı olmamalıyız, modern yaşamı ve 
ihtiyaçları dikkate almalıyız. Eğitim diliyle ilgili bir hedefimiz ve bir hayalimiz 
olmalı. Hayalimiz eğitim dilini milletin dili yapmaktır! Bu mottoyu uzun zamandır 
söylüyoruz. Bu slogan hala bizim sloganımız. Bu, hükümetin milletin okullarıyla 
ilgili sloganıdır” diye yazdı
7
. 
Alaş bilim adamı Koşke Kemengeroğlu, “Eğitim hangi dilde olmalı?” isimli 
1927’de “Enbekşi Kazak”da yayınlanan bir makalesinde, bugün hala geçerli olan 
güncel bir konuyu gündeme getirdi: “Orta öğretim dili Rusça ise, asla yeterli 
öğretmenimiz olmayacak. Milli okullar olmayacak, milli kültür olmayacak. Diğer 
Türk milletleri orta öğretimi kendi dillerinde yürütürken Kazakların kendi başlarına 
nefes almaları mantık dışıdır. Orta öğretim Rusça ise, Kazakça kitap yayınlamaya 
gerek kalmayacak. Ders kitapları Kazakçaya çevrilemez” dedi. 
8
Zor bir tarihsel dönemde, Alihan Bökeyhan (astronomi, dünya inşaatı, tarım), 
Ahmet Baytursunoğlu (dilbilim, edebiyat eleştirisi), Miryakup Dulatoğlu (muhasebe 
aracı), Jüsipbek Aymautoğlu (psikoloji), Halel Dosmuhamedoğlu (doğa bilimleri, 
biyoloji, fauna), Alimhan Ermekoğlu (matematik), Eldes Omaroğlu (dilbilim, 
matematik, metodoloji, fizik), Moldagali Joldıbayoğlu (dilbilim), Sultanbek 
Kocanoğlu (matematik), Magcan Jumabayoğlu (pedagoji), Jumahan Kuderoğlu 
(tarih, botanik, tarım), Telcan Şonanoğlu (tarih), Koşke Kemengeroğlu (tarih, 
dilbilim, tarım, kimya), Muhtar Auezoğlu (edebiyat, doğa), Abdulla Baytasoğlu 
(hayvan dünyası), Mırzagali Esboloğlu (kültür), Jiengali Tleulin (tıp), Biahmet 
Sarsenoğlu (fizik), Hayreddin Bolganbayoğlu (tarih), Smagul Saduakasoğlu (tarih, 
edebiyat) gibi diğer aydınların ders kitaplarının hazırlanmasına ilişkin kararnameleri 
meyvelerini vermeye başladı.
9
Kazak bilim adamları ayrıca laik eğitim ve dünya medeniyeti arayışına 
odaklandılar. Alfabe, dilin ses sistemi, edebi miras konularında yapıcı önerilerde 
bulunularak uygulamaya konuldu. Alaş alimleri siyasi mücadeleye katıldılar, ilk milli 
7
Kamzabekoğlu,D. (2021), a.g,m, s.167
8
Kamzabekoğlu,D. (2021), a.g,m, s.179 
9
Toktarbay, Y. (2019), Jarık saule s.63

57 
yayınları, sosyal bilimler, laik disiplinler üzerine ders kitapları ve öğretim 
materyalleri yazdılar. Onlarca yıl zulme uğramasına rağmen, en değerli eserleri 
Kazak biliminin temeli olmaya devam etmektedir. Böylece Kazak dilinin bilim dili 
olabileceğini kanıtladılar, yerli metodolojide, genel olarak pedagojide, bilimin birçok 
alanında milli dilde ilk terim modellerini yarattılar. Alaş döneminden önce sadece 
konuşma ve edebi dil olarak hizmet veren Kazak dili, şimdi basının dili, resmi 
belgelerin dili ve bilim dili haline geldi. Kazak dilinde bilimsel eserler, ders kitapları 
yazıldı ve işlevsel hizmetlerinin kapsamı genişletildi. 
Alaş aktivistlerinin ders kitaplarının hazırlanmasındaki sıkı çalışmasının pratik 
ve ahlaki bir değeri olduğunun farkındayız. Bu bağlamda, aşağıdaki sonuçları 
çıkarmak istiyoruz: XIX. yüzyılın sonundan itibaren Alaş yazarları, Rus bilim 
adamlarının eğitim ve metodolojik çalışmalarını milletin çıkarları doğrultusunda 
teşvik etmekte, Kazak milletinin eğitimini talep etmektedir. Yirminci yüzyılın 
başlarında, “Peygamber Devri”, “Alfabe”, “Ders Kitabı”, “Muhasebe” gibi yeni 
müfredata uygun dini ve eğitici nitelikte eğitim ve metodolojik eserler yazıldı.
Alaş’ın ruhani lideri Ahmet Baytursunoğlu, yüzyılın yirmili yıllarının başından beri 
okulun ve yazarların ders kitaplarının ve el kitaplarının çevirisini organize etti. 
Birçoğu Alaş aktivistlerinin zulmünden önce yayınlandı. 

жүктеу/скачать 5.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: